स्त्री. नैॠ/?/ती दिशा.

पु. कोणत्याहि होमांत मुख्य देवतेसंबंधीं याग होण्यापूर्वीं अग्निस्थंडिलाच्या वायव्य कोपर्‍यापासून आग्नेय कोप- र्‍यापर्यंत एक व णैॠत्य कोपर्‍यापासून ईशान्य कोपर्‍यापर्यंत एक अशा संतत धार धरून दोन तुपाच्या आहुति देतात तो. [सं.]

स्त्री. १ देव, ब्राह्मण इ॰ कांस आपल्या उजव्या हाताकडे करून त्यांच्या भोवंतालीं घातलेली फेरी. 'प्रदक्षिणा ते अवघे तिला हो ।' -वामन वेणुसुधा प्रसंग २.३. २ कधीं कधीं उजव्या हाताचा संबंध न ठेवतां घातलेली फेरी. उदा॰ सोमसूत्री प्रदक्षिणा. [सं.] म्ह॰ लक्ष प्रदक्षणा आणि पैसा दक्षिणा. प्रदक्षणें-अक्रि. प्रदक्षिणा घालणें. 'प्रदक्षिणुनी आदरी स्तुतीतें ।' -देकृष्णजन्म ४८. [प्रदक्षिणा] प्रदक्षिणा-क्रिवि. पूर्व, आग्नेय, दक्षिणा, नैऋत्य, असा क्रम धरून (केलेलें गमन); उजव्या बाजूनें; प्रादक्षिणिक. [सं.]

स्त्री. पूर्व, दक्षिण, पश्चिम, उत्तर या चार मुख्य दिशांतील प्रत्येकी दोहोपैकीं उपदिशा; आग्नेयी, नैऋत्य, वायव्य व ईशान्य या दिशा. [सं.]

वि. दहा संख्या. (समासांत) दक्ष-रात्र, दशावतार, दश-दिशा. [सं. ग्री. डेकॅ; लॅ. देसेम्; गॉ. तैहुन्; आर्मो. डेक; हिब्रू. देअघ्; लिथु. देझिंथिस्; स्ला. देस्यति; फ्रें. जिप्सी देश; आर्मेनियम लसे] दशक-पु. १ दहांचा समुदाय. २ (गणित.) घेत- लेले-धरलेले दहा. ३ दर शेकडां दहा. दशक चढविणें-वर्चस्व स्थापणें, बसविणें. दश-कंठ-कंधर-ग्रीव-मुख्य-पु. रावण. [सं.] ॰कामजव्यसन-न. काम (इच्छा) यापासून उत्पन्न होणारे दहा दुर्गुण:- शिकार करणें, जुवा खेळणें, दिवसां निजणें, शिव्या देणें; रांडबाजी, दारू पिणें, नाचणें, गाणें, खेळणें, ढोंगी- पणा इ॰. ॰ग्रंथ-पुअव. वेद व त्यांची उपांगे; संहिता, ब्राह्मण, आरण्यक, आणि शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निघंटु, निरुत्क, छंद, ज्योतिष. [सं. दश + ग्रंथ] ॰ग्रंथी-वि. वरील दशग्रंथ पढलेला. ॰दानें-नअव. दहा दानें; गो, भूमि, तिल, सुवर्ण, घृत, वस्त्र, धान्य, गूळ, लवण (मीठ), रुपें. ॰दिशास्त्रीअव. या पुढील प्रमाणें आहेत:- पूर्व; पश्चिम,दक्षिण, उत्तर या मुख्य दिशा, व आग्नेयी, नैऋत्य, वायव्य, ईशान्य या चार उपदिशा, आणि ऊर्ध्व व अधोदिशा. -क्रिवि. सर्व दिशांना-बाजूंना; सर्वत्र; चहूंकडे (क्रि॰ पळणें; फेकणें). ॰देह-पुअव. (वेदांत) दहादेह. 'चारी पिंडीं च्यारी ब्रह्मांडी । ऐसी अष्ट देहाची प्रौढी । प्रकृतिपुरुषांची वाढी । दशदेह बोलिजे ।' -दा ८.७.४१. ॰नाडी-स्त्रीअव. (योग.) दहा नाड्या; इडा, पिंगला, सुषुम्ना, गांधारी, जीवनी, दशतुंडी, दीक्षा, बाणदशा, शंखिनी, आणि सौक्षिणी या दहा. -कथा ७. ३.८६ । ८७. ॰नाद-पुअव. चीणी, चिंचिणी, घंटा, शंख, तंत्री, ताल, वेणु, मृदंग, भेरी व मेघ (याचा नाद, रव). 'तया कमळाचया सुगंधें । जीवभ्रमर झुंकारे दशनादें ।' -स्वादि ९.५.३६. ॰नाम संन्यासी-पु. अव. गिरी, पुरी, भारती, आनंद, चैतन्य, पर्वत, सागर इ॰ संन्याशाचे दहा पंथ. ॰पाद-पु. कुरली, झिंग्या खेंकडा इ॰ दहा पायांचे कीटक, प्राणी. (इं.) डेकॅपोडा. ॰पिंड-पु. अव. मृत मनुष्यास पहिल्या दिवसापासून दहा दिवसपर्यंत देररोज एक किंवा दहाव्या दिवशीं एकदम द्यावयाचे भाताचे दहा पिंड. ॰भुजी-स्त्री. दहा हातांची दुर्गादेवी. ॰मुखपु. रावण. ॰मूळ- न. दहा वनस्पतींच्या मुळांपासून केलेलें औषध हीं मुळें:- बेल; टाकळा, टेटू, शिवण, पाडळ, साळवण, गोखरू, पिठवण, डोरली व रिंगणी अशीं आहेत. ॰रथ ललिता-रथ थळीस्त्री. आश्विन कृष्ण चतुर्थीच्या रात्रीं करावयाचें एक व्रत, तत्संबंधीं गणपतीपूजन. ॰रात्र-न. दहा दिवस, रात्री; दशाह. ॰वंत-पु. (शीखधर्म) स्वतःच्या उत्पन्नाचा धर्मासाठीं एकदशांश भाग द्यावयाचा. ॰विध- वि. दहा प्रकारचें. ॰हरा-हार-पु. दशाहरा पहा. दशम- वि. दहावा. दशमग्रह-पु. (विनोदानें) जांवई. दशम- द्वार-पु. (योग.) १ पोत; एखादी जखम वाहण्याकरितां उघडी रहावी म्हणून तींत जी वात घालतात ती. २ ब्रह्मरंघ्र (शरीरास नऊ द्वारें आहेत तीं सोडून टाळूवरील). ३ (सांकेतिक) गुद. दशम- भ्रांती-स्त्री. मोजतांना एखादा मनुष्य आपणा स्वतःस विसरतो त्यावेळीं म्हणतात. गोष्टींत दहाजणांची मोजणी करतांना मोजणारा स्वतःस विसरला त्यावरून). दशमानपद्धति-स्त्री. मेट्रिक सिस्टीम या इंग्रजी शब्दास प्रतिशब्द. या पद्धतींत मीटर हें परि- णाम धरलें जातें व इतर परिमाणें दसपटीनें अगर दहाव्या हिश्शानें चढत उतरत जातात. १ मीटर = १.१ यार्ड-वार. ॰मांश-पु. १ दहावा भाग; दशांश. २ (ल.) टाइथ या बायबलांतील इंग्रजी शब्दास प्रतिशब्द. 'त्यानें अब्राहमापासून दशमांश घेतला.' -इब्री ७.६. दशमीस्त्री. १ चैत्रादि महिन्यांच्या दोन्ही पक्षां- तील दहावी तिथि. २ दशमी दशा; मानवी जीवनयात्रेचा शेवटचा अथवा दहावा भाग. दशांक-पु. दहाचा आंकडा. दशांकचिन्ह- न. नागाच्या फणीवरील दहाच्या आंकड्या सारखें चिन्ह. दशांग- न. चंदनादि दहा सुगंधीद्रव्यांचा धूप. दशांगुळें-नअव. १ दहा बोटें. 'तो परमात्मा दशांगुळें उरला ।' २ आठव्या महिन्यांत गर्भास दहा बोटें उत्पन्न होतात म्हणून गर्भवती स्त्रीचा त्यावेळीं करावयाचा एक संस्कार. ३ दोन हातांच्या दहा बोटांत घाला- वयाचा एक दागिना. 'पोल्हारें विरुद्या दशांगुळिं वळीं गर्जोनियां पोंचटें ।' -अकक २ अनंत-सीतास्वयंवर ३९. दशांतला- वि. ज्यांचे सुतक दहा दिवस धरावें लागतें अशा नात्यांतला.

पुस्त्री. मृग व हस्त ह्या दोन नक्षत्रांमधील काळ; पर्जन्यकाळ. पाऊस पडण्याचा हंगाम. म्ह॰ बारा महिन्यांचा उन्हाळा आणि घटकेचा पावसाळा. [सं. प्रावृट्काल; म. पाऊस + काळ] पावसाचा कोंडा-पु. बुरबुर; बुरंगट; बुरंगें; अत्यंत बारीक व दाट थेंबांच्या रूपानें पडणारा पाऊस. पावसाचा तोडगा-पु. पाऊस पडत नाहीं असें वाटल्या- वर तो पाडण्यासाठीं एक तोडगा करीत असत. वस्त्र सोडून व पाला नेसून रात्रींच्या वेळीं कोणीतरी बाई घरोघर हिंडत असे. तिच्या अंगावर लोक पाणी घालीत. अर्थांत् ती बाई काळोखांतच हिंडावयाची पण तोंडानें गाणें म्हणत फिरावयाची. तें गाणें- अरगुंड बुरगुंड बैल बुका । चंदनी चुका मृगराजा । पाणी देरे बाबा पाणी दे ।' -मसाप २.३२. अशा तऱ्हेनें लिंबाचा पाला अंगा- भोवती गुंडाळून पाणी अंगावर घेत व 'मेघोराजा वरसरे इ॰' गाणें म्हणत कांहीं मुलें फिरण्याची चाल खानदेशांत आहे. पाव- साचीझांक-स्त्री. १ जोराची परंतु थोडा वेळ टिकणरी पाव- साची सर. (क्रि॰ येणें; जाणें). २ ढगांची काळोखी; अभ्र. पावसाचें घर-न. १ (देशावरील शब्द) पावसापासून रक्षण व्हावें म्हणून तयार केलेलें आच्छादन. इरलें पहा. २ ज्या- ठिकाणीं सतत व जोराचा पाऊस पडतो तो प्रदेश, भाग. पावसाचें पिलूं-न. अत्यंत थोड्या प्रमाणांत पडणारा पाऊस. पावसाचे वारे-पुअव. पाऊस आणणारे (हिंदी महासागरांतून हिंदुस्थानकडे वाहणारे) वारे; नैऋत्य किंवा ईशान्य वारे; पाण- वारे. (इं.) मान्सून.