स्त्री.       चाकाची धाव; पहा : धाव [सं. नेमि]

नेमी nēmī a Properly and commonly नियमी.

नेमी nēmī ad (नियम S through नेम) Constantly, habitually, regularly, by rule or course.

नेमी nēmī f S The strake or tyre of a wheel: also the periphery.

नेमी f The tyre of a wheel.

वि. नेमलेला; ठराविक; निश्चित.-क्रिवि. नियमित- पणें; नियमानें; नेहमीं; वारंवार. ॰खर्च-पु. ठराविक खर्च. [सं. नियम]

वि.       नेमलेला; ठरावीक; निश्चित. [सं. नियम]

न. (कर्ना.) चाकोरी; नेमि.

न.       चाकोरी; नेमी. [कर्ना.]

स्त्री. (गो.) कपटी माणूस. [काल- नेमि या नांवाचा एक कपटी राक्षस होता त्यावरून]

वि. १ (समासांत) एखाद्या गोष्टीपासून प्राप्त झालेलें; उद्भवलेलें; कार्यकारणसंबंधीं; औपाधिक; प्रेरित. जसें:-पापप्रयुक्त दुःख; प्रीतिप्रयुक्त तप; चौर्यप्रयुक्त दंड इ॰. २ योजिलेला; नेमि- लेला. ३ युक्त; नियुक्त; सहित; संपन्न. [सं.]

पु. १ नियम पहा. -अमृ ५.५०. 'नेमाचा झाला कळस ।' २ उद्दिष्ट; हेतु; लक्ष्य; साधन. (क्रि॰ बांधणें; धरणें; लावणें). ३ माप. (क्रि॰ घेणें; देणें). [सं. नियम] लावणें- नियम करणें; मार्ग, रीत लावणें. 'ह्यास्तव अवतरला तुकाराम । साधकास नेम लावावया ।' ॰सारणें-नेमधर्म, नित्याचार उर- कणें. 'पार्थें स्नान करून सकळ । नेम आपुला सारिला ।' -ह ३२.१७४. ॰धर्म-पु. शास्त्रनें सांगितलेले धार्मिक आचार- विचार, नियम. ॰निष्ठ-ष्ठा-शील, नेमाचा-नियमनिष्ठ-ष्ठा पहा. 'नेमनिष्ठ वैष्णव ते विष्णुपूजा समर्पिती ।' -होला. ॰पण-न. नियम; व्रत. 'नेमपण टाळतां अवतारकृत्य संपलें ऐसें जाणिजे ।' -दावि ३५. नेमक-वि. १ नेमानें वागणारा. 'नेमक निग्रह तापस ।' -दा १.८.९. २ मोजकें, परिमित. (भाषण, बोलणें). 'नेमक बोलतां अंतरें । निववी सकळांचीं ।' -दा १९.१०.६. ॰पण-न. नियमित आचरण, वर्तन, शिस्त. 'कांहीं नेमकपण आपुलें । बहुत जनासीं कळों आलें ।' -दा १९.३. २३. नेमका, नेमकाच-क्रिवि. १ पाहिजे असलेला; नेम धरल्या- प्रमाणें बरोबर. (ल.) संकल्प, बेत केल्याप्रमाणें; अपेक्षित तोच २ वेळेवर; प्रसंगोपात्त. नेमळ-ळ्या-वि. १ अगदीं नियमा- प्रमाणें वागणारा; वक्तशीर; शिस्तीचा; ठाकठिक्या. २ नेमधर्म पाळणारा; अगदीं कट्टर धार्मिक. 'ऐशा रीती भक्त नेमळ । हरुषें वोसंडत तये वेळें ।' नेमाड्या-वि. दगड इ॰ कांचा अचूक नेम मारणारा. नेमानेम-पु. १ योजना आणि निश्चय (ईश्वरी, दैवी). योगायोग; अदृष्ट. २ वहिवाट; चाल; सामान्य नियम; नेहमींचा परिपाठ. नेमावणी-स्त्री. १ नोंदणी. 'तुळाजी आंग्रे यांचे कार- कीर्दीस नेमावणी करावयाची ताकीद जाहली...' -थोमारो २.१४२. २ शेत लावणें. -भाद्विसंवृ ६८. नेमिष्ठ, नियमिष्ठ, नेमी, नियमी-वि. नेमळ पहा.

न. १ रथ, गाडी, इ॰चें चाक; कुंभाराचें चाक. 'मग भवंडीचें दंडे । भ्रमे चक्र ।' -ज्ञा १८.३१०. २ चाकासारखें एक आयुध; विशेषतः विष्णूचें सुदर्शन चक्र. 'कैसें चक्र हन गोविंदा । सौभ्यतेजें मिरवे ।' -ज्ञा ११.६०४. ३ एक खेळणें; चक्री; चकीर; चक्कर. ४ बोटावरच्या वर्तुलाकार रेषा; या शुभ गणतात (याच्या उलट शंखाकृति रेषा अशुभ समजतात). ५ सैन्य; सेनासमूह; जथा; जमाव. 'स्वचक्र, परचक्र.' 'पालाणिजे त्वरित चक्र अशा रवा हो !' -वामन, विराट ५.११. ६ राष्ट्र; देश; भू- प्रदेश; प्रांत; जिल्हा. ७ (संकेत) वडे (खाद्य पदार्थ). ८ (विणकाम) मागाच्या कपाळकाठीच्या शेवटाला अडकविलेलीं दोन चाकें; अथवा कपाळकाठी किंवा ढेकणी यांच्या ऐवजीं ज्या चाकाचा उपयोग करतात तें. नकशीच्या कामाच्या दोर्‍या-कठांचा चाळा आहे असें लांकडी चाक; ज्यावर सूत गुंडाळतात तें चाक (रीळ). ९ चक्राकार सैन्यरचना; व्यूह. 'चक्रव्यूह.' १० पाण्याचा भोंवरा; आवर्त. ११ भविष्यकथनासाठीं किंवा जातक वर्तविण्याकरितां काढलेली आकृति; कुंडली. १२ (शारीरशास्त्रांत) शरीराचे विभाग; प्राणस्थानें प्रत्येकी एकंदर सहा आहेत; आधार-लिंग-नाभि-हृत्-कंठ-भू-चक्र. षट्चक्रभेद पहा. 'येक सांगती अष्टांग योग । नाना चक्रें ।' -दा ५.४. २४. १३ संवत्सरांचें मंडल, राहाटी, आवृत्ति. १४ (ज्यो.) मंडल; वर्तुल, राशिचक्र; ज्योतिषचक्र. १५ (कुण.) संकट; गोंधळ; घोंटाळा; कोडे; फास. (क्रि॰ चक्रांत घालणें-येणें = फसणें.) १६ (सामा.) मंडलाकार भ्रमण करणारा, खालचा वर-वरचा खालीं होणारा रहाटगाडग्या- प्रमाणें फिरणारा पदार्थ, वस्तु, स्थिति. 'वायुचक्र.' 'संसारचक्र.' १७ राज्यक्रांति. १८ (शाप.) पेशी; पिंड, (इं.) सेल. १९ योगमार्गांत कल्पिलेलें एक चक्र. हीं चक्रें सहा जाहेत. मूलाधार; स्वाधिष्ठान; मणिपूर; अनाहत, विशुद्ध; सहस्त्रार. 'ऊर्ध्व तळौतें खाचें । तया खेवामाजि चक्रांचे । पदर उरती ।' -ज्ञा ६.२३७. २० चक्रवाक पक्षी. 'चक्रापरीच सजलों असतां फिराया ।' -र १७. [सं.] सामाशब्द- ॰गति-स्त्री. वर्तुळाकार (आपल्या भोंवतालीं व पातळींत) गति; चक्रावर्त व गरगर फिरणें. 'नित्य जे उदयास्त होतात ते चक्रगतीनें आणि ग्रहांस राश्यंतर होतें हें स्वगतीनें.' [सं.] ॰चाळ-वि. चमत्कार करणारा; लीलानाटकी. 'तुका म्हणे चक्रचाळें । वेड बळें लाविलें ।' -तुगा २१२४. 'स्वर्ग माळा अंगीं लेईला सुढाळ । कान्हो चक्रचाळ पंढरीचा ।' -निगा ११९. [चक्र + चाळणें] ॰दंड-पु. एक व्यायामपद्धति. दोन्ही हातांचे तळवे जमिनीवर टेकून ते स्थिर ठेवून पायांनीं वर्तुलाकृति फिरणें-व्यायाम मासिक ४.१९२३. चकरदंड पहा. ॰धर-पु. १ सुदर्शन चक्र धारण करणारा; विष्णु. २ महानुभाव पंथांतील प्रमुख महात्मा. [सं. चक्र + धर] ॰नेमीक्रम-पु. फिरणार्‍या चाकाच्या धांवेचा वरचा भाग खालीं व खालचा भाग वर जातो व पुनः वर खालीं होतो याप्रमाणें परिस्थिति बदलणारा क्रम; उच्च- नीच स्थित्यंतरें; जगाची चांगल्या दिवसांमागून वाईट, नंतर पुन्हां चांगले दिवस अशी रहाटी. [चक्र + नेमि = परीघ + क्रम] ॰पाणी-पु. सुदर्शनचक्र धारण करणारा विष्णु; चक्रधर. 'मनुज तनुज जैसा भूतळीं चक्रपाणी ।' -वामन रुक्मिणीपत्रिका १५. [सं.] ॰पाळणा-पु. यात्रेच्या, जत्रेच्या प्रसंगी टांगलेलें फिरते पाळणे. २ गोलाकार फिरणारा पाळणा, झोला. ॰पाळ-पु. १ प्रांताचा मुभेदार. २ चक्ररक्षक; रथी युद्ध करीत असतां रथाच्या चाकांचें रक्षण व योग्य गतिमध्यें चलन यावर देखरेख करणारा योद्धा. 'कीं दों पार्श्वीं दोघे भीमार्जुन चक्रपाळ जेविं रवी ।' -मोभीष्म ११.५१. [सं. चक्रपाल] ॰भेंड-डी-स्त्री. एक झाड, याचें फळ चक्राकार असतें. चक्करभेंडी पहा. ॰पूजा- स्त्री. चक्राची पूजा करण्याचा खानदेशांतील कुलाचार. ॰भेद-पु. युक्ति; हिकमत; डावपेंच; छक्केपंजे; युक्तिप्रयुक्ति; कावा. [सं. चक्र + भेद; शकटभेद याचा प्रतिशब्द] ॰मंडल(करण)-न. (नृत्य,) ओणवें होऊन गुडघ्याच्या आंतील बाजूनें दोन्ही हातांनीं पायांस विळखा घालणें. [सं.] ॰रक्षक-पु. चक्रपाल पहा. ॰वत्-क्रिवि. चक्रप्रमाणें-सारखा; वर्तुलाकार; गरगर; चक्रा- कार. 'पायीं धरोनि अवलीळा । तारक चक्रवत् भोवंडिला ।' [सं.] ॰वर्तीं-र्त्ती-पु. चक्राचा अधिपति; एका समुद्रापासून दुसर्‍या समुद्रापर्यंत असलेल्या पृथ्वीचा राजा; समुद्रवलयांकित पृथ्वीचा राजा; सार्वभौम राजा; बादशहा. 'जे चैतन्यचक्रव- र्तींची शोभा । जिया विश्वबिजाचिया कोंभा ।' -ज्ञा ६.२७२. 'पुढें पुढें राघव चक्रवर्ती । संगें प्रिया मानसतापहर्ती ।' -मुरामा [सं.] ॰वर्तिंनी-स्त्री. बादशाहीण; सार्वभौमराज्ञी. 'चक्र- वर्तिंनी श्री महाराणी व्हिक्टोरिया यांस आमची... अशी प्रार्थना आहे कीं.' -टि १.६६७. [सं.] ॰वर्तीघोडा-पु. घोड्याचा एक प्रकार. याच्या नाकाच्या मध्यभागीं भोंवरा असतो. -अश्वप १.२५. ॰वाक-पु. एक पक्षी. यांमध्यें दिवसां नरमादीचें संमीलन व रात्रीं वियोग होतो असा कविसंकेत. 'तया चक्रवाकांचें मिथुन । सामरस्याचें समाधान ।' -ज्ञा १८.८ ॰वाक घोडा- पु. घोड्याचा एक प्रकार. सर्व अंग पिवळें, चारी पाय पांढरें व डोळे श्वेतरंगाचे असा घोडा. -अश्वप १.२५. [सं.] ॰वाट- स्त्री. रथाच्या चाकाची चाकारी. 'परसैन्य देखोनि दृष्टिं । वेगें चालिला जगजेठी । घडघडिल्या चक्रवाटी । उठाउठीं पातला ।' -एरुस्व १०.४४ ॰वाटी-स्त्री. वावटळ. (क्रि॰ धडधडणें). 'घडघडीत चक्रवाटी ।' -उषा ८३१. ॰वाढ-॰वाढ व्याज- स्त्रीन. दर वर्षास अथवा ठरविलेल्या मुदतीस व्याजाचा हिशेब करून तें व्याज मुदलांत मिळवितात आणि ती रक्कम (रास) दुसर्‍या वर्षाचे किंवा मुदतीचे व्याजासही मुद्दल धरतात, अशा रीतीनें जें व्याज होतें तें; व्याजाला व्याज आका- रणें. ॰वात-पु. सोसाट्याचा वारा; वावटळ. [सं.] ॰वाल-पु. १ क्षितिज; काळी धार २ पृथ्वीच्या भोंवतीं कल्पिलेली पर्व- तांची ओळ, मंडळ. [सं.] ॰वाल-पु. एक पक्षी. [सं.] ॰वाहा-वि. १ चक्र बाळगणारा. २ चक्रधर; विष्णु (कुंभार); 'चक्र वाहा कां देवेंसी । केंवि कुलाळा करूं सरिसी ।' -ऋ ४७. [सं. चक्र + वह्] ॰वृद्धि-स्त्री. चक्रवाढव्याज पहा. [सं.] ॰वेला-स्त्री. (रूढ) चक्रवेळ. फलज्योतिषशास्त्रांतील एक वेळ, मुहुर्त; यावेळीं आरंभ केलेलें कोणतेंहि कार्य फार दिवस रेंगाळत राहतें. [सं.] ॰व्यूह-विभू-विहू-पु. १ एक विशिष्ट प्रकारची सैन्याची वाटोळी रचना; या सैन्यरचनेंत शत्रूचा प्रवेश होऊं शकत नाहीं. 'चक्रव्यूह गुरु द्रोण ।रचिता झाला अद्भुत ।' -पांप्र ४५.४. २ मोठी मसलत; कपटकारस्थान; कट; संकटाचा डाव रचणें; जाळें पसरणें, फार खोल, भानगडीचा, गुंतागुंतीचा केलेला बेत. 'आंक- ड्याचा भ्रामक चक्रव्यूह रचून अभिमन्यूप्रमाणें बुद्धिमान... नेटिव लोकांचा छल व वध करण्यास लॉर्ड कर्झन यांच्या कारकीर्दींत हिंदुस्थानसरकारनें तयार व्हावें...' -टि २.५२३. [सं. चक्र + व्यूह; म. विभू, विहू = व्यूह] चक्राकार-पु. वर्तुळ, चक्रासारखी आकृति. -वि. वाटोळी; चक्राप्रमाणें गोल. [सं.] ॰कार मासा-पु. एक प्रकारचा मासा; (इं.) स्टार फिश. -प्राणिमो १३६. चक्रांकित, चक्रांगीत, चक्रांगद-पु. १ चक्राकार रेषांचीं वर्तुळें, चिन्हें अस- लेला पांढरा दगड; याची देवांश मानून पूजा करण्यांत येते; हा समुद्रकांठी सांपडतो. 'चक्रांगीत चक्रतीर्थाहुनी । घेऊन येती ।' -दा १९.५. ३. 'सीळा सप्तांकित नवांकित । शालिग्राम शकलें चक्रांकित ।' -दा ४.५.६. २ (थट्टेनें) अंगावर देवीचे वण किंवा इतर कांहीं विद्रूपता असणारा इसम. [सं. चक्र + अंकित] चक्रांत- पु. कट; कारस्थान. 'किल्लेदारसाहेबांच्या विरुद्ध त्यानें चक्रांत केला.' -कोराकि ६१. चक्रावळ-चक्रावाळ-१ चक्रवाढ पहा. चक्रावाळ-२ स्त्री. घोड्याचें एक लक्षण; अंगावर अनेक केसांचें भोंवरे असणें; हें घोड्याचें अशुभ लक्षण मानितात. [सं. चक्र + आवलि] चक्रावळ-स्त्री. घोड्याचा एक रोग. -अश्वप २.२५८.