पाड pāḍa m (पडणें) Market rate, price current. 2 fig. Estimation, weight, worth. Neg. con. Ex. त्याचा पाड किती; त्याचा काय पाड लागला आहे Who is he? who cares for him? तुझेनी पाडें त्रिभु- वनीं ॥ वीर दुसरा न दिसे कोण्ही. See equivalent words under किमत. 3 Ripeness and readiness to be gathered (of fruits gen. and of mangoes esp.) Ex. आंब्यांला पाड लागला. Pr. आंबे आले पाडां निंबुणी आल्या रसां. 4 A mango that has attained this state, or that is fit to be plucked and ripened in straw. 5 Scaffolding.

पाड m Market rate. Fig. Estimation, worth. Ex. त्याचा काय पाड लागला आहे Time of ripening. आंब्याला पाड लागला.

पु. १ बाजारभाव; दर; निरख. 'सहाप्रमाणें पहिला पाड होता.' -ख ९१४. २ (ल.) योग्यता; बरोबरी; साम्य, किंमत. 'त्रिभुवनसुंदर हें रूपडें । माझी कन्या त्याच्या पाडें ।' -वेसीस्व ३.६३. ३ महत्त्व. 'आमुचिया काजाचेनि पाडें । देखती आपुलें जीवित थोकडें ।' -ज्ञा १.११२. ४ प्रमाण; मान. 'वीज चमके जेणें पाडें । तैसा गरुड झेंपावें पुढें ।' -मुआदि ६.७३. ५ झाडावरील फळांची विशेषतः आंब्यांची कच्चेपणा जाऊन पक्कें पिकण्यापूर्वींची अवस्था. 'आंबया पाडू लागला जाण ।' -एभा १२.५९९. ६ पिकण्याच्या अवस्थेस आलेला झाडावरील आंबा. 'हिराबाईजवळ आंब्यांच्या पाडांनीं भरलेली टोपली आहे.' -बाळ २४३. ७ माळोचा; माची. ८ परवा; क्षिति. 'द्रेणाचा पाडु न करीं । भीष्माचें भय न धरीं ।' -ज्ञा ११.४७२. ९ अंतर; भेद. 'संसर्गें चेष्टिजे लोहें । परि लोह भ्रामक नोहे । क्षेत्र क्षेत्रज्ञां आहे । तेतुला पाडु ।' -ज्ञा १३.११२२. १० (ना.) जोड; प्रितिस्पर्धित्व. ११ संगति; मेळ; जुळणी. -ख्रिपु. १२ परि- णाम. -शर. १३ (नाशिक भागांत रूढ) रेशमी कांठांचें व सुती पोताचें वस्त्र. १४ (-वि.) योग्य; साजेसा; अनुरूप. 'राजा बोले वसिष्ठांसी । रामापाड हे गुणरासी ।' -वेसीस्व ९.१०९. [का. पाडु = समता; बरोबरी; का. पड्डि] म्ह॰ आंबे आले पाडां निंबुणी आल्या रसां. (वाप्र.) पाडास जाणें-१ फळझाडांचा पाडाचा ऋतु टळणें. २ गाय, म्हैस इ॰ जनावर फळण्याच्या समया- पलीकडे जाणें; फळण्याचें टळणें. पाडास येणें-लागणें- फळ पिकण्याच्या अवस्थेस प्राप्त होणें. 'हेंचि आंब्यांचें सदा फळलें वन । पाडा आलें प्रेमेंकरून ।' -ह १९२२४. सामाशब्द- ॰कुला-वि. (राजा.) वयानें प्रौढ असूनहि शरीरानें नाजुक व पुष्ट असलेला (पुरुष इ॰ व्यक्ति); ताजातवाना. 'तिला पंधरा मुलें झालीं तरी ती पाडकुली दिसते.' [पाड = पिकलेली स्थिति] ॰पंचाईत-स्त्री. १ (एखाद्या वस्तूची) किंमत इ॰ विषयीं बारीक चौकशी. २ (सामा.) पंचायतीनें केलेली चौकशी; विचार- पूस. [पाड = किंमत + पंचाईत = तपास, चौकशी] पाडाचा-वि. पिकून झाडावरून काढण्याच्या, गळण्याच्या स्थितींत आलेला (आंबा इ॰ फळ).

वि. (गो.) ओसाड; पडित. 'तुमच्यासारख्या पापी डोळ्यांची दृष्ट लागून तर आमचा हा गांव असा पाड पडला.' -सह्याद्रीच्या पायथ्याशीं ९०. ॰पडचें-अक्रि. (गो.) धुळ- धाण होणें; ओसाड पडणें.

पु. डोंगर. 'जे तो विषयांची मोट झाडी- । माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं । चुकावूनि आला पाडी । सद्वासनेचिया ।' -ज्ञा ७.१२७. [पहाड]

क्रिवि. पलीकडे. -शर. [पार]

पु० हिम्मत. २ पक्वदशा.

न. (गो.) मासे धरण्याचें जाळें.

पु. १ चतुर्थांश; चवथा हिस्सा. २ वर्तुळाचा चतु- र्थांश; ३ श्लोकाचा एक चरण. 'एका श्लोकाचा एक पाद पूर्व श्लोकाशीं संबद्ध.' -विवि ८.७.१२४. [सं.] ॰पूरण-न. १ वाक्याची, श्लोकाच्या चरणाची भरती; श्लोक इ॰ पूर्ण करणें. २ कवितेचे चरण पूर्ण करण्याकरितां योजिलेलीं सहा अक्षरें (तु, हि, च, स्म, ह, वै इ॰). ३ (ल) अर्थपूरक पद इ॰. ४ (ल.) उणीव भरून काढणें; असली भरून काढलेली उणीव किंवा वस्तु.

पाद m A foot. Flatulence. A fourth or quarter. A foot of a श्र्लोक or quatrain. The quadrant of a circle.

पु. १ अपानवायु; गुदद्वारानें सुटलेला वायु. [सं. पर्दन] पादणें-अक्रि. अपानवायु सोडणें.

(सं) पु० चरण. २ चौथा हिस्सा. ३ अपानवायु

(स्था.) गवंड्यासाठी बांधलेला एकेरी विटांचा माळा. एकेरी फूल      

स्त्री. (गो.) एक प्रकारचा वेल.

पु. (नृत्य) चवड्यावर उभें राहून टांच वर उचलून पुन्हा टांच जमीनीवर टेकणें. [सं.]

क्रिवि. पायापर्यंत; पायापासून. 'आपाद पागुं- तलें । पुलकांचलें ।' -ज्ञा ११.२४६. [सं. आ + पाद] ॰कंचु- कित-वि. पायापासून मस्तकापर्यंत अंगवस्त्र घातल्यासारखें. 'वाचा पांगुळली जेथिंचि तेथ । आपादकंचुकित रोमांच आले ।' -ज्ञा ९.५२७. [सं. आ + पाद + कंचुकी] ॰तलमस्तक-क्रिवि. पायाच्या तळव्यापासून डोक्यापर्यंत. [आपाद + तल + मस्तक] ॰मस्तक- क्रिवि. नखशिखांत; डोक्यापासून पायापर्यंत. [सं. आ + पाद + मस्तक]

पु. १ (शब्दशः व लक्षणेनें) पाऊल; पद; चरण. ईश्वर, गुरु, पति, धनी इ॰स उद्देशून विनयानें म्हणतात. 'मला तरी हे पाय सोडून राहिल्यानें चैन का पडणार आहे ?' -कोरकि २०. २ तंगडी. ३ कंबरेपासून तों खालीं बोटापर्यंतचा सर्व भाग; चालण्यास साधनभूत अवयव. ४ (ल.) पायाच्या आकाराची, उपयोगाची कोणतीहि वस्तु. (पलंग, चौरंग, खुर्ची, टेबल, पोळपाट इ॰चा) खूर. ५ डोंगराचा पायथा, खालचा, सपाटीचा भाग. ६ अक्षराचा किंवा पत्राचा खालचा भाग. ७ झाडाचें मूळ. ८ चवथा भाग; चतुर्थांश; चरण; पाद. ९ शिडीची पायरी; पावका; पायंडा. १० (ल.) कारण; लक्षण; चिन्ह; रंग. 'मुलाचे पाय पाळण्यांत दिसतात.' [सं. पाद; प्रा. पाअ; सिं. पाओ, पाय; फा. पाए; हिं. पाव] (वाप्र.) ॰उचलणें-भरभर चालणें; न रेंगाळणें. ॰उतारा-र्‍यां आणणें-येणें-नम्र करणें, होणें; तोरा, अभिमान कमी करणें, होणें. ॰काढणें-१ निघून जाणें; निसटणें; नाहींसें होणें. 'वैराग्यलहरीचा फायदा घेऊन पन्हाळ- गडावरून रातोरात पाय काढला.' -भक्तमयूरकेकावली पृ. ३. २ (व्यवहारांतून) अंग काढून घेणें. ॰कांपणें-घाबरणें; भिणें; भीति वाटणें; भयभीत होणें. ॰खोडणें-खुडणें-खुडकणें- निजतांना पाय अंगाशीं घेणें. ॰खोडणें-मरणसमयीं पाय झाडणें, पाखडणें. ॰घेणें-प्रवृत्ति होणें; इच्छा होणें. 'त्या कामाला माझा पाय घेत नाहीं.' ॰तोडणें-(ल.) एखाद्याच्या कामांत विघ्न आणणें. ॰दाखविणें-दर्शन देणें; भेट देणें. 'तो मज दावील काय पाय सखा ।' -मोविराट ६.११८. ॰देणें- १ पायाचा भार घालून अंग चेपणें. २ तुडविणें; उपद्रव देण्या- साठीं, कुरापत काढण्यासाठीं एखाद्याला पायानें ताडन करणें. ३ पाय लावणें; पायाचा स्पर्श करणें. ॰धरणें-१ पायां पडणें; शरण जाणें; विनंति करणें; आश्रयाखालीं जाणें. २ अर्धांगवायु इ॰ रोगांनीं पाय दुखणें. ॰धुवून-फुंकून टाकणें-ठेवणें- (ल.) मोठ्या खबरदारीनें, काळजीनें वागणें; मागें-पुढें पाहून चालणें, वागणें. ॰धुणें-१ संध्यावंदनादि कर्मापूर्वीं किंवा बाहेरून आल्याबरोबर पादप्रक्षालन करणें. २ कोणाची पूजा वगैरे कर- तांना, आदरसत्कारार्थ त्याचे पादप्रक्षालन करणें. ३ (बायकी) (ल.) लघवी करणें; मूत्रोत्सर्गाला जाणें; (मूत्रोत्सर्जनानंतर हात- पाय धुण्याची चाल बायकांत रूढ आहे त्यावरून). ॰न ठरणें- सारखें हिंडणें; भटकत रहाणें; विश्रांति न मिळणें; पायाला विसावा नसणें. ॰निघणें-मुक्त होणें; मोकळें होणें; बाहेर जाणें. पडणें. 'ह्या गांवांतून एकदां माझा पाय निघो म्हणजे झालें.' -विवि ८.११.२०९. ॰पसरणें-१ अधिकार प्रस्थापित करणें; पूर्णपणें उपभोग घेणें; अल्प प्रवेश झाला असतां हळूहळू पूर्ण प्रवेश करून घेणें. २ मरणें (मरतांना पाय लांब होतात यावरून). 'शेवटीं म्हातार्‍या आईपुढें त्यानें पाय पसरले.' म्ह॰ १ भटास दिली ओसरी, भट हातपाय पसरी. २ अंथरूण पाहून पाय पसरावेत. ॰पसरून निजणें-निश्चिंत, आळशी राहणें; निरुद्योगी असणें. ॰पोटीं जाणें-भयभीत होणें; अतिशय भीति वाटणें. निजलेला मनुष्य भीतीनें हातपाय आंखडून घेतो यावरून. 'जंव भेणें पाय पोटीं गेले नाहीं ।' -दावि १६०. ॰फांलटणें-पाय झिजवणें; पायपिटी करणें; तंगड्या तोडणें; एखादें काम करण्यासाठीं कोठें तरी फार दूरवर किंवा एकसारखें पायानें चालत जाणें. 'कांहीं लाभ नसतां उगींच पाय फांसटीत चार कोस जातो कोण ?' ॰फुटणें- १ विस्तार पावणें; वाढणें. 'पहिल्यानें तुझें एक काम होतें, नंतर दुसरें आलें, आतां तिसरें. आणखी त्याला किती पाय फुटणार आहेत कोणास ठाऊक ?' २ हळूच नाहींसा होणें; चोरीला जाणें (वस्तु). ३ थंडीच्या योगानें किंवा जळवातानें पाय भेगलणें, चिरटणें. ॰फोडणें-भलतीकडे नेणें; विषयांतर करणें; मुद्याला सोडून अघळ- पघळ बोलणें; फाटे फोडणें. ॰भुईशीं(ला)लागणें-१ (एखाद्या कामास) कायमपणा येणें; निश्चितपणा येणें. २ जिवावरच्या संकटांतून वांचणें. ॰मोकळा करणें-होणें १ अडचणींतून बाहेर पडणें, काढणें. २ फेरफटका करणें; पायांचा आंखडलेपणा नाहींसा करणें, होणें. ॰मोडणें-१ पायांत शक्ति नसणें. २ निराशेमुळें गलितधैर्य होणें; निराश होणें. 'माझा भाऊ गेल्यापासून माझे पाय मोडले.' ३ एखाद्याच्या कामांत हरकत आणणें; धीर खचविणें; मोडता घालणें; काम करूं न देणें. ४ (नगरी) एखाद्या मुलाच्या पाठीवर त्याच्या मातेस कांहीं दिवस जाणें; गरोदर राहणें. 'नरहरीचे पाय मोडले कां ?' (त्याच्या पाठीवर कांहीं दिवस गेले आहेत काय ?) ॰येणें-चालतां येणें; (लहान मूल) चालूं लागणें. ॰रोवणें- स्थिर, कायम होणें. ॰लागणें-पाय भुईशीं लागणें पहा. (वर) ॰येणें-प्रतिबंध, अडचण होणें, येणें. पोटावर पाय येणें = उदर- निर्वाहाचें साधन नाहीसें होणें. ॰वरपणें-ओरपणें-(कर.) चिंचपाण्यांच पाय बुडवून ते तापलेल्या तव्यावरून ओढणें व पुन्हां चिंचपाण्यांत बुडविणें, याचप्रमाणें पांच दहा मिनिटें सारखें करीत रहाणें (डोळ्यांची जळजळ यासारखा विकार नाहींसा होण्यावर हा उपाय आहे). [ओरपणें पहा] ॰वळणें-१ दुसरी- कडे प्रवृत्ति होणें; मुरडणें; वळले जाणें (प्रेम इ॰). २ वातविकारानें पायांत वेदना उत्पन्न होणें; पाय तिडकूं लागणें; गोळे येणें. ॰वाहणें-एखाद्या स्थलीं जाण्याचा मनाचा कल, प्रवृत्ति होणें. ॰शिंपणें-(मुलाला पायावर घेऊन दूध पाजण्यापूर्वीं स्वतः) पाय धुणें. 'ते माय आगोदर पाय शिंपी ।' -सारुह १.५३. ॰शिवणें-पायांस स्पर्श करणें; पायाची शपथ वाहणें. पायां- खालीं तुडविणें-१ दुःख देणें; क्लेश देणें छळ करणें. २ कस्पटाप्रमाणें मानणें; मानहानि करणें. पायाचा गू पायीं पुसणें-(ल.) कोणत्याहि घाणेरड्या गोष्टीची घाण जास्त वाढूं न देतां तिचा ताबडतोब बंदोबस्त करणें. पायांचा जाळ-पायांची आग-पायांचें पित्त मस्तकास जाणें-अतिशय रागावणें; क्रोधाविष्ट होणें; संतापणें. पायांची बळ भागविणें-व्यर्थ खेपा घालणें, फिरणें; निरर्थक कार्यास प्रवृत्त होणें. पायांजवळ येणें-(आदरार्थीं) एखाद्याकडे जाणें, येणें, भेटणें. पायानें जेवणें-खाणें-अत्यंत मूर्ख, वेडा असणें, होणें. पायानें लोटणें-तिरस्कार करणें; अवहेलना करणें. 'म्हणतो युधिष्ठिर नको पायें लोटूं मला अवनतातें ।' -मोउद्योग ८.१८. पायां पडणें-पायांवर डोकें ठेवणें; नमस्कार करणें; विनविणें; याचना करणें. 'उत्तर म्हणे नको गे ! पायां पडतों बृहन्नडे ! सोड !' -मोविराट ३.७४. पायांपाशीं पाहणें-जवळ असेल त्याचाच विचार करणें; अदूरदृष्टि असणें; आपल्याच परिस्थितीचा, आपल्या- पुरताच विचार करणें. पायांपाशीं येणें-पायाजवळ येणें पहा. पायांला-त, पायांअढी पडणें-(म्हातारपणामुळें) चालतांना एका पायाला दुसरा पाय घासणें. पायांला खुंट्या येणें- एकाच जागीं फार वेळ बसल्यानें पाय ताठणें. पायां लागणें- पायां पडणें. 'मीं पायां लागे कां । कांइसेयां लागीं ।'- शिशु २२४. पायांवर कुत्रीं-मांजरें घालणें-(ल.) अतिशय प्रार्थना व विनवण्या करून एखाद्यास कांहीं काम करावयास उठ- विणें. पायांवर घेणें-मूल जन्मल्यावर त्यास स्वच्छ करण्यासाठीं न्हाऊं घालणें व जरूर तें सुईणीचें काम करणें. पायांवर नक्षत्र पडणें-सदोदित फिरत असणें; एकसारखे भटकणें; पायाला विसांवा नसणें. 'काय रे, घटकाभर कांहीं तुझा पाय एका जागीं ठरेना, पायावर नक्षत्र पडलें आहे काय ?' पायांवर पाय टाकून निजणें-चैनींत व ऐटींत निजणें. पायांवर पाय ठेवणें-देणें- एखाद्याच्या पाठोपाठ जाणें; एखाद्याचें अनुकरण करणें. पायांवर भोंवरा असणें-पडणें-एकसारखें भटकत असणें; भटक्या मारणें. पायावर नक्षत्र पडणें पहा. पायावर हात मारणें- पायाची शपथ घेणें. -नामना ११०. पायाशीं पाय बांधून बसणें-एखाद्याचा एकसारखा पिच्छा पुरवून कांहीं मागणें. पायांस कुत्रें बांधणें-(ल.) शिव्या देत सुटणें; भरमसाट शिव्या देणें; फार शिवराळ असणें. पायांस पाय बांधणें-एखाद्याच्या संगतींत एकसारखें रहाणें. पायांस भिंगरी-भोंवरा असणें- पायांवर भोंवरा असणें पहा. पायांस-पायीं लागणें-नमस्कार करणें; पायां पडणें. 'तूं येकली त्वरित जाउनि लाग पायीं ।' -सारुह ८.११२. पायांस वहाण बांधणें-बांधलेली असणें-एकसारखें भटकत राहणें; पायपीट करणें. पायीं-क्रिवि. १ पायानें; पायाच्या ठिकाणीं. 'भूपें हळूच धरिला कलहंस पायीं' -र १०. [पाय] २ मुळें; साठीं; करितां. 'काय जालें देणें निघालें दिवाळें । कीं बांधलासि बळें ऋणेंपायीं ।' -तुगा ८४५. (कुण.) 'कशापायीं' = कशाकरतां; कां. पाईं. [सं. प्रीतये; प्रीत्यर्थ] पायीं बांधणें-(हत्ती इ॰च्या पायाशीं बांधणें या शिक्षेवरून) हानि, पराभव करण्यास तयार असणें. आपले पाय माझ्या घरीं लागावे-(आदरार्थीं ल.) आपण माझ्या घरीं येऊन मला धन्य करावें. आपल्या पायांची धूळ माझ्या घरीं झाडावी- (नम्रपणाचें आमंत्रण) माझ्या घरीं आपण यावें. आपल्या पायांवर धोंडा पाडून-ओढून घेणें-आपलें नुकसान आप- णच करून घेणें; आपल्या हातांनीं स्वतःवर संकट आणणें; विकत श्राद्ध घेणें. एका पायावर तयार-सिद्ध असणें-अत्यंत उत्सुक असणें. 'बाजीराव शिपाई आहेत तसा माही आहें. त्यांच्याप्रमाणेंच हा प्रतिनिधि योग्य प्रसंगीं पाहिजे त्या मोहिमेवर जाण्यास एका पायावर सिद्ध आहे.' -बाजीराव. घोड्याच्या- हत्तीच्या पायीं येणें आणि मुंगीच्या पायीं जाणें- (आजारीपण, संकट, बिकट परिस्थिति इ॰) ही येतांना जलदीनें येतात पण जावयास दीर्घकाळ लागतो. याच्या उलट श्रीमंतीबद्दल म्हणतात. चहूं-दोहें पायांनीं उतरणें-(शिंगरू, वांसरूं, पाडा इ॰नीं) चार किंवा दोन पांढर्‍या पायांसह जन्मणें. जळता पाय जाळणें-एखाद्या कामांत, व्यवहारांत, व्यापारांत नुकसान होत असतांहि तो तसाच चालू ठेवणें. त्या पायींच-क्रिवि. ताबड- तोब; त्याच पावलीं. भरल्या पायांचा-(रस्त्यांत चालून आल्या मुळें) ज्याचे पाय (बाहेरून आल्यामुळें धुळीनें वगैरे) घाणेरडे झाले आहेत असा. 'तूं भरल्या पायांचा घरांत येऊं नकोस.' भरल्या पायांनीं, पायीं भरलें-क्रिवि. बाहेरून चालून आल्यावर पाय न धुतां; घाणेरड्या पायानीं. (बाहेरच्या दोषासह; स्पृष्टा- स्पृष्टादि दोष किंवा भूतपिशाच्चादि बाधा घेऊन). 'मुलाच्या जेवणाच्या वेळेस कोणी पायीं भरलें आलें भरलें आलें म्हणून आज हें मूल जेवीत नाहीं.' 'ज्या घरीं बाळंतीण आहे त्यांत एकाएकीं पायीं भरलें जाऊं नये.' मागला पाय पुढें न घालूं देणें-(ल.) केलेली मागणी पुरविल्याशिवाय पुढें पाऊल टाकूं न देणें; मुळींच हालूं न देणें. मागला पाय पुढें न ठेवणें-मागितलेली वस्तु दिल्याशिवाय एखाद्यास सोडावयाचें नाहीं, तेथून जाऊं द्यावयाचें नाहीं असा निश्चय करणें. मागील पाय पुढें नाहीं पुढील पाय मागें नाहीं-हट्टीपणा; करारीपणा; ठाम निश्चय; जागच्या- जागीं करारीपणानें ठाव धरून बसणें याअर्थीं उपयोग. मागल्या पायीं येणें-एखादें काम करून ताबडतोब परत येणें; त्याच पावलीं परत येणें. म्ह॰ १ पाय धू म्हणे तोडे केवढ्याचे ? २ पाय लहान मोठा, न्याय खरा खोटा. ३ पायांखालीं मुंगी मर- णार नाहीं (निरुपद्रवी माणसाबद्दल योजतात). ४ (व.) पायावर पाय हवालदाराची माय = आळशी स्त्रीबद्दल योजतात. ५ पायींची वहाण पायींच छान-बरी (हलक्या मनुष्यास फाजील महत्त्व देऊं नये या अर्थीं). 'मज पामरा हें काय थोरपण । पायींची वहाण पायीं बरी ।' -तुगा ५३५. ६ हत्तीच्या पायांत सग- ळ्यांचे पाय येतात. सामाशब्द- ॰आंग-न. (व.) गर्भाशय. ॰उतार-रा-पु. नदींतून पायीं चालत जाण्यासारखी वाट. 'एर्‍हवी तरी अवधारा । जो दाविला तुम्हीं अनुसारा । तो पव्ह- ण्याहूनि पायउतारा । सोहपा जैसा ।' -ज्ञा ५.१६५. -वि. १ पायांनीं ओलांडून जांता येण्याजोगा. २ पायीं चालणारा; पायदळ. 'आम्ही गाडदी लोक केवळ आम्ही पायउतारे.' -भाब १००. [पाय + उतार] ॰उतारां-रा-क्रिवि. पायीं; पायानें. (क्रि॰ येणें; जाणें; चालणें). 'पायउतारा येइन मागें पळभर ना सोडी ।' -सला २०. पायउतारा होणें-येणें-(ल.) शिव्यागाळी, भांडण करण्यास तयार होणें. ॰कडी-स्त्री. पायांतील बेडी. 'तुम्ही हातकड्या, पायकड्या घातल्या.' -तोबं. १२६. [पाय + कडी] ॰क(ख)स्त-स्त्री. पायपीट; एकसारखें भटकणें; वणवण; [पाय + कष्ट, खस्त] ॰कस्ता-पु. एका गांवीं राहून दुसर्‍या गांवचे शेत करणारें कूळ; ओवंडेकरी. 'दर गांवास छपरबंद व पायकस्ता देखील करार असे.' -वाडबाबा १.२२९. [फा. पाएकाश्त] ॰कस्ता, पायींकस्ता-क्रिवि. पायीं जाऊन; पायांनीं कष्ट करून; ओवं- ड्यानें. 'आसपास गांव लगते असतील त्यांनीं पायीं कस्ता शेतें करून लागवड करावी ...' -वाडबाबा २.८३. ॰काळा-पु. (कों.) (सामान्यतः) कुणबी; नांगर्‍या; शेतावरचा मजूर. [पाय + काळा] ॰खाना-पु. शौचकूप; संडास; शेतखाना. [फा. पाए- खाना] ॰खिळॉ-पु. (गो.) पायखाना पहा. ॰खुंट-खुंटी- पुस्त्री. जनावर पळून जाऊं नये म्हणून त्याच्या गळ्यास व पायास मिळून बांधलेली दोरी, किंवा ओंडा; लोढणें. [पाय + खुंट, खुंटी] ॰खोळ-पु. लाथ. 'कां वैद्यातें करी सळा । रसु सांडी पायखोळां । तो रोगिया जेवीं विव्हळा- । सवता होय ।' -ज्ञा १७.१०१. २ शेतखाना ? [गो. पायखिळॉ] ॰खोळा-ळां-क्रिवि. पायतळीं; पायदळी. 'चंदन चढे देवनिढळा । येक काष्ठ पडे पायखोळा ।' -मुरंशु ३७९. ॰खोळणी-वि. शेतखान्याची ? 'जैसी पाय- खोळणी मोहरी । भरणाश्रय आमध्यनीरीं । तैसा द्रव योनिद्वारीं । म्हणोनि सदा अशौच ।' -मुरंशु ३५४. [गो. पायखिळॉ = शेतखाना] ॰गत-न.स्त्री. १ बिछान्याची पायाकडची बाजू; पायतें. 'सर- कारनें खडकवासल्याचें धरण बांधून आमच्या पायगतची नदी उशागती जेव्हा नेऊन ठेवली...' -टि २.१७४. २ (डोंगर, टेंकडी, शेत इ॰चा) पायथा; पायतरा. ३ पलंग, खाट यांचें पायांच्या बाजूकडील गात. [पाय + सं. गात्र] ॰गत घेणें-बाज इ॰च्या पायगतच्या दोर्‍या ओढून बाज ताठ करणें, ताणणें. ॰गम-पु. (व.) पाया; पूर्वतयारी; पेगम पहा. 'आधीं पासून पायगम बांधला म्हणजे वेळेवर अशी धांदल होत नाहीं.' ॰गुण-पु. (पायाचा गुण) एखाद्याचें येणें किंवा हजर असणें व त्यानंतर लगेच कांहीं बर्‍यावाईट गोष्टी घडणें यांच्यामध्यें जोडण्यांत येणारा काल्पनिक कार्यकारणसंबंध; बरेंवाईट फळ; शुभाशुभ शकुन. हातगुण शब्द याच अर्थाचा पण थोडा निराळा आहे. एखाद्या माणसाचें काम, कृत्य यांशीं हातगुणाचा संबंध जोडतात. 'धनाजीला नौकरीला ठेवल्यापासून हंबीरराव पुनः पूर्वींच्या वैभवाला चढले, आणि धनाजीचा हा पायगुण समजून त्याला प्यार करूं लागले.' -बाजीराव १२७. ॰गुंता-पु. अडचण; आड- काठी; अडथळा; पायबंद. पायगोवा पहा. 'दिल्लीस गेले आणि तिकडेच राहिले तर मग यत्न नाहीं. यास्तव समागमें पायगुंता विश्वासराव यास द्यावें' -भाव १०७. 'हीं मायेचीं माणसं स्वारींत जवळ असलीं कीं पायगुंता होतो.' -स्वप ४८. [पाय + गुंतणें] ॰गोवा-पु. १ पायगुंता; एखाद्या जुंबाडांत पाय अडकल्यामुळें होणारी अडचण; पायामुळें झालेली अडवणूक. २ (ल.) अडचण; अडथळा; नड; हरकत; आडकाठी; अटकाव. 'निरोपण सुपथीं आडथळा । पायगोवा वाटे सकळा ।' -मुसभा. २.९५. 'देवधर्म तीर्थ करावयास चिरंजीवाचा पायगोवा होईल यैसे आहे' -पेद ९.११. ३ शत्रूच्या सैन्याला पिछाडीकडून अडविणें. [पाय + गोवणें] ॰घड्या-स्त्रीअव लग्नांत वरमाय व मानकरिणी यांना त्यांच्या जानवास घर पासून वधूमंडपीं आणतांना त्यांच्या रस्त्यवर आंथराव- याच्या पासोड्या (मोठ्या सत्काराचें चिन्ह). पायघड्या घाल- ण्याचें काम परिटाकडे असतें. 'वाजंत्री पायघड्याशिरीगिरी विहिणी चालती ।' -वसा ५३ [पाय + घडी] ॰घोळ-वि. पायापर्यंत पोंचसें (वस्त्र.). 'कौसुंभरंगी पातळ । नेसली असे पायघोळ ।' -कथा १.११.११२. -क्रिवि. दोन्ही पाय झाकले जातील असें (नेसणें) पायांवर घोळे असें. [पाय + घोळणें] ॰चंपा-स्त्री. पाय चेपणें; सेवेचा एक प्रकार. 'हातदाबणी, पाय पी, विनवणी, चोळणी इत्यादि प्रकार करण्याचे अपूर्व प्रसंग जुन्या लोकांच्या परिचयाचे नव्हते असे ते सांगतात.' -खेया २८. [पाय + चंपी = चेपणीं] ॰चळ-पुस्त्री. अशुभ, अपशकुनी पाऊल. पायगुण; कोणत्याहि कार्याचा बिघाड, विकृति, संकटाची वाढ इ॰ होण्याचें कारण रस्त्यावरून जाणारा एखादा अपशकुनी माणूस किंवा भूत असें समजतात; पायरवा. [पाय + चळ] ॰चाल- स्त्री. पायानें चालणें, चालत जाणें; चरणाचाल. 'कीं येथ हे हळुच चालत पायचाली ।' -सारुह ८.१४४. [पाय + चाल] ॰चाळ- पु. १ विनाकारण केलेली पायांची हालचाल. २ (विणकाम) पायांच्या हालचालीमुळें हातमागास दिलेली चालना किंवा अशा रीतीनें चालणारा माग ३ अपशकुनी पायगुण; पायचळ. [पाय + चाळा] ॰चोरी-वि. धार काढतांना मागील पाय वर उचल- णारी (गाय, म्हैस इ॰). [पाय + चोरी] ॰ज(जा)मा-पु. विजार; तुमान; चोळणा; सुर्वार. [फा. पाएजमा] ॰जिभी- जिब-जीब-स्त्रीन. बारिक घागर्‍या असलेला पायांत घालण्याचा एक दागिना; तोरडी; पैंजण. वर्‍हाडांत अद्याप पायजिबा घालतात. 'सोन्याचें पायजिब तळीं ।' -राला ५६. [फा. पाएझेब्] ॰टा-पु. १ पायरी (शिडी, जिना इ॰ची). २ विहिरींत उतर- ण्यासाठीं केलेले कोनाडे किंवा बांधीव विहीरींत बांधकामाच्या बाहेर येतील असे पुढें बसविलेले जे दगड ते प्रत्येक; नारळाच्या झाडास वर चढतांना पाय ठेवण्यासाठीं पाडलेली खांच. ३ पाय- वाट; पाऊलवाट. ४ (ल.) वहिवाट; पायंडा; शिरस्ता; प्रघात. (क्रि॰ पडणें; लागणें; बसणें). ५ चाकाच्या परिघाचा प्रत्येक तुकडा, अवयव; पाटा. ६ (मोटेच्या विहिरीच्या) थारोळ्याच्या दोन्ही बाजूचे दगड, प्रत्येकी. [पाय + ठाय] ॰टांगी-स्त्री. (ना.) खालीं पाय सोडून बसतां येईल अशी योजना असणारी बैलगाडी. रेडू. [पाय + टांगणें] ॰ठ(ठा)ण-ठणी-नस्त्री. पायरी; पायटा पहा. 'हीं चार पांच चढुनी हळु पायठाणें ।' -केक २५. [सं. पदस्थान; म. पाय + ठाणें] ॰ठा-पु. १ चाकाच्या परिघाचा अव- याव; पाटा. २ (राजा.) सपाट जमीन भाजून तेथें नाचणी इ॰ पेरण्यासाठीं तयार केलेलें शेत. ३ ज्यांत मोटेचे सुळे, बगाडाचे खांब बसवितात ते विहिरींचे, भोंके पाडलेले दोन दगड. [सं. पदस्थ; पाय + ठेवणें] ॰त(ता)ण-न-न. (अशिष्ट.) १ जोडा; जुता; कुणबाऊ जोडा; पादत्राण. (सामा.) पायांत घालण्याचें साधन 'विठ्ठल चिंतण दिवसारात्रीं ध्यान । होईन पायतन त्याचे पायीं ।' -तुगा ११२७. 'स्त्रीपट चोरूनि पळे तेव्हां कैंचीं नळास पायतणें ।' -मोवन ४.१५५. २ (कों.) वाहाणा; चेपल्या. [सं. पादत्राण; प्रा. पायत्ताण] ॰बसविणें-(चांभारी धंदा) जोडा व्यवस्थित करणें. पायतर-पायतें पहा. ॰तरे-न. पायरी. 'एथ अग्नी हें पहिलें पायतरें । ज्योतिर्मय हें दुसरें ।' -ज्ञा ८.२२३. [पाय + थारणें] ॰तांदूळ-पुअव. (पायाखालचें तांदूळ) साधे, स्वच्छ तांदूळ निरनिराळ्या दोन पाटींत, शिपतरांत (ब्राह्मणेतरांत) किंवा पत्रावळींवर (ब्राह्मणांत) ठेवतात व त्यांवर नियोजित वधूस व वरास लग्नासाठीं उभे करितात. या तांदुळांवर उपाध्यायाचा हक्क असतो. पण ते बहुधां तो महारास देत. वधूवराच्या मस्तकावर तांदूळ, गहूं किंवा जोंधळे जे टाकतात, ते जे नंतर एकत्र करितात त्यांसहि पायतांदूळ असें म्हणतात. ह्या तांदुळांवर वेसकर-महाराचा हक्क असतो. [पाय + तांदूळ] ॰तर(रा)-ता-थर(रा)-था- पायतें-थें-पुन. १ बिछान्याची पायगताची बाजू. २ (टेंकडी, शेत, बगीचा इ॰ची) पायगत; पायतळची बाजू. [सं. पाय + थारणें; पादांत; म. पायतें] ॰थण-न-न. (विरू.) पायतण पहा. ॰थरी-स्त्री. (खा.) दुकानाच्यापुढें लांकडी किंवा दगडी तीन चार पायर्‍या असतात त्यांपैकीं प्रत्येक पायरी; पायटा. ॰दळ-न. पायानें चालणारी फौज; पाइकांचें सैन्य; पदाति. [पाय + दळ (सं. दल-सैन्य)] ॰दळ-ळीं-क्रिवि. जाण्यायेण्याच्या वाटेवर; पायानें तुडविलें जाईल असें (पडणें). 'फुलें कुसकरिलीं कुणिग मेल्यानें पायदळी तुडविलीं.' -उषःकाल १२८. ॰दळणीं-क्रिवि. पायाखालीं; पायदळीं. (कि॰ पडणें). [सं. पाददलन] ॰दान- न. (व.) तांग्याच्या, बैलगाडीच्या मागच्या बाजूस पाय ठेवण्या साठीं केलेली जागा. [सं. पाद + दा = देणें, दान] ॰दामा-पु. १ पक्षी पकडण्याचें जाळें. २ फूस लाविणारा पक्षी; ससाणा. -मराचिथोशा ३३. [फा. पाय्दाम्; सं. पाद + दाम = दावें] ॰द्दाज-न. पाय पुसणें; पायपुसें; हें बहुतेक काथ्याचें केलेलें असतें. [पाय] ॰धरणी-स्त्री. १ पायां पडणें; अत्यंत नम्रतेची, काकुळतीची विनवणी; पराकाष्ठेचें आर्जव. 'कशीहि पायधरणी मनधरणी करा- वयास तयार झालो.' -भक्तमयूरकेका प्रस्तावना १६. [पाय + धरणी] ॰धूळ-स्त्री. १ पायाची, पायास लागलेली, धूळ. 'नाचत बोले ब्रीदावळी । घेऊन लावी पायधुळी ।' -दा २.७.४१. २ स्वतःबद्दल दुसर्‍याशीं तुलना करतांना, बोलतांना (गुरु, इ॰कांजवळ) नम्रता- दर्शक योजावयाचा शब्द. [पाय + धूळ] (एखाद्यावर) ॰धूळ झाडणें-(एखाद्याच्या घरीं) आगमन करणें; भेट देणें; समाचार घेणें (गौरवार्थीं प्रयोग). 'मज गरिबावर पायधूळ झाडीत जा.' 'जगीं जरी ठायीं ठायीं पायधूळ झाडुन येई ।' -टिक ५. ॰पायखळी-स्त्री. पाय धुणें. 'तयापरी जो अशेषा । विश्वा- चिया अभिलाषा । पायपाखाळणिया देखा । घरटा जाला ।' -ज्ञा १८.६५१. [सं. पादप्रक्षालन; प्रा. पायपक्खालण; म. पाय + पाखाळणी] ॰पाटी-पांटी-स्त्री. लग्नाच्या वेळीं पायतांदुळांनीं भरलेली पांटी, शिपतर इ॰. [पाय + पांटी] ॰पा(पां)टीचे तांदूळ-पुअव. पायतांदूळ पहा. ॰पिटी-पीट-स्त्री. विनाकारण चालण्याचे श्रम; वणवण; इकडे तिकडे धांवाधांव. 'बहु केली वणवण । पायपिटी झाला सिण ।' -तुगा २००. [पाय + पिटणें] ॰पुसणें, ॰पुसें-न. पायपुसण्यासाठीं दाराशीं ठेविलेली काथ्याची जाड गादी; पायद्दाज; पायपुसण्याचें साधन. (महानु.) पायें पुसणें. 'तया वैराग्याचें बैसणें । शांभव सुखाचें पायेंपुसणें ।' -भाए ८११. [पाय + पुसणें] ॰पेटी-स्त्री. हार्मोनियमचा एक प्रकार. हींत पायानें भाता चालविण्याची योजना केली असल्यानें दोन्ही हातांनीं पेटी वाजवितां येते. याच्या उलट हातपेटी. [पाय + पेटी] ॰पैस-(व.) पाय टाकण्यास जागा. [पाय + पैस = प्रशस्त] ॰पोश-स-पु. (ल.) जोडा; वहाण; चप्पल; पादत्राण. 'सालाबादप्रमाणें ऐन जिन्नस पायपोसाचे जोडच यापासून घेत जाणें.' -दा २०१२. [फा. पाय्पोश्; सं. पाद + स्पृश्] ॰पोस- जळाला, गेला-तुटला-कांहीं पर्वा नाहीं, हरकत नाहीं, शष्प गेलें याअर्थीं वाक्प्रचार. 'एका महारुद्राची सामग्री राधाबाई काय लागेल ती पुण्याहून माळशिरसास पाठवील न पाठवील तरी आमचा पायपोस गेला ! तीन महारुद्र करून आम्हींच श्रेय घेऊं.' -ब्रप २७३. ॰पोस मारणें-मानहानि करणें; निर्भर्त्सना करणें. ॰पोस दातीं धरणें-अत्यंत लीन होऊन क्षमा मागणें; याचना करणें; आश्रय घेणें. ॰पोसासारिखें तोंड करणें-फजिती झाल्यामुळें तोंड वाईट करणें; दुर्मुखलेलें असणें. कोणाचा पाय- पोस कोणाच्या पायांत नसणें-गोंधळ उडणें (पुष्कळ मंडळी जमली असली आणि व्यवस्था नसली म्हणजे ज्याचा जोडा त्याला सांपडणें मुष्किल होतें त्याजवरून). ॰पोसखाऊ-वि. खेटरखाऊ; हलकट; अत्यंत क्षुद्र; निर्लज्ज (मनुष्य). [पाय + पोस + खाणें] ॰पोसगिरी-स्त्री. जोड्यांनीं मारणें; दोन पक्षांतील व्यक्तींनीं केलेली जोड्यांची मारामारी; जोडाजोडी. (क्रि॰ करणें; मांडणें; चालणें). [फा.] ॰पोसपोहरा-पु. जोड्याच्या आका- राचा विहिरींतून पाणी काढण्याचा पोहरा. [पायपोस + पोहरा] ॰पोसापायपोशी-स्त्री. परस्परांतील जोड्यांची मारामारी; जोडाजोडी; पायपोसगिरी. ॰पोशी-स्त्री. दर चांभारापासून दर- साल एक जोडी नजराणा घेण्याचा पाटील-कुलकर्णीं इ॰चा हक्क. ॰पोशी-वि. पायपोसाच्या डौलाचें, घाटाचें बांधलेलें पागोटें. ॰पोळी-पुस्त्री. १ (तापलेली जमीन, खडक, वाळू इ॰वरून चालल्यामुळें) पाय भाजणें. २ (ल.) मध्याह्नीची वेळ. ३ जमी- नीची तप्तावस्था; जमीन अतिशय तापलेली असणें. 'एव्हां पाय- पोळ झाली आहे संध्याकाळीं कां जाना ?' [पाय + पोळणें] ॰फळें-न. (राजा.) ओकतीच्याजवळ पाय देण्यासाठीं बस- विलेली फळी. [पाय + फळी] ॰फोडणी-स्त्री. १ घरीं रोग्यास पहाण्याकरितां आल्याबद्दल वैद्यास द्यावयाचें वेतन; वैद्याच्या भेटीचें शुल्क. २ पायपोळ. [पाय + फोडणें] ॰फौज-स्त्री. (गो.) पाय- दळ. [पाय + फौज] ॰बंद-पु. १ घोड्याचे मागचे पाय बांध- ण्याची दोरी. 'एक उपलाणी बैसले । पायबंद सोडूं विसरले ।' -जै ७६.६०. २ अडथळा; बंदी. 'इंग्रज व मोंगल यांस तिकडे पायबंद जरूर पोंचला पाहिजे.' -वाडसमा १.१६. ३ (फौजेच्या पिछाडी वर) हल्ला करून व्यत्यय आणणें. 'रायगडास वेढा पडला, आपण पायबंद लावावा म्हणजे ओढ पडेल. रायगडचा वेढा उठेल.' -मराचिथोशा ३४. ४ संसाराचा पाश. [फा. पाएबंद्] ॰बंद लावणें-लागणें-घालणें-देणें-पडणें-आळा घालणें, बसणें; व्यत्यय आणणें, येणें; अडथळा, बंदी असणें, करणें. 'भलत्या आशा व आकांक्षा यांना इतिहासदिशास्त्रांकडून पायबंद पडेल.' -विचावि ५२. 'निजामाला पायबंद लागणें शक्यच नाहीं.' -भाऊ (१.१) २. ॰भार-पु. पायदळ. याच्या उलट अश्वभार, कुंजरभार, रथभार इ॰ 'अश्वरथ कुंजरा । गणित नाहीं पाय- भारां ।' -कथा १.२.५९. [पाय + भार] ॰मर्दी-स्त्री. भरभर ये जा करणें; चालणें; धांवाधांवी, धांवपळ करणें; एखाद्या कामा- वर फार खपणें. 'पायमर्दी केली तेव्हां काम झालें .' (क्रि॰ घेणें; करणें). [फा. पाएमर्दी = धैर्य; निश्चय] ॰मल्ली-म(मा)ली- मेली-स्त्री. १ सैन्य, गुरें इ॰नीं केलेली देश, शेत इ॰ची नासाडी; पायांखालीं तुडविणें; नासधूस; तुडवातुडव. 'आपले सरकारची फौज मलक महमदखान वगैरे गेले आहेत त्यांनीं पायमाली केली आहे.' -दिमरा १.१५०. २ शत्रूनें आपला मुलुख लुटला असतां, तहांत त्याच्या कडून त्या लुटीबद्दल घेण्यांत येणारा दंड किंवा खंडणी. (सामा.) मोबदला; भरपाई. 'सर्व आमचे कर्ज सरकारांतून कारभारी देतील तेव्हां काय पायमल्ली दहापांच लक्ष रुपये (वजा) घालणें ती घालावी.' -ख ९.४८५४. 'शेतकर्‍यांस नुकसानीदाखल पायमली देण्यांत येत असते.' -हिंलइ १७४. ३ (ल.) दुर्दशा; अपमान; हेटाळणी; अवहेलना. (क्रि॰ करणें; होणें). 'आमच्या भाषेची अशी पायमल्ली व्हावी हा मोठा चमत्कार नव्हे काय ?' -नि ११३ ४ नाश; नुकसान. 'महादजी गदाधर यांनीं दरबारची जुनी राहटी राखिली नाहीं, याजमुळें पायमाली आहे.' -रा ८.२०१. [फा. पाएमाली; सं. पाद + मर्दन; म. पाय + मळणें] ॰मळणी-स्त्री. सारखी चाल, घसट, वहिवाट; एकसारखें चालणें वहिवाट ठेवणें. 'जो रस्ता सध्यां बिकट व अडचणीचा वाटतो तोच पुढें पाय- मळणीनें बराच सुधारेल.' -नि. ४२९. [पाय + मळणें] ॰मांडे- पु. (काव्य.) पायघड्या पहा. 'विषयसुख मागें सांडे । तेचि पायातळीं पायमांडे ।' -एभा ८.६. -वेसीस्व १०.१९. ॰मार्ग- पु. १ पायवाट; पाऊलवाट. २ जमीनीवरचा रस्ता; भूमिमार्ग; खुष्कीचा मार्ग. ह्याच्याउलट जलमार्ग. ॰माल, पामाल-वि. पायमल्ली केलेला, तुडविला गेलेला; उध्वस्त; नष्ट. [फा. पाएमाल्] ॰मोजा-पु. पायांत घालावयाचा विणून तयार केलेला पिशवी- सारखा कपडा. हा पाऊस, थंडी, वारा यांपासून पायाचा बचाव करण्यासाठीं वापरतात. [पाय + मोजा] ॰मोड-स्त्री. १ प्रवासाला निघालेल्या किंवा चालत असलेल्या मनुष्यास जाऊं न देणें. २ अशी केलेली थांबवणूक; थांबवून ठेविलेली स्थिति. [पाय + मोडणें] ॰मोडें-न. १ (कों.) उत्साहभंग, अडथळा करणारी गोष्ट; (हातीं घेतलेल्या किंवा घ्यावयाच्या कामांत) एखाद्याचा उत्सा- हाचा, आशांचा बींमोड; तीव्र निराशा. २ आयुष्यांतील अडचणी अडथळें, संकटें इ॰ वाढत्या व्यवहाराची गति कुंठित होण्यास निमित्त. 'हें पोर अमळ चालूं लागलें म्हणजे खोकला, पडसें अशीं अनेक पायमोडीं येतात.' [पाय + मोडणें] ॰मोडें घेणें- (हातीं घेतलेल्या कार्यापासून) भीतीनें पारवृत्त होणें. ॰रव-पु. वरदळ; वहिवाट; दळणवळण; पायंडा. पैरव पहा. 'आणीकही एक पहावें । जें साधकीं वसतें होआवें । आणि जनाचेनि पायरवें मैळेचिना ।' -ज्ञा ६. १७२. -स्त्री. १ पायतळ; पायदळ; पाय ठेवण्याची जागा. 'रावण जंव भद्रीं चढे । तवं मुगुट पायरवीं पडे ।' -भारा बाल ७.५. २ (राजा.) चाहूल; सांचल. ३ पाय- वाट; रस्ता. ४ प्रवेश. 'प्रथम चाकरीस येतों म्हणून नम्रतेनें पायरव करून घेतली' -ऐटि १.२९. ५ दृष्ट; नजर; बाहेरवसा; भूतबाधा; पायरवा; पायचळ पहा. 'करंज्यांस पायरव लागून लागलीच सरबत झालें.' -कफा ४. ६ पायगुण. 'घरांत आल्या- बरोबर लागलेंच करंजांचें सरबत झालें. काय हा पायरव !' -कफा ४. ७ पैरव पहा. [सं. पाद + रव; पाय + रव; हिं. पैरव] ॰रवा- पु. १ पायरव; शिरस्ता; पायंडा. 'त्या माणसाचा येथें येण्याचा पायरव आहे.' २ पायचळ; दृष्ट लागणें. 'विहिरीवर तुझी मूल तिनीसांजची गेली होती तेथें तिला बाहेरचा पायरवा झाला.' -वेड्यांचा बाजार. ॰रस्ता-पु. १ पायवाट. २ जमीनीवरचा रस्ता, पायमार्ग. [पाय + रस्ता] ॰रहाट-पु. (अल्पार्थी) रहाटी-स्त्री. पायानें पाणी लाटण्याचा रहाट; रहाटगाडगें. [पाय + रहाट] ॰रावणी-स्त्री. पायधरणी; विनवणी, रावण्या पहा. 'देवकी बैसविली सुखासनीं । लागल्या वाजंत्राच्या ध्वनी । विंजणें वारिती दोघीजणी । पायरावणीं पदोपदीं ।' -एरुस्व १६.३२. [पाय + रावण्या] ॰लाग-पु. १ गुरांच्या पायांस होणारा एक रोग. हा गुरांच्या तोंडावर व पायांवर परिणाम करितो. २ स्त्रियांना होणारी पिशाचबाधा. (एखाद्या स्त्रीकडून भूत पायीं तुडविलें गेल्यास तें तिला पछाडतें अशी कल्पना आहे). [पाय + लागणें] ॰वट-स्त्री. १ रहदारीचा रस्ता आहे असें दाखविणार्‍या पावलांच्या खुणा; पावलांच्या खुणा. २ पायगुण. 'नेणों कोणाचा पायवट जाहला । एक म्हणती समय पुरला । एक म्हणती होता भला । वेनराव ।' -कथा ६.५.९१. [पाय + वठणें] ॰वट-(प्र.) पायवाट पहा. ॰वट-टा-पु. (महानु.) पाय; पायाच्या शिरा; (टीप-ओहटळ पांचाहि मुख्य शिरांचा सांगातु ऋ ८८). 'समसा गुल्फाचा उंचवटा । श्रीप्रभुचिया पायवटा ।' -ऋ ८८. ॰वणी-न. चरणों- दक; चरणतीर्थ; ज्या पाण्यांत एखाद्या ब्राह्मणानें किंवा पवित्र विभूतीनें पावलें बुडविलीं आहेत किंवा धुतलीं आहेत असें पाणी. 'करितां तापसांची कडसणी । कवणु जवळां ठेविजैल शूलपाणी । तोहि अभिमानु सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ।' -ज्ञा ९.३७२. 'कोणी राम देखिला माजा । त्याचें पायवणी मज पाजा ।' [पाय + वणी- पाणी] ॰वाट-स्त्री. १ पाऊलवाट; पायरस्ता. 'तिकडे जय; तुज देतिल मेरूचे पायवाट आजि कडे ।' -मोभीष्म ११.४५. २ जमीनीवरचा, खुष्कीचा मार्ग; भूमिमार्ग. याच्या उलट जलमार्ग. 'समुद्रावरी सैन्य ये पायवाटें ।' -लोपमुद्रा वामन-नवनीत १०८. [पाय + वाट] ३ (गो.) पालखी देवालयांत शिरण्यापूर्वीं धोब्या- कडून घालण्यांत येणारा धुतलेला पायपोस. ॰वाट करणें-उत- रून, ओलांडून जाणें. 'पायवाट केले भवाब्धी ।' -दावि ३३०. 'भवसिंधु पायवाट कराल.' -नाना १३५. ॰शिरकाव-पु. १ प्रवेश मिळवणें. २ मिळालेला प्रवेश. [पाय + शिरकाव] ॰शूर-वि. चालण्याच्या, वाटेच्या कामीं अतिशय वाकबगार; निष्णात. 'कोळी लोक कंटक व पायशूर असल्यानें त्यांना जंगलांतील वाट ना वाट माहीत असते.' -गुजा ६०. ॰सगर-पु. (खा. व.) पायवाट; पाऊलवाट; पायरस्ता. [पाय + संगर = लहान वाट] ॰सर-पु. पायरी; पाय ठेवण्याची (जिना इ॰ची) जागा, फळी. [पाय + सर = फळी] ॰सूट-वि. चपळ; चलाख; भरभर चालणारा [पाय + सुटणें] ॰सोर-पु. (गो.) पायगुण. ॰स्वार-वि. (उप.) पायीं चालणारा; पादचारी; पाईक. [पाय + स्वारी] पायाखायला-वि. (कों.) (पायांखालील) सापांची भीति, उपद्रव असलेलें (अरण्य, रस्ता). पायाखायलें-न. १ (कों.) फुरसें; साप. २ सर्पदंश. पायाखालची वाट-स्त्री. नेहमीं ज्या वाटेनें जाणें येणें आहे अशी वाट; अंगवळणी पडलेली वाट. पायाचा-वि. पायदळ (शापाई). 'पायांचे भिडतां । तोडिति जानिवसे जे ।' -शिशु १०४५. पायाचाजड-वि. १ हळुहळु चालणारा; मंदगतीनें चालणारा. २ चांगलें चालतां न येणारा. पायाचा डोळा-पु. घोटा. पायाचा नक्की कस-पु. (मल्लविद्या) एक डाव. आपला पाय जोडीदाराच्या बगलेंतून जोडीदाराच्या मानेवर घालून मान फिरवून मानेवर घातलेल्या पायाच्या पंजानें मानेस दाब देऊन मारणें, किंवा चीत करणें. [पाय + कसणें] पायाचा नरम-वि. (बायकांप्रमाणें मऊ पाय असलेला) षंढ; नपुंसक. पायांचा पारवा-पु. (पारव्याप्रमाणें गति असलेला) जलद, भरभर किंवा पुष्कळ चालणारा मनुष्य पायाचा फटकळ-वि. लाथा मार- णारें, लाथाड (जनावर) पायाचा हुलकस-पु. (मल्लविद्या) जोडादारानें खालीं येऊन आपला एक पाय धरला असतां आपला दुसरा पाय जोडीदाराच्या बगलेंतून घालून आपल्या पायाच्या पंजानें त्याच्या कोपराजवळ तट देऊन आपला दुसरा हात त्याच्या बगलेंतून देऊन जोडीदाराचा हात आपल्या पायाच्याअटीनें धरून तो पाय लांब करून हातानें काढिलेला कस जास्त जोरानें मुरगळून चीत करणें. पायाची करंगळी-स्त्री. पायाच्या बोटां- पैकीं सर्वात लहान असलेले शेवटचें बोट. पायांची माणसें- नअव. पायदळ. 'पायाच्या माणसांची सलाबत फौजेवर.' -ख ३५९४. पायाची मोळी-स्त्री. (मल्लविद्या) एक डाव. (मागें पाय बांधून गड्यास मारणें याला मोळी म्हणतात). जोडीदाराचा एक पाय उचलून आपल्या माडीच्या लवणीत दाबून ठेवावा. दुसर्‍या हातानें जोडीदाराचा दुसरा पाय धरून जोडीदाराच्या दोन्ही पायांस तिढा घालून मुरगळून मारणें. पायांचे खुबे- पुअव. पाठीच्या कण्याच्या खालच्या बाजूकडील वेडावाकडा, बळकट आणि घट्ट असा हाडाचा सांगाडा. -मराठी ६ वें पुस्तक (१८७५) २५३. पायाचें भदें-न. अनवाणी चालून पायांस खडे वगैरे बोचून पाय खरखरीत होणें; पायाची खराबी; पाय खडबडीत होणें. 'चालतांना पायांचें भदें होऊं नये म्हणून पाव लांकरिता कातड्याचें वेष्टण तयार करण्याचें काम....' -उषा- ग्रंथमालिका (हा येथें कोण उभा). पायांच्या पोळ्या-स्त्रीअव. तापलेल्या जमीनीवरून चालल्यामुळें पोळलेले पाय; पायपोळ. (क्रि॰ होणें, करून घेणें). पायांतर-न. पायरी. [पाय + अंतर] पायापुरती वहाण कापणारा-वि. कंजुष; कृपण; कवडीचुंबक; अतिशय जपून खर्च करणारा. पायां पैस-स्त्री. पायापुरती मोकळी जागा. (अगदीं गर्दी, दाटी संबंधीं वापरतांना प्रयोग). [पाय + पैस (अघळपघळ, मोकळी)] पायींचा पारवा-पु. पायांचा पारवा पहा.

पाय pāya m (पाद S) The foot. 2 The leg; the whole limb from the hip. 3 fig. The leg (of a couch, table &c.); the foot (of a mountain): the lower part of a writing-letter. 4 A fourth; but in this sense the Sanskrit words पाद & चरण are more common. 5 A round of a ladder. आपले पाय माझ्या घरीं लागावे You must honor me with a visit. आपल्या पायांवर धोंडा पाडून घेणें or ओढून घेणें To be the author of one's own trouble. घोड्याच्या or हत्तीच्या पायीं येणें आणि मुंगीच्या पायीं जाणें To come swiftly but depart slowly;--used of sickness, trouble, adversity; and, with conversion of the clauses, of riches. चहुं पायांनीं or दोहो पायांनीं उतरणें To be born with the four legs or with two legs white--a colt or calf. जळता पाय जाळणें To persist doggedly in an undertaking though ruin be apparent. त्या पायींच Instantly; at that moment. पाय उचलणें To quicken one's step; to stretch out; to lift up one's legs. पाय उतारा or ऱ्यां आणणें or येणें (To take down or to come down a peg, a notch, a step.) To humble or to be humbled. पाय काढणें To draw up and favor a lame leg. 2 To withdraw one's self from a business. पाय खोडणें To kick and toss about (as in dying); to sprawl: also to draw up the legs close (as in bed or lying). पाय घेणें To feel an impulse to go; to take towards. Ex. त्या का- माला माझा पाय घेत नाहीं. पाय धरणें. To go to for protection or support; to supplicate humbly. 2 g. of s. To have one's leg affected with rheumatism or cramp. पाय धुऊन or फुंकून टाकणें or ठेव- णें To act with great circumspection and caution; to look before you leap. पाय न थरणें g. of s. To be runabout, restless, inconstant. पाय पसरणें To establish one's self freely and fully; to establish one's power far and wide. Pr. भट्टास दिल्ही ओसरी भट्ट पाय पसरी. पाय फांसटणें (To scrub or wear away the feet.) To trudge or tramp. A phrase of anger. Ex. कांहीं लाभ नसतां उगींच पाय फांसटीत चार कोस जातो कोण? पाय फोडणें To digress; to wander from the subject; to talk prolixly or diffusely. पाय भुईशीं लागणें or पाय लागणें g. of s. To obtain a footing. पाय मोकळा करणें To free one's self from embarrassments. 2 To take the exercise of walking; to stretch the legs. पाय मोडणें To get infirm or weak--the feet. 2 To dispirit or dishearten (from a project or undertaking): also to be dispirited. 3 To stop, mar, quash, quell, put down. पाय वळणें g. of s. To be turned to another--the affections. पाय वाहणें To feel an impulse to go; to take towards. पाय शिवणें g. of o. To swear by the feet of. (Because the swearing person holds himself as less than the meanest part of the other.) पायाचा गू पायीं पुसणें Let not a dirty work rise and extend its dirtiness above, but dispose of it there and then. पायांचा जाळ or पायींची आग or पायांचें पित्त मस्तकास जाणें To be filled with fury; to be all in a blaze. पायांचा मोचा &c. See पायांची वाहण &c. पायांची धूळ माझ्या घरीं झाडावी A polite way of asking one to call. पांयाची वळ भागविणें To go on a fruitless errand. पायांची वाहण पायांतच बरी (डोकीवर चढवूं नये) Low or mean (things or persons) are well enough in their own places. पायांजवळ येणें g. of o. In humble or reverential phraseology. To call upon; to come to. पायांनें जेवणें or खाणें (To eat with one's foot, instead of the hand.) To be idiotic or grossly foolish. पायां पडणें g. of o. To supplicate or implore humbly and earnestly: also, generally, to request or solicit. पायांपाशीं पाहणें To look only at the near side or part; to be nearsighted. पायाला or पायांत अढी पडणें To have one leg crossing the other. An indication in man or horse of old age or of debility. पायांला खुंट्या येणें g. of s. To have one's legs stiff from sitting. पायांवर कुत्रीं मांजरें घालणें g. of o. To beseech (a person to rise and do the matter desired) with many entreaties and much earnestness. पायावर पाय टाकून निजणें To sleep or lie in lordly ease or unconcern. पायांवर पाय देणें To follow close upon the heels of. पायावर भोवरा पडणें-असणें g. of s. To become or be very roving or restless. पायाशीं पाय बांधून बसणें To dun unintermittingly. पायांस कुत्रें बांधणें To be very abusive. पायांस भिंगरी or भोंवरा असणें g. of s. To be of a roving disposition; be a gadabout or runabout. पायांस वाहण बांधणें or बांधलेला असणें To be ever on the tramp; to be a gadabout. पायीं On foot, afoot. 2 On account of; on the foot (or head) of; on the ground of, or for the sake of. पायीं बांधणें (To tie to the foot of, as of an elephant.) To be ready to overcome. पायीं बुडविणें g. of o. To lay at one's feet; to sacrifice, devote, give up for or unto. Ex. तुमच्या पायीं म्यां सर्वस्व बुडविलें. भरल्या पायांचा Of whom the feet are yet dusty or dirty from the road. Ex. तू भरल्या पायांचा घरांत येऊं नको. भर- ल्या पायांनीं or पायीं भरलें With feet yet foul (unwashed or unwiped) from the road. Ex. मुलाच्या जेवणाच्या वेळेस कोण्ही पायीं भरलें आलें म्हणून आज हें मूल जेवीत नाहीं; ज्या घरीं बाळंतीण आहे त्यांत एकाएकीं पायीं भरलें जाऊं नये. Note. Demoniac visitation is apprehended through this misdemeanour of entering with foul feet. मागला पाय पुढें न घालूं देणें To debar from stirring or budging a step (until compliance is yielded); to require it there and then. मागला पाय पुढें न ठेवणें To refuse to stir a step (without obtaining one's demand). मागील पाय पुढें नाहीं पुढील पाय मागें नाहीं Expresses firmness and stauchness; but, generally, doggedness or obstinacy. मागल्या पायीं At the second foot; on the advance of the hinder foot; i. e. quickly or soon--returning from an errand. v ये.

पु. १ पंचप्राणापैकीं दुसरा, अधोगामी वायु; हा गुद- प्रदेशीं राहतो; पाद. 'मग अपानाग्नीचे मुखीं । प्राणद्रव्यें देखीं ।' -ज्ञा ४.१४५. 'कंठीं उदान गुदीं अपान ।' -दा १७.८.१२ 'प्राणपानांची चुकामुकी । जाहली होती बहुकाळ कीं ।' -एभा ९. ११८. २ गुरुद्वार ३ आंत येणारा श्वास. -गीर ६७८. (हा अर्थ नेहमींच्या अर्थाहून भिन्न आहे.) [सं.] ॰द्वार न. गुरुद्वार, मल- द्वार. ॰वायु पु. १ गुरुद्वारीं स्थिर झालेला वायु. २ पाद; अपान पहा. [सं.]. ॰रंधद्वय न. शिश्न व गुद. 'अपानरंध्रद्वया-। माझारीं धनंजया ।' -ज्ञा १८.१०३६. 'अपानीं मेखा मारणें' = गांडीत खुंटी ठोकणें, पूर्वीच्या शिक्षांपैकीं एक. 'कानीं खुंट्या आदळती । अपानीं मेखा मारिती ।' -दा ३.७.७३. [सं.]

न. १ पाय. २ छंदाचा, वृत्ताचा, एक भाग, पाद. ३ चतुर्थांश (श्लोक, नक्षत्र, रुपया इ॰ चा). ४ प्रथम चरण; आरंभ; प्रथमभाग. ५ अभंग इ॰ प्राकृत कवितेचें, गीताचें कडवें. ६ हस्त नक्षत्राचा चतुर्थ पाद, चतुर्थांश. कुणबी लोकांत या चार पादांना अनुक्रमें लोखंडी; तांबेरी; रुपेरी; सोनेरी असें म्हणतात. कारण पहिल्या पादांत पडलेल्या पावासाच्या योगानें जमीन कठिण होते, दुसर्‍यामुळें चांगली होते, तिसर्‍या व चवथ्यामुळें विशेष चांगली होते. ७ जोडा. 'शाहूमहाराज मध्यघराच्या दर- वाजांत गेले व तेथें चरण टाकिले.' [सं. चरण + चर् = जाणें] (वाप्र.) ॰लागणें-घरीं येणें; भेटणें; आगमन होणें. 'आपले चरण माझ्या वाड्यास लागावे अशी इच्छा धरून... विनंति करितों.' -रत्न १६. ॰धरणें, चरणीं लागणें-१ आश्रय करणें; आश्रय करून राहणें. २ शरण जाणें; प्रार्थना किंवा मिनतवार्‍या करणें. ३ नम- स्कार, वंदन करणें. 'सौमित्र चरणीं लागला । ते स्थळीं शंकर स्थापिला ।' सामाशब्द-॰चारिया, चारी-च्यारी-वि. १ पादचारी; चरणचाली पहा. 'तो कैवल्यनाथु चरण चारिया । पदें ठेवी जेआं वरियां ।' -ऋ २२. २ पायउतार; पायदळ. 'वीर- भद्रु चरणच्यारी ।' -उषा १३५१. ॰चाल-स्त्री. पायीं चालणें, गमन करणें. चरणचाली, चरणचालीनें-क्रिवि. १ नुसत्या पायानीं; पायीं. 'तैसी माया माहेर सांडूनि वेगीं । चरणचाली निघाली ।' -एरुस्व ६.६४. 'राज्य होरोनि वल्कलवसनीं । चरणचाली दवडिले वनीं ।' -मुसभा १६.१३५. २ पायउतार; पायदळ; वाहनाशिवाय; चरणचारी अर्थ २ पहा. 'चरणचाली सत्यजित । पुढती झूंजा मीनला ।' -मुआदि ३२.६५. ॰तळ- नपु. तळपाय; पायाचा तळवा. 'चरणतळें देव्हडीं । आधारद्रुमाच्या बुडीं ।' -ज्ञा ६.१९३. ॰तळवट-पु. तळपाय; बूड. 'अक्षयवीट चरणतळवटीं ।' -भूपाळी विठ्ठलाची पृ. २४. ॰तीर्थ-न. गुरु, ब्राह्मण इ॰ च्या पायांचें तीर्थ. [सं.] ॰दासी-पु. एक वैष्णव पंथ; स्थापक चरणदास. ॰धूलि-धूळ-रज-पु. १ पायधूळ 'शिवादि चरणरज वांछित । त्या मज पाठविलें लिखित ।' -एरुस्व ५.५३. २ पायांची धूळ; दासानुदास (कागदोपत्रीं लिहिणारानें केलेला स्वतःचा नम्र निर्देश). 'स्वामीचे सेवेसी चरणरज रामाजी पंत.' 'महाराज मी आपली चरणधूलि आहें.' ॰युगुल-न. दोन पाय. 'अकार चरणयुगुल । उकार उदर विशाल ।' -ज्ञा १.१९. [सं.] ॰संपुष्ट-पु. (उप.) जोडे. [चरण + संपुष्ट = पात्र] ॰संवाहन-न. पाय चेपणें; पाय चुरणें, रगडणें. 'सेज मी झाडीन । चरण संवाहन । मीचि करीन ।' -ज्ञा १३.४२३. चरणांगुष्ठ-पु. पायाचा आंगठा. 'कीं संतुष्टीसी संतुष्टी । चरणांगुष्टी जयांचे ।' -एभा १.३९. [सं.] चरणां- बुज-न. पादरूपी कमळ; पदकमळ; पाय. 'तुका म्हणे फळ । चरणांबुज हें सकळ ।' -तुगा ११९९. [सं.] चरणामृत- चरणोदक-पुन. चरणतीर्थ पहा. [सं.] चरणारविंद-न. (काव्य) पादकमळ; चरणांबुज पहा. 'अंतीं तुझ्याच वरणें चरणारविंदा ।' -वामन रुक्मिणीपत्रिका १४. चरणारविंदीं मिलिंदायमान होणें-(वाप्र.) कमळाचे ठायीं रममाण होणार्‍या भ्रमराप्रमाणें पायाची एकनिष्ठपणें सेवा करणें. हांजी हांजी करणें; खुषमस्करी करणें. [सं.]

घाल ghāla f Attacking or assaulting. v घाल, पाड, पड. 2 fig. Ruining; bringing heavy (pecuniary) blows upon. v घाल, पाड, पड. 3 A heavy calamity or affliction gen. (from God's providence or from man). v पड.

रोहोपोहो rōhōpōhō m (राहणें & पोहणें) Intercommunication or intercourse. v पाड, घाल, कर, & पड, अस. 2 Conversancy with. v पाड, घाल &c.

सुरंग suraṅga m (Or सुरुंग from सुरुंगा S) An excavation in the ground or in a rock to be filled with powder and fired, a mine. v पाड. Also a cavernous excavation as a passage; or a subterranean hole dug through or under a wall as an entrance. v पाड, कर.

तोड tōḍa f Compromise, composition, adjustment, settlement of contending claims. v पाड, तोडीवर ये. 2 An expedient, device, plan, scheme, contrivance; an excogitated mode of solving a puzzle or effecting a difficulty. v पाड. 3 An excelling or surpassing invention, contrivance, performance, doing. Ex. ह्या चमत्कारिक यंत्रावर कोण्ही तोड करील काय? or कोण्हाची तोड कधीं झाली नाहीं; हा गवई त्याच्या ध्रु- पदावर तोड करील. 4 The account of the half-share of the अभावणी which is entered upon the books of the खोत as due from the अर्घेली. तोड & थळ as contradistinguished mean, the first, the account, the second, the actual measured amount. 5 A stone smoothed on one side. 6 (Laxly.) Cut, cast, fashion, kind, make, measure, mould. Ex. ह्या तोडीचा घोडा कोठें नाहीं; हे दोन गृहस्थ एका तोडीचे आहेत: also a fellow, match, equal; as हा बैल त्या बैलाची तोड आहे. 7 A notch or hollow cut in a stick &c. to facilitate the breaking of it asunder. Ex. त्या लांकडास वीतभर तोड घेतल्या- वांचून तें तुटणार नाहीं. 8 A cut or chopped off piece (of timber &c.) तोडीवर घेणें To bring to adjustment (a dispute).

तोडजोड f Taking to pieces and reconstructing (a machine). Compromising, adjusting, arranging, setting. v. पाड. Contriving, managing, effecting through shifts and expedients. Despatching the demands or claims (as of a creditor or litigant). v. कर, पाड, लाव.

वाळ vāḷa f Cessation or depreciation of currency (of coins). v पाड & पड with acc. of s. 2 Ejection from caste and society, i. e. ejected state. v काढ g. of o., v निघ g. of s., v पाड, घाल, पड acc. of o. 3 (वाळणें To dry.) Decayedness, dried up and wasted state, witheredness. v पड, हो, अस g. of s. 4 Obsoleteness, desuetude, disused state. v पड, हो g. of s. वाळींत घालणें To eject from caste and society. वळींत पडणें To fall into this outcast state.

स्त्री. (चांभारी धंदा) कातड्यास भोंक पाड- ण्याचें मध्यम हत्यार. अरी पहा. [आड + आरी]

न. शेतांतील दरएक खळ्यांतून कांहीं धान्य घेण्याचा पाटलाचा हक्क. अढेंपारडें पहा. [सं. अर्ध + (पाड = माप, किंमत.) म. परडें]

पु. अर्धापावशेर; शेराचा आठवा हिस्सा. [सं. अर्ध + पाद]

पु. पाद; अपानवायु; पंचप्राणांपैकीं एक; गुदद्वारांतून सरणारा वायु. [सं.]

पु.       पाद; अपानवायू; पंचप्राणांपैकी एक; गुदद्वारातून सरणारा वायू. [सं.]

न. टोंक; शेवट; कळस; बिंदु; शेंडा. २ पुढचा भाग; अघाडी. ३ दिगंश. ४ (समासांत श्रेष्ठार्थीं); पहिला; पुढचा; मुख्य; प्रधान. [सं.]. ॰का-ज्या-स्त्री. दिगंश; सूर्य, तारे किंवा इतर ग्रह हे क्षितिजाच्या ज्या बिंदूंत उगवतात किंवा मावळतात तो बिंदु आणि क्षितिजावरील पूर्व किंवा पश्चिम बिंदू ह्यांच्यामध्यें जो कंस होतो तो. ॰गण-वि. श्रेष्ठ; प्रवीण; तरबेज. 'रुक्मिणी अग्र- गणी सकळिकां ।' -एरुस्वं ६.७०; 'चपळविशईं अग्रगण ।' -दा १.२.२२. [सं. अग्रगण्य]. ॰गण्य-वि. श्रेष्ठ; प्रमुख; पुढें नेणारा. अग्रगण्यु, अग्रण्य अशींहि रूपें आढळतात. ॰गामी-वि. पुढें जाणारा; नेता; पुढारी. ॰अग्रगामिनी-स्त्री. ॰ज-वि. प्रथम जन्मलेला-वडील भाऊ. ॰णी-वि. मुख्य; नायक; म्होरक्या; मुखिया; मार्गदर्शक. ॰तः-क्रिवी. पुढें; अग्रभागीं. ॰धान्य-न. जोंधळा, अरगडी, भात, बाजरी वगैरे खरीपाचें पीक. खरीप पहा. ॰तलसंचर (पाद)-वि. (नृत्य) नाचण्यास उभें असतां पायाची टांच वर उच- लून आंगठा जमीनीला टेंकून बाकीच्या बोटांचीं अग्रें वांकडीं करणें. ॰पूजा-स्त्री. सभेंत विद्या, तप, वगैरेमुळें जो श्रेष्ठ असतो त्यांची प्रथम करण्यांत येणारी पूजा-मुख्य मानपान. -मान-वरील पूजेचा मान. 'ज्याची अग्रपूजेची मान्यता...। त्या ब्रम्ह्यासि माझी काळ- सत्ता । ग्रासी सर्वथा ।।' -एभा. १०.६१३. [सं. अग्र + पूजा] ॰फूल-न. वेणीच्या अग्रांत गुंतविलेलें सोन्याचें जोड फूल. वेणी खोवली असतां तिच्या मध्यभागीं हें दोन बाजूंनीं दिसतें. [अग्र + पुष्प]. ॰भाग-पु. अग्र पहा. १ पुढला भाग २ टोंक; शेवट; कळस; माथा; शिखर; शेंडा. ॰भोजन-न. पहिल्याप्रथम जेवणें; आधीं जेवणें; प्रथम जेवण्याचा मान; सर्वांच्या आधीं जेवण्यास बसण्याचा मान. [सं. अग्र + भुज्]. ॰भोजी-वि. अग्रभोजनाचा मान असणारा; आधीं जेवणारा. ॰लेख-पु. वर्तमानपत्रांतील मुख्य लेख (लीडर); संपादकीय लेख. [सं. अग्र + लेख]. ॰वन- न. १ झाडाच्या फांदीला फुटणारी डिरी. 'अर्थु कामु पसरे । अग्रवनें घेतीं थारे ।' -ज्ञा १५. १५८. २ अरण्याची सरहद्द. [सं. अग्र + वन]. ॰वर्ण-पु. श्रेष्ठ जात; (ल.) ब्राह्मण. 'त्यांहीं- माजीं उत्तमता कैशी । अग्रवर्णासी पैं जन्म ।।' -एभा ७.६३५. [सं. अग्र + वर्ण]. ॰वर्ती-वि. अघाडी, पुढें असणारा-जाणारा. (स्थल व काल यांनां अनुसरून लावितात). [सं. अग्र + वृत्] ॰वादी-पु. १ वादी; फिर्यादी; वादाचा प्रथम उपक्रम करणारा; प्रतिवादीच्या उलट. २ आपल्या मताचा किंवा पक्षाचा जोरानें पुर- स्कार करणारा. [सं. अग्रवादिन्]. ॰सर-वि. १ अग्रेसर;अग्रगण्य; पुढारी; व्यवस्था पहाणारा; नेता. २ प्रमाणांत असलेल्या दोन संख्यांपैकीं पहिली. ३६:४८ यांतील ३६. -छअं १०४. ॰स्कंध- पु. खांद्याचें पुढच्या भागाचें माप (शिवणकाम). 'अग्रस्कंध व पाठ- तोल हीं दोन्ही योग्य असतां बॉडीकोट पाठींत फार रुंद असतो यांचे कारण काय?' -काप्र. २५. ॰हार-पु. ब्राह्मणांना किंवा देवस्थानाला निर्वाहासाठीं दिलेलें गावं, जमीन वगैरे इनाम; (अप.) अग्राहार. 'वापी कूप आराम । अग्रहारें हन महाग्राम ।' -ज्ञा १८.९९. २ एक दुमाला. एका कुटुंबाहून जास्त कुटुंबांस निर्वाहार्थ जो गांव अगर जमीन देतात त्यास अग्रहार दुमाला म्हणतात. -इनाम २८. [सं. अग्र + हृ]

अक्रि.       १. (पासून) लोंबकळत किंवा लटकत राहणे (पिकलेली फळे वगैरे). २. झुबके घड किंवा घोस लटकत राहणे – (फळासंबंधी). ३. (सामान्यतः) ओळंबणे; लोंबकळणे. ४. पूर्ण पिकून गळावयास होणे (फळ). (को.) : ‘त्यातून अलगलेले चांगले चांगले पाड तेवढे भागीरथीचे ओटीत पडले.’– बाळमित्र २·६७. [सं. आ + लग]

अक्रि. १ (पासून) लोंबकळत किंवा लटकत राहणें (पिकलेलीं फळें वगैरे). २ झुबके, घड किंवा घोंस लटकत राहणें- (फळांसंबंधीं. ३ (सामा) ओळंबणें; लोंबकळणें. ४ (कों.) पूर्ण पिकून गळावयास होणें. (फळ). 'त्यांतून अलगलेले चांगले चांगले पाड तेवढे भागिरथीचे ओटींत पडले.' -बाळमित्र २.६७. [सं. आ + लग्]

नपु. १ एक प्रकारचा पांवा. हें वाद्य बांबूचें किंवा धातूच्या नळीचें असतें. लांबी वीतभर व जाडी पायाच्या आंगठ्याएवढी असते. एक बाजू बंद असून तिला बारीक भोंक ठेव- तात. दुसर्‍या बाजूस तिरकस खाप पाडून पायरी करतात व त्यांत गाबडी बसवून वाजविण्यासाठीं चीर ठेवितात. तोंडापासून चार बोटांवर वाटाण्याच्या आकाराचीं सहा भोंकें समान अंतरावर पाड- तात. तोंडापासून तीन बोटांवर चौकोनी भोंक ठेवितात. तेथपर्यंत गाबडीचा तुकडा एकचतुर्थींश भोंक शिल्लक राहील इतका असतो. विरुद्ध बाजूस पहिल्या व दुसर्‍या भोंकाच्या मध्यावर एक भोंक ठेवतात. शिंपी तोंडांत धरून फुंकलें म्हणजे नळी वार्‍यानें भरते व हाताचीं बोटें भोंकांवर ठेवून इच्छित स्वर काढून हवें तें गीत वाजवि- तात. बांसरी, मुरली हींहि याच जातींतील वाद्यें आहेत. २ खोगी- राच्या दोन्ही बाजूंना पाठीवर जोडणारे नवारीचे पट्टे. [फा. अल्घुजह्]

वि. अपक्व; चुकीचें; खोटें. 'तुम्हीं चालिजे हें मत कुड । अपाडू कीं ।' -शिशु ४८५. [अ + पक्क = पाक = पाड]

पु. आधिक्य; मोठेपणा; महत्त्व. पाड पहा.

क्रिवि.       पायापर्यंत; पायापासून : ‘आपाद पां गुंतलें । पुलकांचलें ।’ − ज्ञा ११·२४२. [सं. आ+पाद]

पु.       १. पंच प्राणांपैकी दुसरा; अधोगामी वायू. हा गुदप्रदेशी राहतो; पाद : ‘मग अपानाग्नीचे मुखीं । प्राणद्रव्ये देखीं ।’ – ज्ञा ४·१४५; ‘कंठी उदान गुदीं अपान ।’ –दास १७·८·१२. २. गुदद्वार. ३. बाहेर जाणारा श्वास; उच्छ्‌वास. [सं.]

पु.       १. गुदद्वारी स्थिर झालेला वायू. २. पाद. [सं.]

वि.       पायापासून मस्तकापर्यंत अंगवस्त्र घातल्यासारखे; संपूर्ण अंगावर : ‘वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ । आपादकंचुकित रोमांच आले ॥’ − ज्ञा ९·५२७ [सं. आ+पाद+कंचुकी]

अटारा aṭārā m (अटणें or अट) Working (a man or beast) hard; knocking up by hard working. v पाड g. of o. पड g. of s.

अटारणें aṭāraṇēṃ n P (अट or आट) Weariedness, exhaustion, knocked-up or greatly fatigued state. v बाहेर काढ or काढ, पाड g. of o., v बाहेर निघ or निघ, पड g. of s.

पु. १ अतिशय मोल, किंमत. २ (ल.) फार मोठी सीमा, मर्यादा. 'ब्रम्हविद्या देतां उदारू । जे अति पाडाचे ।। ' -विंसी १.१. ४६. [अति + पाड]

न.       अतीतत्व; पलीकडे असण्याचा धर्म : ‘आधीं आत्मत्वा रूप करूं : मग अतीत्त्वा पाड धरू’ – मूप्र ११८८.

अटकाव or वा aṭakāva or vā m ( H) Obstruction, impediment, hinderance. v घाल, पाड. 2 Stoppage, obstructedness, detention. v कर.

(पु.) हिंदी अर्थ : हाथपैर धोना. मराठी अर्थ : हस्त पाद प्रक्षालन.

औटी auṭī f A chop or deep cut made across a chump or rude log which is to be chipped or pared. v घे, पाड, कर.

अवटी avaṭī f (अवट S) A goldsmith's stamp (to impress figures &c.) It is a cube (made generally of पंचरस) with channels or grooves on its face: also a common term for these channels. पेरांची अवटी & वावाची अवटी are stamps of differing forms and uses. 2 A notch or incision (like the groove on the stamp) made upon a piece of wood which is to be chopped, pared, barked &c. v घे पाड, घाल.

पु. १ (काव्य व कुण.) बाप; जनक; वडील. 'वधिले सारोह अयुत हयगजहि तुझ्या महाकथें बा नें ।' -मोभीष्म ११.५६. २ संबोधन (लहान मुलें किंवा तरुणाबद्दल प्रेमानें योज- तांना); बाबा ! बाळा ! अहो ! 'बा ! तुझा चालता काळ खायाला मिळती सकळ ।' 'आज्या बा न म्हणावें गहिंवर येतो तयाहि माज्या बा ।' -मोआदि ३४.७२. ३ बहुमानार्थीं मनुष्य, देव इ॰ च्या नांवापुढें योजावयाचा प्रत्यय उदा॰ गणोबा; गोंदबा; विनोबा इ॰. ४ थट्टेनें परंतु आदरार्थीं नामांस जोडावयाचा प्रत्यय. उदा॰ वाघोबा; नागोबा; वेडोबा. [सं. पाद-पाअ-बाअ-बा पाद = श्रेष्ठत्व दर्शक पदवी. उदा॰ गोविंदपाद. -भाअ १८३५ ] म्ह॰ बाचा बा गेला नी बोंबलतां ओंठ गेला. बा झवणें-अक्रि. (अश्लील) मध्यें पडून बिघडविणें; भलतीच गोष्ट करणें; घाण करणें. मागून पुढून बा च नवरा- १ मुलाचें लग्न करण्याची वेळ आली असतां आपलेंच लग्न लावणार्‍या विधुर बापाबद्दल योजतात. यावरून २ (ल.) आपमतलबी मनुष्य.

न. भोंक; बीळ. 'ह्या कागदाला दोन बिळकें आहेत; त्या भिंताडाला पारेनें (पाहारीनें) बिळूक पाड.' [बीळ]

बिंगें biṅgēṃ n (व्यंग S) A blemish, defect, flaw, fault; the absence, unsuitableness, or ill quality of any item or point necessary to perfection or excellence. v पाड, कर, पड. Ex. त्यानें प्रयोजन चांगलें केलें परंतु तूप घाणेरें होतें एवढें बिंगें पडलें. 2 Any crooked or devious procedure; any act of moral obliquity.

पु. पांडाचा किंवा पादाचा विसावा भाग; एक चौरस काठी; पाद हा बिघ्याचा विसावा भाग आहे. 'आणि गढी-कोट जिमी-बिघा बिस्वा-जागा तनखा वगैरे बराबर वांटून द्यावा.' -वाडबाबा १.२२. [सं. विंशति; म. विस्वा; हिं. बिस्व = बिघ्याचा २० वा हिस्सा]

पु. अडकवणें. ॰कान-पु. विजारीचे काजे पाड- लेले बंद. हे कोटाच्या गुंड्यांत अडकवले म्हणजे कोट व विजार जोडली जाते.

स्त्री. वजन; महत्त्व; प्रतिष्ठा; किंमत; पाड. 'मी यमाला भिणार नाहीं मग तुझी बखा काय ?' [अर. बका = किंमत]

बखळ bakhaḷa f Open or clear space (in a village or on ground); space not built upon or cultivated; any void spot. 2 fig. An extensive and desert tract: also unoccupied space around or in a house. 3 (Commonly भकाळी or भकाटी) The depression in, or the depressed state of, the flanks and belly from fasting. v पड, बस. 4 Applied also to a sinking or hollow in a roof, floor &c. v पाड, पड.

बुद्दा buddā m Prostration of strength; utter weariedness; exhausted or spent state. v पाड, पड, हो g. of o. & s.

भिरकंडा or भिरकांडा bhirakaṇḍā or bhirakāṇḍā m (Imit. भिर! Whirr!) A whirl of a stone &c., or of wind or water: also a swing round (as of a child). v दे, खा. 2 A gust of passion, or a fit of giddiness. v ये. 3 A fruitless trip to and fro: also a compass or circuit. v मार, दे, पाड, घे, खा, पड. 4 A short turn about: as तू एथेंच बैस मी भि0 मारून येतों. 5 A perplexity or an embarrassment; a whirl or maze figuratively. भिरकंड्यांत पडणें To be bewildered or confounded. 6 A stagger or reel. v जा g. of s. 7 A shred or strip. भिरकंडे उडविणें g. of o. To rend into shreds: and fig. to puzzle, pose, confute, to overpower with argument or contumely. 8 esp. भिरकांडा The track (as of thorny bushes, a dead beast, or a heavy log dragged along, or of a serpent): the trace on the body (as of rough scratching): also a scrawl or scribble.

भकाट bhakāṭa n (भग Hole.) The hollow of a side of the body, esp. as formed by the sinking in of the parts from fasting. v बस, पड, पाड. Ex. गाईला कोण्ही वैरण घातली नाहीं म्हणून तिचीं भकाटें बसलीं. भकाटें भरणें To fill out the belly or flanks.

भकाटी bhakāṭī f भकाळी f Sunken or depressed state of the flanks and belly (from long fasting). Ex. पोट भकाटीस or भकाळीस गेलें; पोटाला भकाळी पडली or पोटाची भकाळी झाली. 2 The hollow of sunken flanks or sides. v बस, पड, पाड.

भोकसा or भोंकसा bhōkasā or bhōṅkasā m भोंकसें n R (भोक) A rude gap or breach; a large and irregular hole gen. v काढ or निघ g. of o. or s. पाड with ला or स or आंत of o. 2 A loss in trade. v निघ g. of s.

भरकांडा bharakāṇḍā m (Imit. भर!) Whirling; a whirl. v मार. 2 A circuit, compass, round. v मार. 3 A whirl, vortex, maze, labyrinth, in figurative applications. v सांपड or पड & घाल or पाड with आंत. 4 Encompassing and beleaguering (as of duns or beggars). v घाल. 5 The impetuous rush or sweep (of a current or of a blast of wind). 6 Any rapid and rude or smart performance or doing; e.g. rapid or smart driving of the plough, pen, broom, brush; prompt or brisk reading off, saying off, speaking; lively flourishing in writing. v मार, ओढ, घे.

भुसडा or भुसंडा bhusaḍā or bhusaṇḍā m (Expressive formations from भूस or भुसा Chaff.) Rubbed and chafed, worn and wasted, battered and bruised, fatigued and spent state (of things under rough and heedless treatment, of animals or the body by severe labor). v पाड or काढ g. of o. v पड-निघ-वास g. of s.

चाबा cābā m (Ch not ts. चर्वण S through H A low word.) Chewing or eating; taking a meal. v कर, पाड. 2 The masticating machine; the mill or grinders. Ex. ह्या पोराचा दिवसभर चाबा चालला असतो. 3 Eating material; chewing stuff.

वि. नाशिक जिल्ह्यांत चांदवड गांवीं पाड- लेले (रुपये, अगर तत्संबंधीं).

स्त्री. एक प्रकारचा सामता; सुताराचें छिद्र पाड- ण्याचें एक हत्यार; किंकरें. चोरशी पहा.

चिरणी ciraṇī f A running groove or sliding channel. v घे, पाड, कर. 2 A groove-plane or kind of chisel. 3 A piece torn from a side of a plantainleaf. 4 A ledge or projection along a wall; forming a seat or shelf. 5 A thin wall of one brick: as an inner and partition-wall &c. 6 A crimpling instrument (for puffs &c.) 7 A small kind of carriage.

स्त्री. १ अग्नीची ठिणगी पाडणारी गारगोटी व पोलादी पट्टी (यांच्या घर्षणानें ठिणगी पडतें), विस्तावाचें साधन. 'त्याजवळ विस्तव पाडण्यास चकमक नव्हती.' -पाव्ह २६. २ पोलादी पट्टी; पोलाद. ३ (ल.) बोलाचाली; भांडण; झटापट; बाचाबाच; परस्पर आघात. ४ कलह, युद्ध; मारामारी वगैरे. (क्रि॰ झडणें; उडणें; होणें). 'पहिल्या चकमकींत माझाच जय झाला.' -नाकु ३.७. [तुर्की चक् मक् = गारेपासून ठिणगी पाड- णारें पोलाद, चापी बंदूक; तुल॰ सं. चक् = प्रकाशणें; म. चक्क]

पु.       १. छंदाचा, वृत्ताचा एक भाग, पाद. २. चतुर्थांश (श्लोक, नक्षत्र, रुपया इ.चा.) ३. अभंग इ. प्राकृत कवितेचे, गीताचे कडवे. ४. कुणबी समाजात हस्तनक्षत्राच्या या चार पादांना अनुक्रमे लोखंडी, तांबेरी, रुपेरी, सोनेरी असे म्हणतात. [सं.]

(सं) पु० चौथा हिस्सा, पाद.

स्त्री. दाभोळ बंदराच्या टांकसाळींत पाड- लेलें पूर्वकालीन लारी नांवाचें नाणें. -रा २१.७९. लारी पहा. [दाभोळी = दाभोळ गांवची + लारी = एक जुनें नाणें]

दांता dāntā m (दांत) A tooth or cog (of a rake, comb, saw, water-wheel &c.) v पाड, घाल, कर. 2 A sort of rake. 3 The fruit-receptacle of the Plantain. 4 A common term for the plantains that hang (as the teeth of a comb) from the फणा or fruit-stalk. 5 The tough filament or fibre hanging from the tip of each plantain whilst within the पोवा (sheath of the spadix or fruit-receptacle). 6 A shrunk or ill-filled plantain. 7 unc A splinter. v निघ.

दांताड dāntāḍa n दांताडी f (Contemptuous forms of the word दांत) The teeth collectively. v पाड, फोड, उतर, मार, दे, हालव, विचक &c. and in abuse.

दबदबा dabadabā m ( A) Fear, awe, reverence; a sense or feeling of repression and restraint. v बस, पड, पाड, दे. 2 Dignity, majesty, awfulness, authoritativeness, imperativeness, commanding influence.

दबदबा m Fear, awe, reverence. v बस,पाड, पड, दे, Dignity, awfulness, imperativeness, commanding influence.

देखतभुली or देखतभुल dēkhatabhulī or dēkhatabhula f Fascination or deception of the sight (as effected by conjurers &c.) v कर, पाड, पड. 2 Ocular deception or mistake gen.

दवदव davadava f Cares, pains, bother, fuss, trouble, toil, fag. v काढ, कर, पुरव, पाड, & निघ &c.

ढिल्ली ḍhillī f ( H) Slowness, slackness, dilatoriness, dawdling, procrastination &c. v कर, पाड. 2 fig. Relaxation; remission of attention or application: also suspension of retraint, or abatement of rigor.

१. मोठ्याने वायू सरणे; पाद. २. पादण्याचा आवाज. [ध्व.] ढमका      

उद्गा. १ (ढम) मोठ्यानें वायु सरणें; पाद. २ पादाचा आवाज. 'पादूं कशी ढम!' [ध्व. ढम]

१. जिथे एकाच खात्यात व्यवहार नोंदले जातात अशी साधी हिशेब नोंदण्याची पद्धत. २. (अर्थ.) व्यापारव्यवहारातील फक्त एकाच बाजूची दखल घेणारी लेखापालाची पद्धत. यामध्ये रोखीची आणि ऋणको व धनकोची व्यक्तिगत खाती यांची नोंद असते. एकेरी पाड      

वि. एकाच्याच हातानें बनलेलें, पार पाड- लेलें, चालविलेलें; एकतंत्री; एकसूत्री (कारभार, वहिवाट, काम इ॰) [एक + हात]

न. (योग) उजवी मांडी मोडून बसावें, नंतर डाव्या पायाच्या खालून डावा हात घालून तो पाय हळू हळू मानेवर चढवावा. –संयोग ३३० [सं. एक + पाद + शिर + आसन]

(सं) वि० गामुळलेला, पाड लागलेला.

वि० पाड लागलेला, पिठुळलेला.

(सं) वि० गामुळलेला, पाड लागलेला.

गाकर or गाखर gākara or gākhara m गागरा m A mass of dough baked, or to be baked, on embers or ashes. v घाल, पाड, कर.

गेंडकणें gēṇḍakaṇēṃ v i To be approaching to pulpiness and fitness for the पाड or gathering--mangoes and other fruits.

सक्रि.       १. गोड करणे, होणे; खारट, आंबट नाहीसे करणे (जमीन, पाणी, फळे इ.). २. मिठी बसणे (गोड पदार्थ खाल्ल्याने जिभेला). ३. गोडी लागणे; लुब्ध होणे; लालचावणे. ४. पाड लागणे; पिकणे (फळ).

पु.       १. निर्वाह; कालक्षेप; योगक्षेम. (क्रि. करणे, होणे.) पहा : गुजराण. २. गत; हिशेब; पर्वा; पाड. (व.) [फा.]

पु. १ गुजर. गुजराण पहा. निर्वाह; कालक्षेप. (क्रि॰ करणें; होणें). २ (व.) गत; हिशेब; पर्वा; पाड. 'रामा- सारखे राजे गेले, तुझा काय गुजारा.' [फा. गुझारा]

पु. (कों.) शेताच्या बांधाला खेकड्यानें पाड- लेलें भोंक; यांतून शेतांतील पाणी वाहून जातें. [का. गुरुळें = खळी, भोंक]

गू gū m (गू S To void by stool.) Human excrement. Pr. गूचा भाऊ पाद पादाचा भाऊ गू Of two blackguards who shall adjust the order or grade? 2 Recrement or rust of metals. 3 Mucus or gum of the eyes. 4 fig. Spirituous liquor. गूकाडी करणें (To stir up गू with a काडी before any one.) To make repeated mention of one's fault: also to annoy or worry greatly. With g. of o. 2 To disgrace utterly: also to destroy, mar, ruin, spoil. g. of o. गू चिवडणें To mess about excrement; i. e. to be crazy or idiotic. गू जाळणें with शीं of o. To burn human excrement before a demoniac, in order to expel the demon. Hence To do any offensive or irritating act towards any one. गू जाळून धूर घेणें To do a bad deed and revel in the contemplation of it. गूंत धोंडा टाकावा आणि शिंतोडा घ्यावा Do a foolish deed and reap the fruit of it. गुवावरून ओढणें To disgrace or dishonor exceedingly.

पु. १ विष्टा (मनुष्याची); हाग. २ धातूचा गंज; मळ. ३ डोळ्यांतील पू, मळ. ४ (ल.) दारू. [सं.] (वाप्र.) गूकाडी करणें-(काडीनें गू चिवडणें) १ एखाद्याचे दोष पुन्हां पुन्हां उच्चारणें. २ अतिशय त्रास देणें. ३ अतिशय अपकीर्ति करणें. ४ नासविणें; बिघडविणें; खराब करणें. गूचा भाऊ- पाद पादाचा भाऊ गू-दोघेही सारखेच बदमाष लुच्चे. गू चिवडणें-(ल.) वेडें होणें; बावचळणे. गूजाळणें-१ अंगां- तील पिशाच्च जाण्यासाठीं अंगांत येणार्‍यापुढें विष्टा जाळतात तो प्रयोग. २ (ल.) एखाद्याला अगदीं खिजविणारें, अपमानाचें, चिडविणारें कृत्य करणें. गू जाळून धूर घेणें-वाईट कृत्य करून त्याचा आनंद मानणें, त्याची मौज करणें, पाहणें. म्ह॰ गूवांत धोंडा टाकावा आणि शिंतोडा घ्यावा = वाईट वर्तणुकीचें फळ भोगणें. गुवावरून ओढणें-अतिशय फजीती, अपमान करणें, छी थू करणें. सामाशब्द-गूघाण-स्त्री. वाईट परिस्थिती. 'कोल्हापुरांत न भूतो न भविष्यति अशी राज्यव्यवस्थेचे कामीं गूघाण झाली असें इतिहास बोलतो.' -केका आर्या ७. -वि. वाईट; त्याज्य. गूघाण करणें-नासणें; बिघडणें. गूमाणूस- पु. घाणेरडा, अव्यवस्थित माणूस. गुवांतील कवडी घेणारा- वि. अतिशय कंजूष. गुवावरची माशी-स्त्री. एक प्रकारची माशी.

स्त्री. मराठींतील एक ओंवीसारखा सोळा चर- णांचा छंद, वृत्त; याचे चार पाद असतात. प्रत्येक पादाच्या पोटीं चार चरण असतात. पहिल्या तीन चरणांत प्रत्येकी आठ अक्षरें व बारा मात्रा असतात; चौथ्या चरणांत सात अक्षरें व अकरा मात्रा असाव्यात. प्रत्येक पादांत तीन तीन चरणांचीं यमकें व प्रत्येक पादाच्या चौथ्या चौथ्या चरणांचीं यमकें असावीं हा सामान्य नियम. उद॰ 'अहो कैकयी हें काय । केलें तुवा हाय हाय । न म्हणवे तुज माय ।। जन्मोजन्मीं वैरिणी ।' [सं. घन + अक्षर]

पु. डोळ्याच्या पापणीच्या आंतील बाजूस होणारा रोग; (सामा.) खुपरी; घुमड. (क्रि॰ येणें; फुटणें; होणें). २ (भोंवर्‍यांच्या खेळांत). हरलेल्या गड्याच्या भोंवर्‍यास पाड- लेला खोंचा. ३ घूमपेंढीच्या खेळांतील व आट्यापाट्यामधील एक पारिभाषिक शब्द. [का. गुम्मु = मारणें]

हाल hāla m ( A) Distressful or calamitous condition; the wretchedness or wofulness (of indigence, fatigue, hunger, disgrace &c.) The word well corresponds with Pickle, plight, mess, trim &c.; or, as it is ever used in the plural, with Straits, extremities &c. v काढ, भोग, सोस, घे, हो, & दे, पाड, कर. हाल असे झाले कीं कुत्रें खाईना Expressive of the very extremity of wretchedness and abjectness.

हदालीपुदाली hadālīpudālī f (पुदाली or ळी by redup.) Violent or rough treatment or usage. v काढ, घाल, पाड, कर g. of o. 2 Trudging and tramping about.

होलपटणें or होलपाटणें hōlapaṭaṇē or ṃhōlapāṭaṇēṃ n A small bat or a common stick. 2 A term at cards. The whole hand above two cards which are asked for. v माग, घे, पाड &c.

हुकमी hukamī a (हुकूम. Or H) Subject to the command or rule of. 2 Used abundantly in an idiomatic accommodation of the sense Subject; as हु0 गोळा or -गोळी or -तीर A ball or an arrow acknowledging the order or authority of the shooter, i. e. a sure-hitting ball or arrow; हु0 निशान Unerring aim; v लाव, मार, पाड. हु0 पाऊस Certain rain, i. e. rain falling as if under command to fall; हु0 फासा A die sure to turn up according to the will of the thrower; हु0 मात्रा or -पुडी A preparation of medicine sure to act as desired; हु0 लढाई War or battle obedient in hand, i. e. sure to issue in conquest or victory; हु0 शिस्त A sure aim; हु0 हत्यार An obedient weapon. Applied to भाला, बरची, तरवार, सोटा &c. as under command and sure to strike (not liable, as fire-arms, to miss fire); हु0 बाब An imperative right or due--a right that must be admitted. (Here the proper sense Subject is changed into the sense Authoritative.) 3 Ordered or commanded: also authorized or sanctioned. 4 Dependent upon or subject to the regulation or direction of the order; as हु0 कार- भार Business that must be conducted as ordered, having no room for the exercise of discretion. Also हु0 राज्य Government administered upon laws or directions prescribed. Also हु0 चाकर A servant or a public functionary that, having no discretionary power and no responsibility, fulfils or carries out the order. 5 Referring or relating to command or order; as हु0 दफ्तर Register of orders; an order-book; a code of regulations &c.

इपट ipaṭa n (Or विपट) Disagreement, variance, misunderstanding. v पड, पाड.

इष्कल or इष्कील iṣkala or iṣkīla f ( A) A difficulty, hinderance, obstruction. v कर, घाल, पाड, पड.

वि. १ सर्वश्रुत; प्रसिद्ध; सर्वास कळविलेलें; व्यक्त. 'ते खबर जाहीरा होऊनु, -रा १५.२७४. २ सार्वजनिक रीतीनें प्रख्यात. ३ विदित; माहित. 'हे खबर च्यारो पाद- शाहासी जाहीर जाहालें.' -इम १३. ४ छापील; प्रकाशित. [अर. झाहिर्] ॰खबर-स्त्री. जाहिरात; नोटीस. जाहीरणें-१ प्रसिद्ध होणें. २ उघड होणें. 'अथर्वण खोटा जाहीरला.' -रा ८.४३. ॰दारी स्त्री. १ प्रसिद्धी. २ बाह्य देखावा; बाह्यात्कार. 'जाहीर- दारीनें सफाई ठीक नाहीं, दिलापासून साफ व्हावें.' -रा ५.१६७. ३ बाह्य सलोखा; वरपांगी मैत्री. 'सरदारांशीं आपसांत चित्तशुद्धता नाहीं, जाहीरदारी मात्र परस्परें आहे.' -दिमरा १.३१८. ४ जाहिरी; प्रसिद्धि. 'अद्यापि मसलतींचे वर्तमान जाहीरदारींत आलें नाहीं.' -दिमरा १.२०९. ॰नामा-पु. १ प्रसिद्धि; डांगोरा; दवंडी. २ जाहीर केलेला लेख; सरकारचें प्रसिद्धीपत्रक; नोटीस. ३ (पाटबंधारे खातें) मुख्य पिकांत जें दुसर्‍या जातीचें पीक थोडें थोडें मिसळलेलें असतें तें. ॰सभा-स्त्री. जाहीर ठिकाणीं भर- लेली सभा; सर्वांना जेथें येण्यास आडकाठी नाहीं अशी सभा. जाहिराणा, जाहिरी-पुस्त्री. प्रसिद्धि; उघडीक; जहूर. 'ही गोष्ट आपणास कळावी म्हणून लिहिलें आहे, जाहिराण्यांत आणूं नये.' -ख ८.३९२५. -क्रिवि. प्रसिद्धपणें; उघडपणें-रीतीनें; लौकि- कांत. 'परंतु जाहिराणा तर यादीप्रमाणेंच कबूल करावें म्हणतील.' -रा १२.१२४. जाहिरात-स्त्री. १ प्रसिद्धीपत्रक; जाहीरनामा; प्रसिद्धीचें साधन. २ स्वतः तयार केलेल्या अथवा आणविलेल्या मालाचीं किंवा स्वतःच्या धंद्याचीं वृत्तपत्रें; भिंतीवरील बोर्ड माहिती- पत्रें, कॅटलॉग वगैरे साधनामार्फत जी प्रसिद्धी केली जाते ती. 'विसावें शतक हें जाहिरातीचें युग आहे.' ३ कळविणें; प्रसिद्धि देणें. (क्रि॰ देणें; करणें; लावणें).- क्रिवि. प्रसिद्धपणें. 'जाहिरात अगर अन्तरगती या गोष्टीस त्याचें अनुमत नसावें.' -रा १२. १२३. [अर. झाहिरात्] जाहिरी-स्त्री. प्रसिद्धि; जहूर. 'यकसखुनी- पणाची नेकी व खुबी सर्व टोपीकरांत जाहिरीस येई तें करणें वाजीब व लाजीम आहे.' -रा १०.२८०. जाहिरींत-क्रिवि. बाह्यतः. 'जाहिरींत बहुत स्नेह दाखवून,' -दिमरा २.९४.

जाळी jāḷī f (जाल S) Network, any reticulation or thing reticulated; any thing drilled or perforated with holes; any lattice, trellis, riddle, sieve, rataning, meshy curtain or veil &c. v पाड, खोद, उकर, गुंफ, घाल. 2 The string of a spinning top. A net-muzzle for the mouth of cattle. 4 A natural and close bower; a thick bush; a thicket. 5 or जाळी दांडा m A network of flowers, as an ornament for the head of females: also any fillet of flowers. 6 The unwoven threads at the extremity of a cloth, as twisted and knotted at the very end. 7 Matchedness or parity (as of beasts for the yoke). 8 (Of ties close as the meshes or ties of a net). Very close friendship or companionship; yokefellowship: also confederation, combination, or association. 9 A team or string (of beasts to any drag). 10 The indentations or waving of the border of a web. holes.

जिवापाड or डीं jivāpāḍa or ḍīṃ or डें ad (जीव & पाड Price or worth.) According to the strength or capability of; with one's heart and soul; with the full value of one's life.

जिवापाड-डीं-डें ad (पाड Price or worth.) According to the strength or capability of, with one's heart and soul.

जीवनपाडें, जीवनापाडी, जीवनापाडें jīvanapāḍē, ñjīvanāpāḍī, jīvanāpāḍēṃ ad (जीवन & पाड Rate.) जीवनमाफक ad (जीवन S A) According to the means, resources, or ability of.

पु. भूत; पिशाच्च (विशेषतः मृत मुसलमानाचें). 'आग्या झोंटिग जखिणी । त्यांस भोजन जन बुडाले ।' -ह १३.६७. २ (ल.) घरदार, बायको मुलगा नसलेला, फटिंग माणूस. ३ अव्यास्थित, जुलमी, अडदांड, त्रासदायक माणूस. [सं. जोटिंग = शंकर! हिं. झोंटिंग = केंसाळ] ॰पाच्छाई-पाद(बाद)शाही-स्त्री. १ बेबंदशाही; जुलमी व अव्यवस्थित कारभार, राजव्यवस्था. 'सुधारलेल्या राज्यपद्धतीस अनुसरून कांही गोष्टींत सर्वच झोटिंग पाच्छाई करतां येत नाहीं.' -टि ४.२३०. २ अंदाधुंदी; गोंधळ; घोटाळा. [झोटिंग + बादशाही] म्ह॰ बेंब राज्य झोटिंग पाद- शाहा.

काप kāpa m An ear-ornament of females. Pr. काप गेले भोकें राहिलीं. 2 (कापणें) A slice (esp. of fruits and esculent roots). v कर, पाड, पड.

कातरा kātarā m (कातरणें) Clippings or cuttings (of cloth, wood, paper, betelnut, leaves): also the portion to be cut off. 2 An indentation with scissors. v पाड, हो. 3 (Commonly पाथरी q. v.) A wild pot-herb. 4 A slicing off of a bit: also the portion sliced off. v घे. 5 fig. The diagonal descending from the ridge, where two portions of the roof of a building meet at a right angle;--as at the junction, perpendicularly to each other, of two sheds. 6 R A cleft or chap in the feet or hands. v पड. 7 A few layers or a stack of sheaves of शाळू or जोंधळा In districts, as in parts of the North Dakhan, where शाळू or जोंधळा is not grown, the word is identical with ढीग, गंजी, सुडी or stack gen. v घाल.

वि. शारीरिक; देहाविषयींचे. [सं.] ॰वाचिक- मानसिक-वि. शारीरिक, शाब्दिक व अंतःकरणाविषयक (पाद- सेवेन, पूजा, भक्ति, शुश्रुषा, सेवा इ॰). ॰वृद्धि-व्याज-स्त्री. (शारीरिक श्रमाच्या प्राप्तीला अनुसरून) दररोज अगर मासिक द्यावयाचें व्याज; कायिक व्याज, याऐवजीं कालिक व्याज-वृद्धि असेंहि म्हणतात.

कबज kabaja n ( A) A written receipt. 2 A sequestration to pay creditors; a seizure of any articles of property: also the property or income so seized. 3 Restriction or obligation resulting from the passing of a receipt, bond, or promise. 4 Constipation of the bowels. 5 Laying hold of or catching, lit. fig. but esp. fig. (as a person in his speech). v धर, पाड, loc. case of o.

कच kaca f (Imit.) A state of difficulty and perplexity, a strait, a dilemma: also a state of crowdedness or confinedness, pressure, press. 2 Grittiness (as in bread, sugar &c.) 3 Fearful yielding or drawing back. v खा. 4 m A dint. 5 A clamorous dispute, a brawl, brabble, jangle: also any noisy clashing with sticks. 6 A notch. v पाड.

केसकरीण kēsakarīṇa f A widow having hair on her head; a woman unshaven though widowed. Pr. हजार बोडक्या आणि एक के0 Used of one man with some property among many destitute dependents. Pr. ज्यानें केंसकरणी गिळ्या त्यास बोडकीचा काय पाड?

क्रिवि.       किती; केवढा; कसा; कशाप्रकारचा : ‘परमाणुची केसनी थोरीं ।’ - दाव २८८; ‘विरडियां पाड तो केसणा । तूं देखणा निजदृष्टी ।’ - एरुस्व १६·७५.

क्रिवि. किती? केवढा? 'पर- माणुची केसनी थोरीं ।' -दाव ३८८. 'बिरडिया पाड तो केसणा । तूं देखणा निजदृष्टीं ।' -एरुस्व १६.७५.

पु. १ सांठा; संग्रह; पुंजी; डबोलें. २ (नंदभाषा, क.) रोख रक्कम; रोकड. 'गरीबांना केव्याची जरूरी असते.' ३ महत्त्व; सामर्थ्य; प्रौढी; पाड (निषेधार्थी प्रयोग). किंमत पहा. 'संतभजनी माझा सद्भावो । केवा कोण पाहा भक्तीचा ।' -एभा ११.१५५३. 'तक्षकविषाचा केतुला केवा ।' -मुआदि ८.१९. 'परि केवा काय तिचा शत्रु दलाचा अफाट विस्तार' -विक ६७. [सं. क्री-क्रय?]

पु.       महत्त्व; सामर्थ्य; प्रौढी; पाड (निषेधार्थी प्रयोग.). पहा : किंमत : ‘संतभजनी माझा सद्‌भावो । केवा कोण पाहा भक्तीचा ।’ - एभा ११·१५५३. [क. केव]

किम्मत kimmata f ( A) Price. 2 Worth or value, lit. fig. In that accommodation of this sense indicated by such words as Importance, consequence, significance, moment, weight, estimation, regard, consideration &c. numerous words are in constant use: e. g. कथा, केवा, लेखा, पाड, किम्मत, मजकूर, मदार, मामलत, मुजाखा, बिशात, बखा, प्राप्ति, प्राज्ञा. Neg. con. or, if interrogative, with neg. implication.

स्त्री. १ मोल; मूल्य; बदल द्रव्य; भाव; दर २ (शब्दशः) योग्यता; महत्त्व; पर्वा. 'फिर्यादीची आम्ही कांहीं एक किंमत समजत नाहीं.' -विक्षिप्त ३.१६५. 'प्रक्षेपकाचें हें एक मत म्हणून तरी त्याची कांहीं तरी किंमत असणारच.' -मसाप २.२.१२८. पुढील शब्दहि प्रश्नार्थक किंवा निषेधार्थक वाक्यांत याचअर्थी वापरतात- कथा; केवा; लेखा; पाड; प्राप्ति; प्राज्ञा; बखा; बिशात; मजकूर, मदार, मामलत, मुदाखा.[अर. कीमत] (वाप्र.) ॰चुकावणें-सक्रि. मोल चुकतें करणें, देणें, भागविणें. सामाशब्द- ॰कापणी-स्त्री. दुसर्‍यापेक्षां आपण स्वस्त देतों असें एका व्यापार्‍यानें दुसर्‍यासंबंधानें सांगणे; भाव बिघडविणें. -के ३.१२.२९. ॰दार- वि. मौल्यवान. 'शालू, चांदणी किंमत- दार.' -ब्रप १२८; ॰वार-विक्रिवि. १ क्रमानें प्रत्येक जिनसाची किंमत दाखल केलेली (यादी, टिपण, हिशोब). २ किंमतीमागून किंमत (कलमवार वगैरे यादी). [अर. कीमत + वार]

कमल kamala n (S) A lotus, Nymphæa (rubra &c.) Grah. 2 A lotus-form vessel or stand for an idol. 3 Added by poets to मुख or वदन, नेत्र or लोचन, कर or हस्त, पाद or चरण, हृत्, नामि &c. in eulogy of their form.

पु. (भि.) भिल्लांचा घर फोडण्याचा मोठा लोखंडी खिळा. -गुजा २९. [का. कन्न = चोरांनीं भिंतीला पाड- लेलें भगदाड, फट + हातोडा]

न.       कमळ : ‘सर्वस्व परित्यागुनि ज्याचें स्मरतात पाद् - कंज यमी ।’ - मोवन १·२८. [सं.]

कोळ kōḷa m Taking and detaining, during the non-payment of a debt, (whether from the debtor or from some other,) property estimated as equivalent. v पाड. 2 C A branch off a creek or inlet.

कोपरखळी kōparakhaḷī or -खिळी f A blow with the elbow. v मार, दे. 2 A hole dug with the elbow. v पाड. Cowherd children amuse themselves with emulative feats in elbow-digging; and they elbow out the hole for their marble-playing.

कर्मेंद्रिय karmēndriya n S An organ of action. Five are reckoned; the hand, the foot, the larynx or organ of the voice, the organ of generation, and that of feculent excretion (पाणि, पाद, वाक्, उपस्थ, वायु).

न. १ एक प्रायश्चित. २ शारीरिक दुःख; कष्ट; तप. 'माझेनि उद्देशें संपूर्ण । तपसाधन कृच्छ्रादिक ।' -एभा १७. ४२०. ३ मूत्रकृच्छ्र; मूत्रावरोध. ४ पहिले दिवशीं एकदां जेवण; दुसरे दिवशीं सायंकाळीं जेवण; तिसरे दिवशीं न मागतां आपो- आप मिळेल तें खाणें व चौथ दिवशीं उपोषण याप्रमाणें क्रमानें १२ दिवस करण्याचें व्रत. 'अथवा एकांतरा कृच्छ्री !' -ज्ञा १७. ३६४. कृच्छ्राचे १ पाद, २ अर्ध, ३ पादोन, ४ अति, ५ कृच्छ्राति कृच्छ्र, ६ सांतपन, ७ तप्त, ८ शीत, ९ पराक इ॰ प्रकार आहेत. [सं.] ॰चांद्रायण-न. चंद्रकलेप्रमाणें चढउतारानें जेवणांतील घांस खाण्याचें कृच्छ्रप्रायश्चित्त. 'कृच्छ्रचांद्रायणें झालीं वेडीं ।' -एभा १२.२७. कृच्छ्रे करून-क्रिवि. नाखुषीनें; कष्टानें; (देणें; करणें इ॰).

न. (नृत्य.) नृत्यांत थंडी वाजणें, ताप आला असें दाखविणें; भय वाटणें वगैरे प्रसंगी गाल आक्रसल्या- सारखे दाखविणें. कुंचित(करण)-न. उजवा पाय पुष्कळ खालीं करणें व उजवा हात कुंचित करून डाव्या बाजूस उताणा करून ठेवणें. कुंचित(दृष्टि)-स्त्री. बाहुल्या व नेत्रप्रांत आकुंचित करणें, हा अभिनय अनिष्ट गोष्ट पाहण्याचें टाळण्याकरितां व डोळे दुखूं लागलेले दाखवयाचें असतांना करतात. कुंचित(पाद)-पु. मृत्यास उभें असतां एक पाय वर उचलून पावलाचा मधला भाग व बोटें आवळून घेणें. कुंचित(पुट)-न. नृत्यामध्यें खालच्या व वरच्या पापण्या एकमेकींजवळ आणून आकुंचित करणें; घाण, अप्रिय वस्तूचा स्पर्श, अनिष्ट वस्तुदर्शन यावेळीं हा अभिनय करतात. कुंचित(मान)-नृत्यामध्यें चवडे उचलून टांचांवर उभें राहिलें असतां सर्व शरीराचा भार खालीं दाबला जातो. अशा वेळीं डोक्यानें मान खालीं दाबली जाते ती मानेची स्थिति.

खांचा khāñcā m (खांच) A notch (as on a peg or stick, in a tree, on the sides of a well &c. v घे, पाड, काढ, कर.

खोबळी khōbaḷī f खोबी f (Dim. of खोबळा) A small hole, hollow, or cavity. 2 A notch. v पाड.

खोबण khōbaṇa f m खोबणी f A mortise. 2 A groove; a recess, as along a wall, to receive a beam; a sliding or receiving channel, or a fitting hollow. 3 The lock or catch of a bolt or bar. 4 A notch. v पाड.

पुस्त्री. १ कुसुं बसविण्याचे छिद्र, घर. २ पन्हाळी; खाप; खांचणी; भिंतींतील सरा, बहाल ठेवण्याची जागा, दर, भोंक. ३ अडसराचें अडकण. ४ लांकूड इ॰ मध्यें पाड- लेली खांच. (क्रि॰ पाडणें). ५ सांधा बसविण्याचा खोलगट भाग; सांध्याचा प्रकार. ॰दाते-पुअव. लांकडी सांध्याचा एक प्रकार. एका लांकडास खोबण पाडावयाची व दुसर्‍या लांकडास दांता पाडून तो त्या खोबणींत अडकवायचा ही पद्धति [वै. सं. क्षुभ् = तडाखा, ठोका ?]

न.       (जरतार) दोन्ही बाजूंना खिळे ठोकलेली व मध्ये वेजपट्टी लावलेली लाकडी घडवंची; पाड, कुंदा.

न. (जरतार) दोन्ही बाजूंनां खिळे ठोकलेली व मध्यें वेजपट्टी लाविलेली लांकडी घडवंची; पाड, कुंदा.

खोमा khōmā m A dint or bruise (as on a metal vessel): also a depression, cavity, or slight hollow on the surface of the ground. v घे, पाड.

खूळ khūḷa n Idiocy, fatuity, craziness. 2 A band or body (of insurgents, marauders, robbers). 3 The confusion and tumult, devastation and ravages, during an insurrection, a predatory incursion &c.: any tumultuous fight or brawl, a disturbance. v मात, माज, उभें राह, उठ, मांड, घाल, लाव, उठव. 4 An impediment; an interruption; a bore, a pest, a nuisance, an annoyance. Used freely of persons, things, incidents. v पाड, पड. खूळ पिकणें To be ripening or maturing--rebellion, revolt, riot.

पु. १ खवणी (नारळ खरवडण्याची). २ सापाच्या अंगावरील ठिपका, खवण, पापुद्रा, बुट्टी; कवची. ३ खवले पाड- ण्याचें हत्यार (मातीच्या सापावर). ४ ठोका; घाव; डाग. ५ खवंद; खपली. खवल पहा.

लांवलेखा lāṃvalēkhā m (A long writing, account, story; a rigmarole &c.) Much detail or dawdling; idle prosing or prating; empty talking (instead of doing). v पाड. Ex. ह्या गोष्टीला होण्यास कांहीं लां0 नको आतां करून येतों.

पु. १ हिशेब; गणती; मोजणी. 'जाती लवपळ घटिका काळ लेखा करितो ।' -दत्तपदें पृ ५५. २ पर्वा; खिज- गणती पाड; किंमत. 'म्हणउनि कवणाचा हा असे आजि लेखा ।' -सारुह ७.१६८. ३ लिखितप्रमाण; दस्तऐवज. 'त्यांचें त्यांस द्याल धन । काळांतरीं ओपिल्या प्राण । तुज देतील लेखा करून । फाडीवाडी हस्तकीं ।' -मुसभा १४.१२५. [लेख]

स्त्री. (व.) हिशेब, पाड. 'इतका भात कोणत्या लगडींत लागेल? तो पुरणार नाहीं. आणखी भात टाका.'

लगट lagaṭa m f (लागणें) A vigorous and determined setting to, after, upon (an object in general, lit. fig.); an intense application of one's powers and faculties; a concentrated and energetic onset or effort. 2 Closely following or adhering to; pressing upon or cleaving unto. 3 f Intercourse or familiar connection with. v कर, लाव, घाल, पाड.

नपु. लव; अंगावरील बारीक केंस. [सं.] ॰पाद- केसाळ किंवा केंसासारखे पाय असलेला प्राणी. उदा॰ कोळी, झुरळ. माशी इ॰. ॰विलोप-पु. वर्णसंकर. 'नाना प्रसंगें लोम- विलोम अविचार ।' -सप्र २१.४८. लोमश-वि. १ केंसाळ (जनावर, गात्र). २ लोंकरीचा; केसांचा बनविलेला-लें (वस्त्र, शालजोडी, बुरणूस, घोंगडी इ॰). लोमहर्षण-वि. रोमहर्षण; अंगावर रोमांच उठविणारें; पुलकित करणारें.

मागमूस or मागमोस māgamūsa or māgamōsa m मागमुद्दा m (माग & मूस) Trace, track, vestige, indication or appearance of. v लाव, लाग, काढ, निघ, पाड, पड. मा0 मोडणें g. of o. To obliterate all traces and impressions of; to efface every vestige of.

स्त्रीपु. १ सरकारी काम; सर- कारी चाकरी (विशेषतः तहशीलची व अधिकाराची). २ तालुक्याच्या वसुलाचें काम. ३ हातीं घेतलेलें काम; जोखीम; महत्त्वाचें कार्य, गोष्ट. 'सोन्धेकरांचीही मामलीयत चुकवून बिदनूरकरांकडे जावें.' -पया ६९. ४ महत्त्व; वजन; योग्यता; गणना; (बिशाद, किंमत, पाड, कथा, लेख इ॰ शब्दांप्रमाणें योजितात.) ५ जाबसाल. [अर. मुआमलत; मुआमला] मामलतदार, मामलेदार-पु. तालुक्यावर अंमल चालवून जमाबंदीचा वसूल घेणारा अधिकारी. [फा. मआमिलतदार] ॰दारी-स्त्री. मामलतदाराचे अधिकार, काम, हक्क इ॰ मामला-पु. १ मामलत. २ (ल.) काम; कृत्य. 'मामला कठिण दिसतो.' ३ बाब; बाजू. 'तव ते व्यापार बुडाले । मामले आंगी सेकले ।' -स्वादि २.२१८. म्ह॰ धकाधीचा मामला.

मामलत māmalata f ( A) A public business; an employment under the government; esp. the collection of the revenues and the government of a district. 2 A business, enterprise, or undertaking in general. 3 Laxly. Importance, weight, worth, estimation. Used, as बिशात, किमत, पाड, कथा, लेख &c., of importance derided or denied.

क्रिवि. १ त्यावर; नंतर; पुढें. २ लवकरच; अंमळ- शानें; थोड्या वेळांत. ३ असें आहे त्याअर्थी. 'पाऊस तर पुष्कळ पडला मग पिकें कां नाहीं आलीं ?' ४ पुष्कळदां पाद- पूरक म्हणून योजितात. 'जाईन मग तुझे काय जातें.' [देप्रा मगा-ग्ग = पश्चात्; म. मागें]

मिरूं mirūṃ n मिरें n A peppercorn. 2 मिरें as pl of मिरूं, Black pepper. Pr. नासलीं मिरीं जोंधळ्याला हार जाणार नाहींत Good things, although spoiled, maintain their superiority over bad things in their best condition. 3 A division of a matter to be conned or read. v पाड, घाल, चिर.

पु. १ लेखी माहिती; हकीकत; पत्रां- तील वर्तमान. २ तोंडीं सांगितलेली बातमी, माहिती; बोलणें. ३ हकीकत; गोष्ट. 'त्यानें केवळ कच्चा मजकूर सांगितला.' ४ उल्लेख; निवेदन; आढळ. (क्रि॰ निघणें; येणें; चालणें). ५ किंमत; पाड; हिशेब. 'इराणीचा मजकूर किती? मारून धुडकावून देऊं !' -पाब ३२. ७ युक्ति; उपाय; तजवीज. 'याचा मजकूर काय करावा?' -भाब ४. ६ विचार; मसलत; बेत. 'नबाब शास्ता- खान याची रवानगी करावी असा मज्कूर करून...' -सभासद २६. -वि. १ पूर्वी सांगितलेला; उपरिनिर्दिष्ट (कागदपत्रांत उपयोग). 'मौजे मजकूरचा पाटील गेला.' २ (चुकीनें) चालू; सध्याचा; वर्तमान. जसें:-सालमजकूर; माहेमजकूर. [अर. मझ्कूर्] ॰करणें-भाषण करणें; बोलणें. 'तुम्ही काय मजकूर केला ।' -एपो ४१ मजकूरी-वि. ज्यांत कांहीं मजकूर, हकी- कत, माहिती आहे असा (कागद, भाषण इ॰).

मशक maśaka m S A gnat or mosquito. Ex. किं राजहंसा- पुढें मशक ॥ किं नामा ॥; also त्या मशकाचा पाड कोण ॥ काय उशीर आणावया ॥.

मुखरोग mukharōga m (S) Aphthæ, or any disorder of the mouth. 2 Any disorder of the face. Pr. आंब्यांला आला पाड कावळ्यांला आला मुखरोग.

मूसमारग mūsamāraga m (मूस & मारग from मार्ग) Trace, track, vestige, indication or appearance of. v लाव, पाड, काढ, & लाग, पड, निघ, उमट, उमग.

पु. लांकूड इ॰ कांतावयाची सांगड, यंत्र; पेंच पाड- ण्याचें यंत्र. (इं.) लेथ.

निधाई or य nidhāī or ya f sometimes निधाव m & निधारती f pl (नि & धाय) Great fuss or loud cry about; a mighty stir, bustle, show, noise, ado. Used with लाव, पाड, लाग, पड, and in contempt or derision. Ex. बारा वर्षें रोजगार करून पन्नास रुपये घेऊन आले मोठी नि0 लावली; पागोटें बांधावयाचे विद्येनें मोठी नि0 पाडाल मला ठाऊक आहे. Often used pl निधाया.

अजोड, बिनतोड, अतुल, त्यांच्या थोरवीला पाड नाहीं, त्याची कोणाला सर येत नाहीं, त्याच्या सारखा तोच ! झाला नाहीं होणार नाहीं, न पाहिला न देखिला, त्याच्या जवळ येतील इतका कोणीही नाहीं, एकमेव, अद्वितीय, यांच्या तोलाचा मनुष्य नाहीं, निर्दोष, खोड काढण्यास जागा नाही.

नवविधाभक्ति navavidhābhakti f (S) The nine kinds of worship (of the Supreme God or of an idol representative of some god). These are श्रवण, कीर्त्तन, स्मरण, पाद- सेवन, अर्चन, वंदन, दास्य, सख्य, आत्मनिवेदन; viz. श्र0 Hearing (the attributes, excellencies, or wondrous achievements of, as read or recited); की0 Reading or reciting (these attributes &c.); स्म0 Calling to mind and meditating upon (the names and perfections of); पा0 Washing, kneading, or shampooing &c. of the feet of; अ0 Outward worship or common service (consisting in washing, anointing, presenting नैवेद्य &c.); वं Adoration, or performing नमस्कार &c.; दा0 Service in general in or about the temple; स0 Cultivating fellowship or familiar intercourse with; आ0 Consecration of one's self unto.

ओळ ōḷa f (आवलि S) A row, a line, a rank. 2 A line as drawn by the pen, or a line of writing. v पाड, ओढ. 3 fig. Course; line of department or procedure. ओळीस येणें To occur in the course of speech; to fall in the current of.

पु. चिर (शरीरावर नख, काटा इ॰ कांनीं पाड- लेली); जोरानें ओढल्यावर पडणारी चीर, रेघ; ओचकारा. [सं. आ + रेखा]

न. (पाद = पाय) पायांचें दर्शन; एखाद्या मोठया व्यक्तीची भेट.

पादेलोण pādēlōṇa n Black salt, a factitious, tonic, and aperient salt. See बिडलवण. पादोदक n (S पाद & उदक) Water in which have been washed or dipped the feet of a Bráhman or other holy personage.

पु. अनुग्रह; कृपा. 'माझ्या बचावाबद्दल मला फक्त ईश्वराचाच पाड मानला पाहिजे.' -मसाप १२७. [सं. प्रति?]

पाडपंचाईत pāḍapañcāīta f Investigation of the price or worth of. 2 (पंचाईत & पाड by mere redup.) Investigation in general by Pancháyat.

वि. पद्यामध्ये वृत्ताच्या चरणांतील अक्षर- संख्या पुरी करणारे. [पाद = चरण + पूरक = पुरें करणारे]

वि. चरणांतील अक्षरसंख्या पूर्ण करण्या- करितां योजिलेले. [सं. पाद = चरण + पुरणार्थ = पुरें करण्याकरितां योजलेले]

पु. (बे.) चार मेटींमधील दगड; जमीन इ॰च्या सीमेची खूण म्हणून चारी बाजूस चार सखल दगड पुरून त्यामध्यें पुरलेला एक उंच दगड. [का. पाड = चौकट]

स्त्री. (कु.) (झाडावरून नारळ इ॰) पाड ण्याची, काढण्याची क्रिया; पाडा. (क्रि॰ करणें). [पाडणें]

पु. पाय. कवणा बंधसोडीयाचे पाए । धरुनि राहो ।' -ऋ २८. 'पाउडां पाॐ घातिला' -शिशु ५१२. [सं. पाद; हिं. पाव] पाएमळें-क्रिवि. (महानु.) डोक्यावर घेत- लेल्या ओझ्याच्या भारानें दमून गेलेल्या स्थितींत; अतिश्रमित होऊन. 'कीं अनुभवाचां माथां । वाउणि सुखाचिया लोथा । तेणें पाएमळें दाटतां । सादु कांपे ।' -ऋ ६४.

पु. (भि.) पाय. 'ती रोद्दिही हाक्काली उठीनें मूञ, आथ, पाग तोवे' = ती रोज सकाळीं उठून तोंड, हात, पाय धुई. -भिल्ली २७. [सं. पाद; गु. पग]

पाई pāī f (पाद S) A fourth, a quarter. 2 A quarterán̤á, a pie. 3 That portion of a Ráhuṭí included betwixt the lower and upper encircling line of ropes. 4 A trench around a tent.

स्त्री. १ चवथा हिस्सा; पाव भाग; चतुर्थांश २ पाव आणा; पैसा. ३ पै. ४ राहुटीच्या दोऱ्यांच्या खालच्या व वरच्या अशा दोऱ्यांच्या दोन रांगामधील अंतर. ५ तंबूच्या भोंवतालचा खंदक. [सं. पाद]

पैज paija f A bet or wager. v कर, घाल. 2 A declaration that something will happen, or an engagement to perform something; bearing a penalty in case of failure. 3 A bargain, agreement, compact. v मार, कर, पाड. पैजेचा विडा A wirá or roll of betel-leaf &c. cast down (as by a Raja in an assembly of his warriors or statesmen) for that person to lift up who will engage to perform some deed proposed of daring or difficulty. v घे, उचल. Hence पैजेचा विडा उचल- णें To set to vigorously and determinedly (upon any work or business).

पाळा pāḷā m A small wood-bill. 2 W (पाळणें) Obedience, keeping of commands. 3 (Poetry. पालि S) An encircling body or line. Ex. हातीं घेऊनी घन- सांवळा ॥ व्रजांगना धरिती पाळा. 4 An encircling body; a band, troop, party, company gen. Ex. भूतांचे पाळे अपार ॥ मंदराचळीं मिळाले ॥. Also a flock or herd or any assemblage or multitude. Ex. जैसे गुरांचे पाळे बहुत ॥ एक गुराखी राखीत ॥. 5 Scattered or outspread state (of things in general). v घाल, मांड, पसर, पाड & पड. 6 The name of a small white-reddish sea-fish.

पांथ्या pānthyā m C (पांथ Line or row.) The head-bullock of a treading team. पाद m (पर्दन S) Ventris crepitus. 2 (S) A foot. 3 A fourth or quarter. 4 A foot of a shlok or quatrain. 5 The quadrant of a circle.

स्त्री. (गो.) दुर्गंधि. [पाद + घाण]

वि. चतुर्थांश; पाव. 'पारा पऊसेरु भरेल ।' -वैद्यक ७९. (-भाअ १८३३) [सं. पाद; म. पाव]

वि. चतुर्थांशानें कमी असलेली, तीनचतुर्थांशाइतकी (संख्या, परिमाण इ॰). समासांत पूर्वपदीं योजतात. जसें- पाउणहात; पाऊणशेर; पाऊणभाकरी इ॰ संख्यावाचकापूर्वी याचें पाऊणे असें रूप होतें. [सं. पाद = पाव हिस्सा + सं. ऊन = कमी; प्रा. पाओन, पाऊन; हिं. पौने] सामाशब्द- ॰म्हातारी- स्त्री. (तिरस्कारार्थी) साठीला टेंकलेली म्हातारी; वृद्धा; थेरडी. ॰वांटा-पु. १ तीनचतुर्थांश हिस्सा. २ (ल.) (विवक्षित अस- लेल्यापैकीं) बरीच मोठी संख्या, भाग, रक्कम. [पाऊण + वांटा = अंश, भाग]

पाव pāva m (पाद S) A fourth or quarter. 2 In plays of children. A foot, i. e. a person, a new hand. Ex. नवा पाव नवा डाव A new hand, a new game. 3 A land-measure of thirty square bighás. 4 (Poetry.) A foot. Ex. जैसा महासर्पें धरिला डाव ॥ त्याचेच फणेवर पडला पाव ॥ तो धुधुकार &c.

स्त्री. १ फणस, अननस, रामफळ इ॰ फळांच्या आंत देठांचें शिरलेलें अग्र. ह्यास फळाचे गरे चिकटलेले असतात. २ आरारूट. ३ जात्याचे दोन अथवा एक डोळा आणि तोंड यां- मधील दांडा, भाग. ४ जात्याच्या वरच्या तळीच्या खालच्या बाजूस डोळ्याचें भोंक असलेली लांकडी पट्टी. ५ (गो.) जात्याची तळी. ६ (व.) मातीची परात. 'पावांत कणीक घे; पावांत भाकरी आहेत.' [सं. पाद]

पु. १ चवथा भाग; चतुर्थांश. जसें:-पाव-आणा- शेर-मण, इ॰ २ (काव्य.) पाय; पाऊ. 'जैसा महासर्पें धरिला डाव । त्याचेच फणेवर पडला पाव ।' 'माझा पावोचि मोडला । परी मी मोडला' हें न म्हणे ।' -एभा १०.२५७. ३ तीस चौरस बिघ्यांचें जमीन मोजावयाचें परिणाम. ४ (लहान मुलांच्या खेळांत) नवीन गडी; भिडू. 'नवा पाव नवा डाव.' ५ (मुलांत रूढ) (विटीदांडूचा खेळ) पहिल्या दांडूचें अंतर. ६ (गो.) दारू विक- ण्याचें एक माप; एक चतुर्थांश बाटली. पावमारणें-(क गो.) वकटचा टोला मारणें; पायाच्या बोटांवर विटी ठेवून वर उडवून तिला दांडूनें तडाखा मारणें. 'पाव बसत नाहीं; पाव मारायचा चुकला.' [सं. पाद; प्रा. हिं. पाँव; सिं. पाऊ] ॰प्यादा-पु. पायदळ शिपाई. 'पावप्यादे नवे ठेवाल याणेंच बंदोबस्त होईल.' -समारो १ १६. ॰शेर-पु. वजनी किंवा मापी शेराचा चतुर्थांश. ॰शेरी-स्त्री. खेड्यांत धान्य विकणाऱ्यांनीं मोकाशी किंवा इतरांस द्यावयाचा धान्यरूपी कर.

स्त्री. १ दुभतें जनावर ठराविक मुदतीच्या बोलीनें आणल्याबद्दल त्याच्या मालकास द्यावयाचें द्रव्य. (क्रि॰ घेणें; देणें). २ अशा करारानें आणलेलें जनावर, गाय, म्हैस. [सं. पाद + दुह्; बहुधा हें द्रव्य दुधाच्या पावपट किंमती इतकें असावें यावरून]

न. (राजा.) बिछान्याची पाय- कडची बाजू; पायतें. [सं. पाद + वंश = बांबू]

न. (फलज्यो.) पाद; तीन तीन राशींचा गट. [सं.]

पु. १ काव्य; श्लोक; पद; (ज्याला पाद किंवा चरण आहे अशी) छंदोबद्ध रचना; अक्षरें, मात्रा इ॰कांचा ज्यांत नियम असतो अशी कविता. 'आतां कृपाभांडवल सोडीं । भरीं मति माझी पोतडी । करीं ज्ञानपद्यजोडी । थोरा मातें ।' -ज्ञा १४.१७. २ छंद; वृत्त. [सं.]

न. १ पाय; पाद. 'पग पाहून मोर झुरे ।' २ पाऊल; पावलाची खूण. ३ (ल.) पाया; मूलाधार; मर्मांश; मूलतत्त्व (शास्त्र, कला इ॰चें). 'हा बारा वर्षें हिशोब शिकतो आहे पण हिशोबाचें पग अजून याचें मनांत आले नाहीं.' ४ बुद्धिबळांच्या किंवा सोंगट्यांच्या पटांतील घर, चौकट; मोहऱ्याच्या गतींत येणारी घरांची सर्व ओळ. ५ (खा.) (सोनारी धंदा) शेगडीं- तील विस्तवाच्या भोंवतीं चार बाजूंस ज्या चार विटा ठेविलेल्या असतात त्या प्रत्येकी. [सं. पद; हिं. पग] पगीं घरणें-बोलण्यांत, शब्दांत पकडणें. पगीं सांपडणें-बोलण्यांत, शब्दांत सांपडणें. पगदस्ती धरणें-सांपडणें पहा. ॰दस्त-स्ती-वि. १ (बुद्धिबळांचा खेळ) एकदां एका घरांत दिलेलें बुद्धिबळ पुन्हां मागे न घेतां खेळणें. -वि. (ल.) अढळ; अचल; न बदलणारा (निश्चय, वचन, माणूस). २ सावध; दूरदर्शी; सहजासहजीं न फसणारा; अडकणारा (भाषण इ॰मध्यें); दुसऱ्याला बोलण्यांत पकडणारा; पगीं धरणारा. ॰दस्तीं-दस्तीं धरणें-आणणें-दुसऱ्याला भाषणांत पकडणें. ॰दस्तीं सापडणें-भाषण वगैरेंत स्वतः अडकलें जाणें

पु. (बांधकाम) घराचें वरच्या मजल्याचें बांधकाम करतांना मजुरांना, कामगारांना उतरण्या-चढण्यासाठीं आडवे- उभे वासे बांधून माचा करतात तो; परांची; पाड. 'पहाड दुहेरी असावा.' -मॅरट १२.

पिठाड piṭhāḍa n m sometimes पिठार m n & पिठाळा m (पीठ Flour. Reducedness to flour, i. e. to dust or nothing.) Crumbled, comminuted, trampled, razed state; destroyed or consumed state gen. (e. g. utter clearance of the dishes at a feast, of the standing corn of a field &c.) v कर, पाड g. of o. 2 fig. Exhaustion, knocked up state (from overexertion &c.)

वि० गाभुळलेलें, पाड लागलेलें.

प्राकृत prākṛta a (S Adj. from प्रकृति Nature.) Natural, i.e. common, vulgar, according to the course of mere nature;--applied to persons, diction, words, and to languages considered as derived from and distinguished from the Sanskrit, and, particularly, to the Maráṭhí language. 2 Natural, native, not artificial or acquired. 3 Natural, i.e. common, customary, ordinary, usual. Ex. महा सिद्धि त्यजिल्या सर्व ही ॥ तेथें पाड काय प्राकृताचा ॥. प्रा0 बोलणें or प्राकृतावर येणें To begin to use low, vulgar, or abusive language.

स्त्री. १ मिळकत; लाभ; फायदा; नफा. 'जे साम्यापरौति जगीं । प्राप्ति नाहीं । -ज्ञा ६.४१०. २ प्राप्तपणा; प्राप्तस्थिति; सिद्धी; सफलता. ३ येणें; उद्भवणें; प्राप्त होणें; भोगास येणें (सुख, दुःख इ॰). ४ अष्टमहासिद्धीपैकीं एक; सर्व प्राण्यांच्या इंद्रियाशीं त्या त्या इंद्रियाच्या अधिष्ठात्री देवतांच्या रूपानें संबंध घडणें. 'आणिमा महिमा लघिमास्थिती । या तिन्ही देहसिद्धींची प्राप्ती । प्राप्तिरिंद्रिय जे वंदती ।' -एभा १५.४३. ५ प्राज्ञा; सामर्थ्य; छाती; किंमत; बिशात; प्रतिष्ठा; लाग; पाड. 'मजबरोबर बोलायला त्याची काय प्राप्ति?' 'नाहींतरीं काय प्राप्ती मानवाची । कंदर्प हरावया । -जै २२.३४. [सं. प्राप्ति] ॰कर-वि. प्राप्ती करून देणारा; लाभकारक. 'तंव लवि- न्नला डावा डोळा । बाहु स्फुरती वेळोवेळां । हें तेव चिन्हें गे गोपाळा । प्राप्तीकरें पैं होती ।' -एरुस्व ५.७६. ॰पुरुष-पु. ज्याला भगवत्स्वरूपाचा साक्षात्कार झाला आहे असा साधुपुरुष. ॰वरील कर-पु. कामधंद्यांच्या वर, अगर इतर मार्गानें एखाद्या इसमास अगर संस्थेस जें वार्षिक उत्पन्न येतें त्यावर सरकारकडून विशिष्ट प्रमाणांत घेण्यांत येणारा कर. प्राप्त्यंश-पु. लभ्यांश; फायदा; मिळकत; नफा. [सं. प्राप्ति + अंश]

न. पाद; पादणें; वायु सरणें. [सं.]

स्त्री. १ मावळता; सूर्य मावळण्याची दिशा. 'एथून समुद्र शुद्ध पश्चिम आहे.' २ पश्चिम दिशेचा वारा. -वि. १ पश्चिमेचा पश्चिमेकडील; पाश्चात्त्य. २ पाठीमागचा; नंतरचा; पाश्चात्त्य; अपर; अवर. [सं.] ॰कपाल-न. पश्चिमगोलार्थ. ॰द्वार-न. १ पश्चिमे- कडील, मागील दार, फाटक (शहर, राजवाडा, घर इ॰ चें). २ (ल.) गुद. ३ (संकेतानें) अपानवायु. ॰धान्य-न. १ साल- अखेर, उशीरां पिकणारें धान्य; मागून तयार होणारें धान्य. २ उशीराचें पीक; हिवाळ्यांतील पीक; रबीधान्य पहा. ॰बुद्धि- स्त्री. पश्चात्बुद्धि; मागाहून सुचणारा विचार, बुद्धि. ॰रात्र-स्त्री. उत्तररात्र; मध्यान्हीनंतरची रात्र. ॰वायु-पु. (ल.) पाद; पर्दन; अपानवायु. पश्चिमाग्रा-स्त्री. पश्चिमेकडील अग्र; सूर्य तारा जेथें मावळतो तो क्षितिजबिंदु, पश्चिमदिगंश. पश्चिमास्त- नपु. बुध, शुक्र यांचें पश्चिमेकडे (सूर्यासान्निध्यामुळें) मावळणें, अस्तास जाणें. ॰पश्चिमोदय-पु. बुध व शुक्र हे सूर्यास्तानंतर पश्चिमेकडे दिसणें (पश्चिमेकडे यांचा उदय बरेच दिवस होतो).

पुदडा, पुदाडा, पुदाला or ळा pudaḍā, pudāḍā, pudālā or ḷā m (Low words.) Violent or rough treatment or usage (of men, animals, or things). v पाड, घाल, काढ, कर g. of o. and v पड, निघ, हो g. of s.

पुखा pukhā m (Formed out of पुष्ट or पुष्कळ Fatly, abundantly, and खाणें To eat.) A ludicrous term for eating, corresponding with Stuffing, gorging, blowing out one's bags. v पाड, उरक, कर.

पुरी purī f (S) A town or small city. 2 A raised wheaten cake fried in butter or oil. 3 An order of the गोसावी. 4 (पुरणें) Sufficiency: also sufficed or satisfied state. v पड g. of s. पाड g. of o.

पुरशीस or पुरसीस puraśīsa or purasīsa f ( P) Questioning or interrogating; examination (as of the parties or evidences in a court). v घाल, पाड, कर, लाव.

न. १ अजमीराजवळचें एक तीर्थ; हल्लीं त्यास पोखर असें म्हणतात. २ हत्तीच्या सोंडेचें अग्र; शुंडाग्रभाग. ३ एक औषधी; पोखर. ४ निळें कमळ. ५ सप्तद्वीपांपैकीं एक. सप्तद्वीप पहा. ६ तळें; तलाव. ७ आकाश; अंतराळ. 'तिरस्कारसंस्कार लावोनि रामीं । निघे पुष्करीं दुष्कराचार कामीं ।' -मुरामा ३. ६६. ८ एरंड. 'शरभा आणि सुपर्णा । का रासभा आणि ऐरावना । पाड कां जैसा हरिचंदना । पुष्करेसीं । -ऋ ४७. -पु. राजलक्षणी घोडा; घोड्याचा एक प्रकार. -अश्वप २४. [सं.] सामाशब्द- ॰पत्र-न. कमळाचें पान; कमलपत्र. ॰पत्रतोयतरल-वि. कम- ळाच्या पानावरील पाण्याप्रमाणें चंचल. [सं. पुष्कर + पत्र + तोय (पाणी) + तरल(अस्थिर, चंचल)] ॰मूल-ळ-न. पुष्कर औष धीची मुळी. [सं. पुष्कर + मूल]

फांगळा phāṅgaḷā m P Scattered or dispersed state. v पाड, पड.

फांजी phāñjī f P Hinderance or interruption. v मार, पाड, पड.

फात्या phātyā f pl ( A) The first part of the first chapter of the Koran. This is read in making prayers for the dead. Hence, in the careless misunderstanding of the Hindús, Gabble, jabber, chatter, unmeaning rattle. v मार, दे, कर, पाड. हलवायाच्या घरावर फात्या देणें-मारणें To be generous with another's goods.

फराफर or रां pharāphara or rāṃ ad फरारां ad Imit. of the sound of reiterated and loud fluttering, rending, tearing, crepitating; also of flurruping in supping up, of sniffing up running mucus, of dragging along a tree, cart &c. v झाड, हाल, फाड, ओरप, ओढ, फेड, पाद.

फरकंडा pharakaṇḍā m A shred, strip, slip (of cloth). 2 A perplexity, strait, embarrassment; a whirl or maze in the figurative sense. v घाल, पाड, पड, with आंत. 3 The track of a thing dragged or dragging along; the trail of a snake, worm &c. v पड.

फस्त phasta ad (Misapplied from P Low or down.) In the state of utter desolation, destruction, extinction, exhaustion &c. v लुट, जाळ, पाड, खा, ने, करून टाक, and others implying demolition, spoliation, consumption, ravage, and ruin. Ex. पेंढाऱ्यांनीं गांव लुटून फस्त केला. See further under पस्त which is but another form of the word.

पु. १ हुंदका; दाबलेलें रडें. (क्रि॰ चालणें; निघणें; येणें; राहणें; जिरणें). २ अभिमान; गर्व; ताठा; आढ्यता; प्रौढी; मिजास. (क्रि॰ येणें; भरणें) 'जानोजी भोसले यांचे स्नेहाचा वगैरे मोठा फुंद जाला आहे.' -पेद २०.१३८. -वि. १ फुगलेला; फुगीर. २ (ल.) गर्वानें ताठलेला. [सं. स्पंद् स्पंद्; प्रा, फंड. फुंद] फुंदणी-स्त्री. स्फुंदणें; स्फुंदन रडणें. [फुंदणें] फुंदणें-अक्रि. १ हुंदकें देत रडणें; स्फुंदणें; उसासे ताकणें. 'लाविलें गोपाल फेरी चहूंकडे । हांसे फुंदे रडे कोणी धाकें ।' तुगा ६९. २ घमेंड करणें. [स्फुंदन; स्पंदन; प्रा, फुंद, फंद] फुंदफुंद, फुंदे. फुंदुफुंदु स्फुंदु-क्रिवि. स्फुंदूनस्फुंदून. 'रडे फुंदफुंदे धरी पाद पद्मा ।' -वामन भरतभाव [फुंदणें]

पु. (मुंबई) गुधडा. 'कामानें त्याचा फुशडा पाड- लात.' [हिं. फूसडा = चिंध्या]

स्त्री. १ फुसकुला; हळुच सोडलेला अपानवायु. बारीक पाद (क्रि॰ सोडणें). २ (ल) आडून हळूच केलेली निंदा; अपरोक्ष कुत्सित टीका. (क्रि॰ सोडणें; मारणें). [ध्व. फुस्]

शाक śāka f ए (In Sanskrit m & n) A pot-herb generally; any leaf, fruit, bean, seed, root, &c. used as a vegetable. 2 A mango nearly ripened on the tree, fit for पाड or the gathering.

शेंवतें or शेवतें śēṃvatē or ṃśēvatēṃ n Milk having received an oily drop from a बिबा held over a lamp: also a drop from a बिबा so held. v पाड, टाक. Used medicinally.

शिंप śimpa f ए or ई ( or H) A half of an oyster-shell, cockle, muscle, or other bivalvular shell. 2 The shell-form or shovel-form end caused, to a reed or tubular stick, by chipping or cutting it (as in preparation for a pen, a whistle, a pipe &c.): also a shelving or slanting cut in general. v मार, तोड, घे, पाड. Also any shell-form or shelving depression, as the scrobiculus cordis &c.

शिपला or शिंपला śipalā or śimpalā m (शिंप) A shell of an oyster or other bivalve: also a shell marked with streaks: also a large shell in general. Hence a large shelving or shell-form notch made in wood. v पाड, घे, मार g. of. o. or वर of o. Hence also a shell-form metal vessel to hold गंध &c. 2 Used sometimes as a Shelving. शि0 मारणें-उतरणें &c. To strike slantingly.

सजल sajala f ( A Well-disposed, arranged, or adjusted.) An adjustment, arrangement, right disposition. v कर, लाव, बसव, & हो, लाग, बस. Also a contrivance, plan, scheme, well-connected or just method. v काढ, योज, रच, पाड.

शकल śakala f ( A Form &c.) A device, contrivance, expedient, stratagem; a scheme or invention for effecting. v काढ, पाड, कर, योज, निघ. 2 f n Face, form, air, cast, features, aspect; appearance or apparent quality and character (of an affair or a matter).

समजावशी, समजाविशी, समजावीस, समजी samajāvaśī, samajāviśī, samajāvīsa, samajī f (समज) Bringing to a right and just understanding: also bringing round or over; persuading, convincing, satisfying, appeasing: also right understanding of, with, or towards, as effected through speech in conviction or persuasion. v कर, पाड, काढ g. of. o. Ex. ते त्वां माझी आळ पुरविली ॥ समजा- विशी केली बाळातें ॥.

शंखद्राव śaṅkhadrāva m S The name of a menstruum which dissolves the shankh and shells. v कर, पाड.

विक्रिवि. यच्चयावत्; संपूर्ण; सर्वथैव; साफ; सपशेल. 'तया देहा म्हणती भेटी । हे सपायी निर्जिव गोष्टी ।' -ज्ञा १३.१०९७. -एभा २३.३१६. [सं. स + पाद]

अ. अंश, किंचित् छटा, सादृश्य वगैरे दाखविणारा विशेषणांस लागणारा प्रत्यय उदा॰ काळसर, पिंवळसर. २ पर्यंत; पुरेपूर; कांठोकाठ. 'नदी वरसर भरली.' 'भांडें तोंडसर भरलेलें.' 'दिवाळ्येसर वायदो करून येतों.' -मसाप २.४.१११. ॰खुश-वि. पूर्ण आनंदी; सुखी; संतुष्ट. [फा.] ॰गरम-वि. १ कोंबट; किंचित् उष्ण; सोमट. २ संदिग्ध; अनिश्चित; मोघम. ३ उद्युक्त; मोहीमशीर. 'पर्गणे मज्कुरीचे आबादानीस व मामु- रीस सरगरम असणें.' -वाडसनदा १४०. [फा.] ॰गश्त-स्त्री. मिरवणूक; सरघस. 'सरगश्त व मेहदीहि निघाली.' -रा ७.७८. [फा.] ॰धोपट-वि. सरळ; समोर; बेधडक; नीट; वांकडा- तिकडा नसलेला (रस्ता, नदी, भाषण, कृति, वागणूक). -क्रिवि. सरळपणें; उघडपणें; बेधडकपणें; खाडखाड; तडख; न अडखळतां; न गुंततां (लिहिणें, वाचणें वगैरे). ॰निखर-क्रिवि. सरसगट; गोळाबेरीज करून; एकत्रपणें. ॰पाठ-वि. सारखें. ॰पाड- स्त्री. सारखी योग्यता. 'तुम्हांस दोघां सरपाड आहे । -सारुह ७.१०१. ॰बसर-बासर-विक्रिवि. १ कमीजास्त; थोडाफार फरक असलेला; बरावाईट; श्रेष्ठकनिष्ठ. 'सगळीं मोतीं एकसारखीं नाहींत सरबसर आहेत.' २ मिश्र; सळमिसळ; एकवटलेलें; एकत्र केलेला. 'ही चांगली साखर व ती नीरस साखर सरबसर करून वाढ.' ३ सरासरी; साधारण; मध्यमप्रतीचा. 'तिजाईसूट सरबसर पाहून द्यावी.' -समारो ४.१५७. ॰मिसळ-स्त्री. मिश्रण; एकत्रीकरण; मिसळणें. -वि. क्रिवि. मिश्रित; एकत्र; मिसळलेलें; मिश्र गुणांचें. 'दुराणी व हे सरमिसळ पळत येतात.' -भाब ७१. 'जळ विष सरमिसळ सळे...'-मोकृष्ण १६. २. ॰रहा-क्रिवि. मोकळेपणानें; अबाधितपणें; सावकाश; बिनधोक; सरळपणें (चाल- लेलें काम, पद्धति). ॰रास-वि. निष्णात; निपुण; तरबेज; हुशार. -क्रिवि. एकंदरीनें; सरसकट; सामान्यतः. ॰शेवट-पु. अखेरी; अंत; शेवट; टोंक; अखेरीचा भाग. ॰शेवट-टीं-क्रिवि. अखेरीस; अंतीं; शेवटीं; सरतेशेवटीं. ॰सकट-सगट-क्रिवि. एकंदरीनें; गोळाबेरीज करून; निवड न करतां; सरासरी; एकत्रपणें; सगळें; सर्वसामान्य. ॰सट्टा-क्रिवि. सरसकट; मागे पुढें न पाहतां; निवड न करतां. 'एखादा पुरुष सरसट्टा म्हणजे योग्यता न पाहतां ....दान करूं लागला...' -गीर ५४८०. ॰सपाट-वि. अगदीं सरळ व एका पातळींत; एकसारखें; एकरूप; अगदीं सपाट. 'सर- सपाट जें निघोंट । कठिनत्व खोट ज्यांत नाहीं ।' -ज्ञाप्र ३४. 'त्या आत्मज्ञानादि सगट । अवघें झालें सरसपाट ।' -स्वादि १२.४.७५. ॰सपाटी-स्त्री. एकसारखा सपाटपणा; समपातळी; उखरवाखर, उंचसखल नसलेली स्थिति; विस्तीर्ण सपाट मैदान. ॰सलूख-पु. विजय व तह; काबीज करून केलेला तह, शांतता- वगैरे. 'नेमाड माळवा मुलख, करून सरसलूख मोडिले वीर ।' -ऐपु ४१६. ॰सहा-क्रिवि. एकसारखा; भेद न करितां; सर- सकट; बिनधोक. ॰साल-न. चालू सर्व वर्ष; सबंध वर्ष. ॰साल- सालां-सालीना-सालें-क्रिवि. सर्व वर्षभर; चालू सालीं, वर्षी. 'चौकशीनें सरसालें खर्च करणें.' -थोमारो ९.३. ॰सिधा- शिधा-पु. कच्चाशिधा; धान्य; शेर. 'सरकारांतून शिपाई येईल त्यास खोत सरशिधा देईल.' -मसाप २.२.७. ॰सुमार-पु. (प्र.) सईसुमार; सोईसुमार; सरासरी. ॰हद्दस्त्री. सीमा; मर्यादा; शेवट.

स्त्री. (प्र.) शर्धा. अपानद्वारा सोडलेला वायु; पाद; पर्दन. (क्रि॰ सोडणें; करणें; सरणें; सुटणें; होणें). 'श्रद्धा करिती अधोद्वारें । नाकीं तोंडीं भरे दुर्गंध ।' -एभा २३.५५८. [सं. शृध् = पादणें]

स्त्री. पाद; अधोवायुनिस्सारण. (क्रि॰ करणें). 'शर्धा करिती अधोद्वारें । नाकीं तोंडीं भरे दुर्गध ।' -एभा २३. ५५८. [सं.]

सुलाख sulākha m ( P A hole or bore generally; but, in Maráṭhí, the popular apprehension is) A hole bored in gold and silver coins or ornaments, to ascertain the purity of the metal. v घाल, पाड, टाक.

सवई or संवई savī or saṃvī f sometimes सव or संव f Fondness or propensity contracted through practice, custom, or use; habit, disposedness, addictedness, wont: also readiness, ability, or skill acquired through constant performance or inveterate use. v पड, लाग, & पाड, लाव.

ताड f Compromise, adjustment, settlement, of contending claims. v पाड, तोडीवर An expedient, device plan, contrivance; an excogitated mode of solving a puzzle or effecting a difficulty v फड. An excelling or surpassing invention, contrivance, performance Cut, cast, fashion, kind, make, measure also a fellow, match, equal. तोडीवर घेणे To bring to adjustment (a dispute)

ताशेरा or तासेरा tāśērā or tāsērā or ताशिरा m (ताशा) A roll upon the ताशा or a drum gen. v झाड, झड. 2 fig. A volley of fire-arms: and fig. a violent rating; a volley of abuse; a rattling at: also noisy quarreling. v झाड, झड. 3 Chippings, parings, cuttings with an adz. v पाड, पड.

पु. एका राशींत ज्याच्या तीनचतुर्थांश अंशाचा समावेश झाला आहे. असें कृत्तिका, पुनर्वसु इ॰ नक्षत्र. -वि. एका राशींत ज्याच्या तीन चरणांचा समावेश झाला आहे असें कृत्तिकादि नक्षत्र. [सं. त्रि + पाद = पाव भाग] ॰लागणें-त्रिपाद नक्षत्र असतांना मरण येणें, मृत्युपावणें. हें अशुभ मानिलें आहे. त्रिपादभूमि-स्त्री. त्रिपदभूमि पहा.

पु. अग्नि. [सं. त्रि + पाद = पाय]

पु.       पादण्याचा ढं असा आवाज; पाद. (राजा.) [ध्व.]

पु. (राजा.) अपानवायुध्वनि; पादण्याचा ढं असा आवाज; पाद. [ध्व.]

स्त्री. (प्र.) तुला. बारा राशींपैकीं एक राशि. या राशींत चित्रा (अर्ध), आणि स्वाती व विशाखा (तीन पाद) या नक्षत्रांचा समावेश होतो. [सं.]

ठसा ṭhasā m ( H) A stamp or an impression. v दे, कर, पाड. 2 A stamping instrument: also a mould in which shapes and figures are engraven. 3 A dint of the forming hammer. 4 fig. An impression on the mind. v पड.

पु. १ काम; धंदा; नोकरी; रोजगार. २ कार्य; व्यव- साय. ३ खटपट; प्रयत्न; मेहनत; श्रम. [सं. उद् + युज् = जोडणें- योग] ॰चालविणें-करणें-काम हातीं घेणें; कामधंदा चालविणें, सुरू करणें. ॰वेळ-वेळा-पुस्त्री. दिनमानाचे आठ भाग धरून पाड- लेला एक भाग. हा ३।।।/?/ घटिकांचा असतो. म्ह॰ १ उद्योगाचे घरीं ऋद्धिसिद्धि पाणी भरी = उद्योगी मनुष्यांस धनप्राप्ति वगैरे होते. २ (कों.) ये उद्योगा आणि बैस माझ्या खांद्यावर = रिकामा उद्योग उकरून काढणें

स्त्री.       निर्भयता; मोकळीक; उघडीक; उघडपणे एखादी गोष्ट करण्यास मोकळीक; उघड व्यवहार : ‘तो तुमचा दबेल होऊन तुम्हास पाहील तेव्हा त्याला मेल्याचा पाड चढेल आणि तुम्हाला उजागरी होईल.’− बाळ २·१८९. [सं. ऊर्ज्]

स्त्री. १ निर्भयता; मोकळीक; उघ- डीक; उघडपणें एखादी गोष्ट करण्यास मोकळीक; उघड व्यवहार. 'तो तुमचा दबेल होऊन तुम्हास पाहील तेव्हां त्याला मेल्याचा पाड चढेल आणि तुम्हाला उजागरी होईल' -बाळ २.१८९. [सं.ऊर्ज्] २ निर्लज्जपणा; धीटपणा; घृष्टता (तृतीया विभक्तींत प्रयोग). 'नित्य पतिदेखतां, भोगितां उजागरीनें मजा ।' -प्रला २२५. ३ प्रसिध्दि; षट्कर्णी होणें. ४ दुर्लोकिक; बोभाटा. [सं. उज्जागर]

उमग umaga m (उमगणें) The appearing or coming to light (of a lost thing or hidden matter). v पड g. of s. पाड g. of o.

उताणापाताणा utāṇāpātāṇā a (उताणा by redup.) (Turning) over and over, from back to belly, from belly to back. v पाड, कर.

क्रिवि.       प्रत्येक शब्दागणिक व पावलाबरोबर; हरघडी. (गो.) [सं. उतर + पाद]

क्रिवि. (गो.) शब्दागणित व प्रत्येक पावला बरोबर; हरघडी. [स. उत्तर + पाद; प्रा. प्राउल्ल; म. पाउल]

पु. पाड; कथा; महत्त्व. 'कविराय चमकला हीर, लोक जाहीर इतर शाहीर काजनें वांग.' मोच ४८.

वेज or वेजें vēja or vējēṃ n (वेध S) A bore (in a gem, bead, or jewel); the eye of a needle &c. v पाड. वेजीं उतरणें To run or be enlarged in the bore.

विधुळणीस vidhuḷaṇīsa ad (A formation from विधूलन or उद्धूलन S Scattering dust. Or from धूळ Dust.) To the dust, into dust; i. e. to, unto, or into utter ruin, destruction, dispersion, dissipation, exhaustion, extinction, perdition, annihilation (reduced, cast, fallen). v पड, मिळ, हो, or पाड, मिळव, मिळवून टाक &c.; and of fortunes, estates, possessions, worldly affairs.

विघड vighaḍa m (विघट S) Disagreement or disunion of parts or members: also the disunited or disordered state arising from it. Used lit. fig. of machines or other compages; of bands, parties, and associations. 2 Separation or separated state (as of friends or lovers). v पाड, पड.

विपट vipaṭa f n (वि & पडणें. Ill or untowardly falling out.) Disagreement, difference, variance, ill-understanding; a catch or hitch. v पड, पाड.

पु. मृदु महाप्राण; ह्कार; हाः या चिन्हानें दर्शवितात हा स्वरांच्यापुढें किंवा क, ख, प, फ, श, ष, स, हे वर्ण आले असतां पूर्व व्यंजनांतील अन्तस्थ अ स्वरापुढें येतो. तसाच अवसानीं येतो. प्रत्ययांच्या अंतीं असणाऱ्या स व र या व्यंजनाबद्दलहि याचा प्रयोग होतो. २ त्याग; विसर्जन; सोडणें; टाकणें. ३ पाद; पर्दन. 'विसर्गु पायूचें कर्म । कवण अपेक्षी याचे धर्म ।' -गीता १३. ४४०. [सं. वि + सृज्]

न. (भूमिति) ज्या आकृतीची मर्यादा एकाच वक्ररेषेनें दाखविली जाते, व जीमध्यें असा एक बिंदु असतो कीं, त्यापासून त्या वक्ररेषेपर्यंत कितीहि सरळ रेषा काढिल्या तरी त्या समान असाव्यात अशी आकृति. -महमा ५. -वि. वाटोळें; गोल. [सं. वर्तुल] ॰गति-स्त्री. वक्ररेषागति; वक्रगति. वर्तुलाकार गति. (इं.) कर्व्हिलिनिअर मोशन. ॰पाद- पु. व्यासावर लंब असणाऱ्या त्रिज्येनें अर्धवर्तुलाचे जे दोन समान भाग होतात त्यापैकीं प्रत्येक; पाववर्तुळ. 'क्षितिज आणि खस्व- स्तिक यांच्या मधचें अंतर वर्तुलपादाइतकें असतें.' -मराठी ६ पु. पृ. ३१४. ॰मध्य-पु. मध्यबिंदु पहा. ॰मय-वि. गोला- कृति; गोलीय. (इं.) स्फेरिकल. वर्तुला(ळा)कार-पु. १ पूर्ण- नाश; फन्ना; उध्वस्तता. 'परचक्रानें गांवचा आणि शेतमळे ह्यांचा अगदीं वर्तुळाकार केला.' २ पूर्णपणें खलास, खर्च, क्षय; अगदीं अकिंचनता. -वि. वाटोळें; गोल.

पु. १ विंचू. 'व्याघ्र वृश्चिक आडवे । तैसिये करीं ।' -ज्ञा १६.४०८. २ आठवी रास या राशींत विशाखा पाद, अनु- राघ व ज्येष्ठा या नक्षत्रांचा समावेश होतो. [सं.] ॰करण-न. (नृत्य) दोन्ही हात वर नेऊन डोक्याच्यावर वांकडे करून ठेवणें, उजवा पाय पाठीकडे उंच नेणें, व पाठ खूप वांकविणें. ॰निकु- ट्टित करण-न. (नृत्य) उजवा पाय पाठीकडे डोक्यावर उंच नेउन दोन्ही हात जमिनीवर टेकविणें व त्यांचीं बोटें जमिनीवर आपटणें. ॰रेचित करण-न. (नृत्य) उजवा पाय वृश्चिक करून हाताचें स्वस्तिक करणें, व हात एकमेकांपासून दूर करून रेचित करणें. ॰वृश्चिकापसृत(अंगहार)-पु. (नृत्य) वृश्चिकचरण करून उजवा हात लताख्य करणें; नंतर तोच हात नाकासमोर आकुंचित करुन उद्वेष्टित रपणें. नंतर नितंब फिरवून करिहस्त आणि कटिच्छिन्न हीं करणें.

स्त्री. १ आरोळी; नावांचा मोठ्यानें उच्चार; बोलावणें. (क्रि॰ मारणें). २ मोठ्यानें ओरडणें; बोंब, आरडा करणें. 'सभेमाजिं रायापुढें हाक गेली ।' -राक १.४. ३ दुलौंकिक; सार्वजनिक चर्चा; हाकाटी. ४ आरोळी ऐकूं जाईल इतकें अंतर. 'वाटेवर हाक हाकेवर चौक्या होत्या.' ५ विकाणारानें आपल्या मालाची पुकारलेली किंमत. (यावरून) त्यानें जबर किंमत मागणें. 'पेठेंत तांदळाची हाक दाहा रुपये फरा असी आहे.' 'जिन्नस पुष्कळ येतांच वाण्याची हाक कमती झाली.' ६ (ल.) उपदेश. 'बा ! हाणिली सुरभिला जेंवि तुज्या तेंवि लात हांकेला ।' -मोशल्य १.१०. ७ बडबड; आरडाओरड. तुमच्या होणार काय हाकानीं ।' -मोउद्योग ८.७९. [हिं. प्रा. हक्का] ॰देणें-१ हाक मारणें. २ ओ देणें, बोलावल्याबरोबर येतों म्हणून धांवून येणें. ३ उपयोगी पडावयास किंवा गरज भागविण्यास तयार होणें. ॰फोडणें- मोठ्यानें दुःखोद्गार काढणें; मोठ्यानें हांक मारणें; टाहो फोडणें. -मोआदि २. ॰मारणें-१ बोलावणें, हाका मारणें. २ कार्य करणें, पाड लावणें. 'मद्गति हे अन्याचें येथें मारील काय हाक बळ ।' -मोवन ६.३. हाका मारणें-१ ओरड करीत बसणें; चरफडत राहणें, केलेल्या चुकीबद्दल दुःख भोगीत बसणें, दुसर्‍याचे नांवाचा बभ्रा करणें, मोठ्यानें तक्रारी करीत सुटणें. 'कां न तुम्हींहि परिसा मारित आलों अशाचि हाका मी ।' -मोउद्योग ११.५१. २ काम अपुरें पडून राहणें; प्रगति खुंटणें, बेत, कार्य इ॰ फिसकटणें. हाक ना बोंब-१ बिनबोभाट; तक्रार, नाखुषी इ॰ न दर्शविणें. २ केलेली ओरड, तक्रार एखाद्याचे कानीं जावयाची मुष्कील, अशक्यता. हाक बोंब- म-स्त्री. आरडाओरडा; हाकाटी; गलबला. हाकटणें-उक्रि. १ मोठ्यानें बोलावणें, एकानें किंवा अनेकांनीं एकास किंवा अने- कांस, जोराजोरानें हांक मारणें. -वामनराधा ५३. २ डांगोरा पिटणें; बोभाट करणें. हाकणें-उकि. १ पशूंना लवकर जाणे इ॰ करितां शब्द, काठी इ॰ नीं नेटानें चालविणें; त्यांना काढून लावणें, पिटाळणें, पुढें ढकलणें. २ संसारादि खटलें कसेंहि करून चालविणें, रेटणें. ३ अतिशयोक्ति दिसायाजोगी किंमत, बातमी, गप्प सांगणें, झोकणें. हाकलणें-सक्रि. हाकणें पहा. हकारणी, हाकारणी-स्त्री. (जहाज इ॰) चालू करण्याची क्रिया. हाकरणें, हाकारणें-क्रि. गलबत, नाव इ॰ चालू करणें, त्यांस गति देणें. २ गलबत चालू करण्याकरिंता त्याचें शीड वार्‍यावर पसरणें. ३ बैलांचा तांडा, प्रवासी यांना प्रवास करण्यास सांगणें. ४ एखाद्या कामगिरीवर जासूद, नोकर पिटाळणें, दवडणें. ५ घोडा इ॰ कांस जलद चालण्याबद्दल इशारा देणें, दौड करावयास लावणें. हाकविणें-उक्रि. (प्रा.) हाकणें १ अर्थ पहा. हाकहूल- स्त्री. आरडाओरडा; हांकाटी, दंगा. [हिं.] हाका-पु. (बडोदें) शिकारीचें जनावर दडलेल्या ठिकाणाहून हुसकविण्यासाठीं केलेली ओरड; हाकारा. (क्रि॰ करणें). 'हाका सुरू जाहला वाघ निघून गेला ।' -गापो २३. हाका करणार्‍यास हांक्या किंवा हांकेवाला म्हणतात. -गापो २३. हाकाक, हाकाहाक- स्त्री. १ हाकहूल पहा. २ तक्रार; ओरड. 'कोणा ग्रंथका- राची लेखणी भाषेच्या कोतेपणामुळें थांबली अशी हाकाक अजून कोणाच्या कानीं नाहीं.' -नि २०१. हाकाटा-टी- पुस्त्री. १ अनेक हाकांचा; आरोळ्यांचा आवाज; गलबला; गोंधळ. २ एखाद्याचे विरुद्ध ओरड; बोभाट; तक्रार. ३ हवी असलेल्या वस्तूसाठीं जोराची मागणी. ४ ओरड; दंगा; गोंधळ; कल्ला. ५ कुप्रसिद्धि; डांगोरा. हाकट्याचा-वि. विद्वत्ता, धन इ॰ असण्या- बद्दल प्रसिद्ध; नांव, कीर्ति झालेला; अस्कर्‍याचा. हाकारणी, हाकारणें-हकारणी-णें पहा. हाकारणें-सक्रि. १ ओरडून हांक मारणें; बोलावणें. २ शीड उभारून गलबत चालू करणें; शीड उभारणें; हकारणें. ३ चालू करणें; गती देणें. म्ह॰ आषाढी आणि सण हाकारी. हाकारा-पु. १ हाकाटा पहा. बोला- वणें. 'नवखंडीचिया राया हाकारा केला ।' -संतराजीरूख १३. ५. २. दवंडी. ३ दरारा. ४ (नगरी) बोभाट. हाकालणें- उक्रि. हकालणें पहा. हाकाहाक-की-स्त्री. १ अनेक हाकांचा मिळून झालेला आवाज, यानें त्याला, त्यानें याला या- प्रमाणें हांक मारणें; यामुळें झालेला गोंधळ. २ सर्वसामान्य सर्वत्र ओरड; हाकाटी;उदा॰ पावसाची-पिकाची-पाण्याची-हांकाटी; जुलमाविरूद्ध ओरड; उदा॰ कोतवालची-मामलेदाराची-हांकाटी. ३ बाजारांतील जिन्नसांची चढीची किंमत इ॰; किंवा जिन्नस संप- ल्यानें होणारी हांका मारण्याची अवस्था; दुर्मिक्ष.

वि. १ चांगला; गुणांचा; मध्यम वर्गाचा; चालण्या- जोगा; योग्य. २ ठीक प्रकृतीचा; आरोग्य असणाराळ; रोगनिर्मुक्त. ३ सुमाराचा; बराच; पुष्कळ नसला तरी पुरेपूर. ४ (ल.) शहाणा. 'केवळ बाळचि इच्छी विधुसि धरायासि कां बरा इच्छी ।' -मो २ चागंल्या, नीट रीतीनें. 'देव म्हणे बैस बरा ।' -मोभीष्म ४. १९. [सं. वरम्] बरा घेणें-चांगल्या तर्‍हेनें, खूप देणें (मार, ठपका इ॰). खरडपट्टी काढणें. बर्‍यावर असणें-एखाद्याचें चांगलें इच्छिणें. बर्‍या बोलानें-वाजीनें-क्रिवि. गोडीगुलाबीनें राजीखुषीनें; स्वतःची चूक कबूल करून. 'या चळवळीवरील अत्या- चाराचे आरोप बर्‍याबोलानें परत घ्यावेत.' -के २७.५.३०. बर्‍याशा झाडाची साल काढून र्‍हावप-(गो.) चांगल्या माणसाच्या आधारानें राहणें. बरावाईट-वि. १ साधारण चांगला; मध्यम; बरासा; चालचलाऊ. २ (कु. ल.) आत्महत्या; मरण. 'जिवाचा बरांवायट करूंक बगता.' बरीगत-गती-स्त्री. धडगत; आशाजनक स्थिति (बहुधां नकारार्थींप्रयोग). 'त्या रोग्याची बरी गत दिसत नाहीं.' बरें-न. १ कल्याण; क्षेम; भरभराट. २ हित; नफा; फायदा; चांगलें. -क्रिवि. १ ठीक; चांगलें; योग्य; मान्य. २ पाद- पुरणार्थक शब्द. 'काय बरें यास उदाहरण ?' ३ ठीक; फार चांगलें; होय (रुकार, कबुली, मान्यता इ॰ विवक्षित असतां) [बरा] म्ह॰ ज्याचें करावें बरें तो म्हणतो कर माझें खरें. (एखाद्यास-ला) बरें मागणें-चांगलें व्हावें अशी इच्छा, प्रार्थना करणें. ॰पाहणें- क्रि. चांगलें म्हणून समजणें; कल्याण चिंतणें. 'पंढरीचे ब्राह्मण देखतील कोणी । बरें मजलागोनी न पाहती ।' -तुगा. बरेंपण जावप-क्रि. (गो.) मैत्री जमणें. बरेंवाईट-न. दैवानें येणारें दुखणें; मरण; नाश इ॰; आरोग्यादिक बरें व रोगादि वाईट.

स्त्री. १ चापट; थापड; थप्पड; आघात; प्रहार; चपेटा; तडाखा (वाघाच्या किंवा मांजराच्या पंजाचा, हाताचा). 'मृत्युव्याघ्रें चपेटघात । मारूनि प्राण घेतला ।' -मुआदि २७. १०६. 'साहेल काय हरिची गज, गरुडाचीहि लावक चपेटा ।' -मोउद्योग १२.२४.२ दुर्दैवाचा किंवा संकटाचा तडाखा, झपाटा. ३ धंद्यांत बसलेली ठोकर किंवा आलेली तूट.(क्रि॰ मारणें; बसणें). 'यंदा गुरें मेल्यामुळें मोठी चपेट बसली.' ४ लुटारू किंवा पटकी यांचा हल्ला; धाड. ५ पिकावर हिंव, चिकटा, मोवा पडून किंवा पीक उंदरांनीं खाऊन झालेला नाश. ६ भूत, पिशाच यांचा तडाखा, झपाटा. ७ जुलमी राजाकडून, माणसाकडून झालेलें दुःख, ताप. ८ लढाईंत किंवा युद्धांत बसलेला आघात, लागलेला वार. ९ (ल.) हाताची चापट; तडाखा. -एभा ९.४४. 'धरा पंढरीची वाट । जंव नाहीं चपेट । घात पडिला काळाचा ।' -तुगा २५६४.१० वर्चस्व; सत्ता; मुठींत येणें. 'तो माझे चपेटींत येईल त्या दिवशीं मारून निसंतान करीन.' -वि. १ हाणून पाडलेला; उध्वस्त केलेला; जमीनदोस्त केलेला; उजाड पाड- लेला. २ (ल.) खाऊन फस्त केलेला; खर्चून टाकलेला; लक्क, साफ केलेला. चपेट (-नाम) पहा. [सं.] ॰साधणें-(व्यापारांत वगैरे) चांगला लाग साधणें; चांगलें बस्तान बसणें; नीट संधान लागणें.

सक्रि. १ खालीं येईल असें करणें; पडेल असा करणें; जमीनदोस्त करणें; तोडून टाकणें (झाड इ॰). 'म्हणती हाणा मारा पाडा ह्या काय पाहतां तोंडा ।' -माद्रोण ३.१२५. २ मागें टाकणें. 'वावदळ पाडूनि ठाये । साबळु डाहारला आहे ।' -ज्ञा १७.१४३. ३ (एखादा व्यवहार, धंदा इ॰) मोडणें; मोडून टाकणें; दाबून टाकणें; नाहींसा करणें. ४ घालणें; ठेवणें; टाकणें. 'काळ मोरानि न सोडी । यातना भोगवी गाढी । सवेंचि गर्भवासीं पाडी ।' -एभा १०.४२७. ५ विभागणें; भाग करणें. 'नियमाप्रमाणें वर्षांत दोन हप्ते पाडणें.' -(बडोदें). रवानगी खात्यांतील आर्डर्लीरूम संबंधीं नियमाची दुरुस्ती १. ६ कैदी करणें. -पया १०२. या धातूच्या अर्थाच्या निरनिराळ्या अनेक छटा निरनिराळ्या संद- र्भानें भाषेंत रूढ आहेत. त्या सर्वाचा जोरानें खालीं आणणें, ठेवणें. करणें इ॰ गर्भितार्थ आहे. मारणें, लावणें, घासणें यांच्या वर्गांतीलच हा धातू आहे. निरनिराळ्या नामांच्या संबंधांत या क्रियापदाचे निरनिराळे अर्थ होतोत. त्यांपैकीं कांहीं पुढें दिले आहेत. इतर ठिकाणीं संदर्भावरून अर्थ समजण्यास कठिण जाणार नाहीं. [सं. पातम्; प्रा. पाड, हिं. पाडना] (वाप्र.) उजेड, नांव पाडणें = कीर्ति मिळविणें; कीर्तीनें लोकांस दिपविणें. कोष्टक, क्रम पाडणें = कोष्टक करणें, क्रम लावणें. चाल, सराव, संवय पाडणें = एखादी पद्धत रूढ करणें; संवय लावणें. जमाव पाडणें = एकत्र जमाव करणें. 'घोडीं, हत्ती देणे ऐसें करून फौज व जमाव पाडिला.' -मराचिथोरा ४०. जिलब्या, बुंदी पाडणें = जिलबी-बुंदीच्या कळ्या तयार करणें. तक्ते पाडणें = लांकडाच्या मोठ्या ओंड्याच्या फळ्या करवतून काढणें. तुटी, ताटातूट पाडणें = एकमेकांपासून तोडणें; ताटातूट, वियोग, करणें. 'ऐसी लोकीं पाडिली तुटी । नव्हे राधेसी कृष्णभेटी ।' -ह ८.९९. दार, खिडकी, भोक पाडणें = (भिंत, कुंपण इ॰स) दार खडकी, भोंक इ॰ करणें, ठेवणें. पाऱ्या पाडणें = डोंगर इ॰कांत खणून, खोदून पायऱ्यांच्या आकृती करणें. पैका, रुपये पाडणें = श्रमानें पैसा मिळविणें. फणीला दांते पाडणें = बोथट झालेल्या फणीला दांते तयार करणें. मुरकुंडी पाडणें = नाश करणें. 'अकस्मात घालोनि धाडी । थोरथोरांची पाडी मुरकुंडी ।' -जै ७८.४५. रण पाडणें = युद्धांत शत्रूंना मारणें, ठार करणें. 'अभिमन्युनें रण पाडिलें देखोन । आश्चर्य करिती कृष्णार्जुन ।' -पांप्र ४५.८५. रस्ता पाडणें = पूर्वीं रस्ता नसलेल्या ठिकाणीं रस्ता चालूं करणें; रस्त्याची वहिवाट करणें. रुपये पाडणें = टांकसाळींतून रुपयांचीं नाणीं काढून प्रचारांत आणणें. रेघा पाडणें = रेघा, ओळी ओढणें, काढणें, आंखणें. वळी करणें = कापड इ॰ दुमडणें; कापड इ॰ दुमडीनें, सळानें युक्त करणें. विटा पाडणें = साच्यानें माती इ॰च्या विटा तयार करणें. विहीर पाडणें = विहीर खणणें. शेत पाडणें = नवीनच लागवडीस आणलेल्या जमीनीचा लागवडीस सोईस्कर असा तुकडा, भाग करणें. शोध, ठिकाण पाडणें = (एखादी वस्तु) शोधून काढणें; तपास लावणें. समजूत, उमज पाडणें = (एखादी गोष्ट एखाद्याच्या) डोक्यांत उतरवून देणें, समजावून सांगून स्पष्ट करणें इ॰ (वाप्र.) पाडून नेणें-लढाईंत जिंकणें; काबीज करणें. 'तेथें सदाशिव यमाजी यांणीं लोकांचीं घोडीं, उंटें, पाडून नेलीं होतीं.' -थोमारो १ १७. पाडून देणें, घेणें- (सौदा इ॰ ठरवितांना माल वगैरे) किंमत इ॰ कमी करून देणें, घेणें. पाडापाड-स्त्री. १ (घर इ॰ ) पाडण्याची अव्याहत क्रिया. २ लूटालूट. [पाडणें द्वि.]

केश पहा. (कांहीं वाप्र) ॰काढणें-श्मश्रु करणें. ॰नखलणें केंसांतून नखें (बोटें) फिरवून (फणीप्रमाणें) केंस व्यवस्थित करणें; जटा काढणें. 'वेणी विंचरली केंस नखलुन । अलंकार चढविले हिर्‍याचे कळसकाप कुंचलुन ।' -प्रला २२७. केसानें गळा कापणें-विश्वासघात करणें; गोडगोड बोलून फसविणें. 'चांडाळानों, हरामखोरानों दगा करून आमचा सर्वांचा केसानें गळा कापलात अँ!! -कांचनगड. केसानेंचरण झाडणें-सेवा करण्याचा कळस करणें; अगदीं हलकी सेवा करणें. 'पाहिन क्षणभरी । चरण झाडीन केशीं ।' -धावा, नवनीत पृ ४४९. केसास धक्का लागूं न देणें-उत्तम प्रकारें संरक्षण करणें; उपद्रव होऊं न देणें. 'तुझिया ढका न लागो साधुपिपी- लिकचमूगुडा केशा ।' -मोकर्ण ५०.३. म्ह॰ १ (गो.) केस- काराचो पार ना तर बोडकांक कोण विचारतां = मोठमोठ्याची दाद नाहीं तर गरिबाची काय कथा? २ केस काढल्यानें मढें हलकें होत नाहीं. = थोड्याशा मदतीनें काम भागत नाहीं. ३ ह्जात बोडक्या आणि एक केसकरीण = निराधार अशा पुष्कळ निरश्रितांमध्यें थोडीशी मालमत्ता बाळगून असणारा. ४ ज्यानें केसकरणी गिळल्या त्यास बोडकीचा काय पाड. सामाशब्द- ॰करीण-स्त्री. सकेशा विधवा. ॰टी-स्त्री. १ घाणेरड्या, विसकटलेल्या केसांच्या झिपर्‍या. २ (तिरस्कारार्थीं प्रयोग). केंस. केशट्यो पहा. ॰तूड- तोड-नपु. केस तुटल्यानें होणारा फोड, गळूं. ॰पिक्या-वि. म्हातारा. 'हा केंसपिक्या सयाजीरावांचा वडील भाऊ.' -विवि ८.२.३०. ॰पुळी-(गो.) केसतूड पहा. ॰भर-क्रिवि. थोडें सुध्दां. 'मग एवढीं जड पारडीं उचललीं असतां खांदा केसभरहि इकडे कीं तिकडे कलत नाहीं.' -नि.

न. १ वर्ष; संवत्सर. 'ईश्वर त्याजला बहुसाल करो' -रा ३.३३५. २ वर्षासन; वार्षिक वेतन, पगार. [फा. साल्] ॰आयंदा-पु. (कागदोपत्रीं) आगामी वर्ष. आवंदाचें साल. ॰उधारी-स्त्री. वर्षमुदतीची उधारी. -गांगा १४३. ॰करी-पु. १ जोसपण, कुळकरण इ॰ वृत्तींचे अनेक जे भागीदार त्यांतून विशिष्ट सालची वहिवाट करण्याचा ज्याला अधिकार आहे तो; विशिष्ट सालचा वृत्तिभोगी. २ एक सालाकरितां नेमलेला माणूस. ३ वर्षाचें वेतन द्यावयाचा करार करून ठेवलेला माणूस. ॰गिरा-गिरी-गिरे-पुस्त्री. १ वाढदिवस; वर्षगांठ. 'महारा- जांच्या सालगिर्‍याचे दिवशीं ग्वाल्हेरमध्यें मोठा जलसा होता' -एशिआ ३५३. 'नबाबाची सालगिरे' -रा ५.२७. २ वाढ- दिवसाचा समारंभ. -रा ७.८२. 'सालगिरीच्या समारंभांतही बहुत आरास करावी.' -ऐस्फुले ३४. [फा. साल्गिरिह्] ॰गुदस्त-न गेलें वर्ष; मागील साल. -दिमरा १.१८८. ॰गुदस्त-स्तां-क्रिवि. गतवर्षीं; गुदस्तां. ॰झाडा-पु. साल अखेर हिशोब; वर्षाचा हिशेब. 'सावधान तुका निर्भर मानसीं । सालझाड्यापाशीं गुंफो नेणें ।' -तुगा १८९४. ॰दरसाल- क्रिवि. प्रतिवर्षीं. ॰दार-(खा.) सालाच्या बोलीनें नेमलेला नोकर; शेत्या; सालकरी. ॰पाडो-पु. (गो.) वर्षाअखेर झाडां- वरचीं सर्व फळें काढणें; वार्षिक तोड. [साल + पाड] ॰बंदी-स्त्री. १ (जमाबंदी संज्ञा) कौल, खत इ॰ संबंधीं लागोपाठ वर्षांसाठीं ठराव, योजना; हप्ते अनेक द्यावे, घ्यावे इ॰ ठरावांचा त्या कागदांवर वर्षक्रम. २ (राजा.) वृत्त्यादिकांच्या वहिवाटीविषयीं अमु- कांनीं अमुकसालीं वहिवाट करावी असा सालकर्‍यांमध्यें झालेला ठराव; सालउत्पन्नाचा करार. ॰ब-साल-क्रिवि. प्रतिवर्षीं; दर- साल; वर्षानुवर्ष. 'मौजे मजकूरची जमाबंदी साल-ब-साल तनख्याप्रमाणें करून ।' -वाडबाबा १.२०६. ॰बेगमी- बेजमी-स्त्री. वर्षभर पुरेल इतकां सांठा करणें; सालाची बेगमी. (धान्य, लोणचीं, पापड इ॰ ची). ॰बोली-स्त्री. एका वर्षा. पुरती केलेली बोली, करार. ॰भाड्या-पु. साल अखेरचा हिशेब घेणारा अंमलदार. -तुगा. ॰मजकूर-न. चालू साल; वर्तमान वर्ष. ॰वारी-स्त्री. वर्षांत घडलेल्या गोष्टींची नोंद, टांचण. -वि. सालवार; सालाप्रमाणें लावलेली. ॰संबंधीं-वि. सालीना; सालचें (उत्पन्न, वेतन, मिळकत, इ॰). ॰हाल-न. चालू साल. 'सालहाल व गुदस्तची खंडणीची बेबाकी करून देणें.' -दिमरा १.१८८. -क्रिवि. चालू सालीं. हालसाल पहा. सालाना, सालि(ली)ना-क्रिवि. वर्षाकांठीं-वर्षाला. सर्व साल मिळून येई, अशा प्रकारणें. 'आम्हांस सालीना एक हजार रुपये वेतन मिळतें.' [फा. सलियाना] सालाबाद- वि. वार्षिक; दरसालचा (खर्च, पैका, पट्टी). -क्रिवि. दरवर्षीं 'सालाबादप्रमाणें'. [फा. साल्-बअद्] सालाबादी-वि. दर- साल होणारा, चालणारा (देणें, घेणें इ॰ व्यवहार). स्त्री. दरसाल घडत असतो तो विशिष्ट व्यवहार, खर्च इ॰. 'श्रीची सालाबादी ३०० रु. आहे.' साली-वि. वार्षिक; सालाची. सालोसाल-क्रिवि. १ प्रतिवर्षीं; दरसाल. २ वर्षानुवर्ष.

न. १ षड्रसांतील मधुर रस. २ (व. खा.) मीठ. 'वरण अलोणी झालें गोडाशिवाय बरें लागत नाहीं.' [तुल॰ सं. मिष्ट-मीठ] ३ (वैद्यक) पथ्याला अनुसरून मधुर किंवा साखरेनें युक्त असा पदार्थ 'त्या औषधास गोड वर्ज्य.' -पु. (गो. कों.) गुळ. -वि. १ मधुर (आंबट, तिखट, खारट नव्हे असें); स्वादिष्ट. २ सुवासिक. ३ मंजुळ; सुंदर; साजिरें. ४ मृदु. ५ सौम्य. ६ सुखकारक; संतोषदायक. 'मनास गोड वाटत नाहीं.' ७ नीटनेटकें; नियमित; योग्य; चांगलें; शुद्ध (भ्रष्ट नसलेलें). जसें:-गोड-प्रयोग-उदाहरण-वाक्य-कवन इ॰ ८ (तंजा.) चांगलें; सुरस, चवदार. 'चटणी गोड आहे.' ९ औरस (लग्नाच्या स्त्रीची) संतति; हिच्या उलट कडू (दासीपुत्र-कन्या). १० शुभदायक; मंगलकारक. 'सत्वाचा गोड जाहला अंत ।' -विक ८. [सं. गुड; प्रा. गोडु; फ्रें. पो. जि. -गुडलो, गोळास] (वाप्र.) ॰करून घेणें-कसेंहि असलें तरी गोडीनें, चांगल्या हेतूनें स्वीकारणें; मान देणें; अव्हेर न करणें. ॰गोड गुळचट- अतिशय गोड. दिल्हें घेतलें गोड-मिळून मिसळून वागणें चांगलें. ॰वणें, गोडावणें सक्रि. १ गोड करणें; होणें, खारट, आंबट नाहींसें करणें (जमीन, पाणी, फळें इ॰). २ मिठ्ठी बसणें (गोड पदार्थ खाल्ल्यानें जिभेस). ३ (काव्य) गोडी लागणें; लुब्ध होणें; लालचावणें. 'भक्तीचिया सुखां गोडावली ।' ४ पाड लागणें; पिकणें (फळ). म्ह॰ १ गोड करून खावें मऊ करून निजावें = अडचणींतहि सोय करून घ्यावी. २ गेले नाहीं तंव- वर जड, खाल्लें नाहीं तंववर गोड = माहीत नसलेलें सर्वच चांगलें असतें. सामाशब्द- ॰उंडी-स्त्री. एक झाड. ॰करांदा-पु. खाण्याला गोड लागणारा करांदा; करांदा पहा. ॰गळा-पु. १ (संगीत) गाण्याला मधुर आवाज. २ मधुर गायन, गाणें. ॰घांस-पु. १ जेवणाच्या शेवटीं खाण्यासाठीं ठेवलेला आव- डत्या पदार्थाचा घांस. २ सुग्रास; मिष्ट भोजन. 'त्याचे एथें गोड घांस मिळतो, तो टकून तुमचेकडे कशाला येऊं?' ३ अप्रिय, दुःखद गोष्टीचा शेवट गोड करणारा मुद्दा, प्रकार. ॰घाशा-खाऊ-वि. १ सदां गोड खाण्यास पाहिजे असा; गोड गोड खाण्याची आवड असलेला. २ चोखंदळ; मिमाजी. ॰जेवण-तोंड न. १ वधूपक्षानें वरपक्षास अथवा वरपक्षानें वधूपक्षास दिलेली मेजवानी. २ मृत माणसाचें सुतक धरणार्‍या नातेवाइकांस आणि इष्टमित्रांस, सुतकाच्या १४ व्या दिवशीं (सुतक फिटल्यावर) मुख्य सुतक धरणार्‍यानें दिलेलें (विशेषतः गुळाच्या पक्वान्नांचें) जेवण. ३ पक्वान्नाचें जेवण. 'गोड जेवण केलें तर पाण्याचा शोष लागणारच.' ॰दोडकी स्त्री.(भाजी) घोसाळी; घोषक यांची एक जात हिचीं फुलें पांढरीं असतात. ॰धड-न. नेहमींच्या पेक्षां थोडेसें गोंडाचें चांगलें जेवण; पक्वान्न; मिष्टान्न. 'उद्यां सण आहे, तर कांही तरी गोडधड करा.' ॰निंब-पु. (व.) कढीनिंब. ॰बोल्या-वि. मृदु, सौम्य भाषण करणारा; तोंडचा गोड; दुसर्‍याला आवडेल असेंच बोलणारा. म्ह॰ गोड बोल्या साल सोल्या = बोलणारा मिठ्ठा परंतु मानकाप्या. ॰गोडरें-वि. गोड; गोडवें. 'बायकां गोडरें प्रिय अन्न।' -गीता २.१७५. गोड लापशी-स्त्री. दुधांतील लापशी (ताकांतील नव्हे). ॰वणी स्त्री. गाडें पाणी. 'हिंग पडतांचि रांजणीं । गोडवणी होय हिंगवणी ।' -भारा बाल १०.३६ ॰वा-गोडा-वि. १ सापेक्षतेनें गोड; विद्यमान पदार्थांत-गोष्टींत अधिक, विशेष गोड. २ (ल.) कोरा; असाडा; अपेट; अस्पष्ट; कोंवळा इ॰. ३ ताजें (पाणी, खारट नव्हे असें); क्षारयुक्त नसणारें; मधुर. ४ बिन कांटेरी; किड्यांना प्रिय (झाड, वनस्पति). ५ मऊ; नरम (लांकडाचा नारावांचून बाहेरचा भाग). ६ बिन खारवट; क्षार, लोणा नसणारी (जमीन). ७ गोडें (तीळ, कारळें यांचें तेल याच्या उलट उंडी, करंज यांचें कडवें तेल). ८ सात्त्विक; सुस्वभावी; सौम्य (माणूस). ९ जितें; जीवंत(मांस-मुरदाड, मृत नव्हे असें). १० सौम्य (खाजर्‍या, उष्ण, तिखट, नव्हत अशा सुरण इ॰ भाज्या). ११ मादक नसणारी (हरीक, खडसांबळी इ॰ वनस्पतींतील प्रकार). १२ निर्विष (साप). १३ कोमल; नाजुक; रोगाला बळी पडणारें (शरीर, अवयव), १४ नदींतील, गोड्या पाण्यांतील (मासा). १५ खारवणांतील नस- लेलें; गोड्या जमीनींत तयार केलेलें (गोडें भात). १६ जिव्हा- ळ्याचें; नाजूक; मर्माचें (अंग, गोडें अंग-जांघ, बस्ती, अंड इ॰). १७ खारट नसलेला (दाणा-धान्यांतील). १८ शुद्ध; नेक- जात; भेसळ रक्ताचा नसलेला (मराठा माणूस), कडव्याच्या उलट). गोडवा-पु. स्तुति; प्रशंसा. ॰गोडवा(वे)गाणें- सांगणें-१ दुसर्‍याच्यासाठीं आपण केलेल्या चांगल्या कृत्यांचा पाढा वाचणें; (उपकृत कृतघ्न झाला असतां विशेषतः) दुसर्‍या- वर केलेले उपकार किंवा अनुग्रह यांचा उपन्यास करणें; आपलें एखाद्यावर प्रेम असून तों तें विसरला असतां त्याच्यासंबंधानें आपल्या मुखांतून निघणारें उद्गार. 'जिष्णु म्हणे त्वद्रचितें मज मिळतिल हे न गोडवें दास्यें ।' -मोआदि ३६.७४. २ एका- द्याच्या कृत्यांची स्तुति करणें; प्रशंसा करणें; नांवाजणें. गोडवे-गाणें (सांगणें नव्हे)-औप.) कुरकुर करणें; निंदा करणें. गोडवी--गोडी-स्त्री. भूक व तोंडास रुचि असल्यानें जेवण्या- संबंधींची इच्छा; रुचि; याच्या उलट वीट; कंटाळा; तिरस्कार; गोडशें-न. (गो.) मिठाई. गोडसर-सा-वि. थोडेसें गोड; मधुर. 'जे आंगेचि पदार्थ गोडसे ।' -ज्ञा १७.१२६. ॰सांद (ध)णें-न. दुधांत, गर्‍यांच्या रसांत तयार केलेलें (ताकांतील नव्हें) सांदणें. गोडसाण-स्त्री. (गो.) गोडी.

पु. १ जबरदस्ती; जबरी; बलात्कार; परपीडा; अन्याय; अन्यायाचा दाब; प्रतिबंध. २ जोराचें कृत्य; दीर्घ प्रयत्न; अतिशय श्रम. एखाद्या गोष्टींत बेसुमारपणा या अर्थानें उपयोग होतो. अतिशयपणा; जाजती; कमाल. 'आज पावसानें जुलूम केला.' 'पोरानें रडण्याचा जुलूम केला.' ३ अतिशयवैपुल्य किंवा अवाढव्य आकारमान पाहून झालेली आश्चर्यचकीत मनो- वृत्ति दर्शविण्यासाठीं योजितात. [अर. झुल्म] (समासांत किंवा सामान्य रूपांत जुलम असें रूप येतें) सामाशब्द- जुलमाचा रामराम-पु. (आपल्याशीं नीट न वागवणार्‍या अधिकार्‍याला तो जुलूम करील या भीतीनें, कलेला रामराम). निरुपायानें नाखुषीनें पत्करलेली गोष्ट; सभ्यपणें पण कडक हुकूम करून केवळ करावया- लाच पाहिजे नाहीं तर शिक्षा होऊल होईल अशा धाकामुळें केलेलें काम. सक्तीनें करून घेतलेलें काम, नोकरी इ॰. 'आज या घराला रामराम ठोकण्यापेक्षां घटकाभर जुलुमाचा रामराम पत्करला.' -भा ९०. जुलमाजुलमीं, जुलमानें, जुलमाजुलमानें, जुलमावर- क्रिवि. १ जबरीनें; बळजोरीनें. २ अतिशय श्रमानें, कष्टानें; जीव तोडून; होईल तितका प्रयत्न करून; युक्तिप्रयुक्तीनें [जुलूम द्वि.] जुलमी- वि. जबरदस्ती करणारा; कठोर; प्रजापीडक; अन्यायी. [अर. झुल्मी] जुलूमजबरी-स्त्री. बलात्कार; जुलूम. ॰दस्ती-जास्त- जास्ती-स्त्री. १ जुलूम. -राजवाडे २२.१२०. २ जुलुमाचा, जबरदस्तीचा व्यवहार किंवा आचरण; करडा अंमल; सक्ती, जबर- दस्त उपाय. [अर.झुल्म + फा. दस्त; फा. जीआदती] ॰पाद- शाही-स्त्री. अतिशय जबरदस्ती; बलात्कार; बळजबरी; कडक- पणा; कार्यातिरेक; अमर्याद कृत्य (एखाद्या कृत्याचा बेसुमारपणा दर्शवण्यासाठीं योजतात). [अर. झुल्म् + फा पातशाही] ॰बाजार-- पु. ठराविक दिवसाहून अन्य दिवशीं भरावावयास सांगितलेला बाजार.

स्त्री. तालाची पहिली टाळी; तालाच्या प्रारंभींचें मुख्य ठिकाण; गायनवादनाचें महत्त्वाचें स्थान. -न. १ एक अर्था- लंकार; यामध्यें दोन समान वस्तूंची तुलना केलेली असते. २ कोण- त्याहि आकाशस्थ उभ्या वर्तुळाचा ज्या बिंदूंत क्षितिजाशीं छेद होतो तो बिंदु. ३ (भूमिति) मध्यमप्रमाण. ४ साम्य; सारखेपणा. 'ऐसें बोधा आलें जया सम । तया कर्तव्य तें नैष्कर्म्य ।' -ज्ञा ४. १२१. ५ ब्रह्म. -ज्ञा ६.४३. वि. १ सारखा; तुल्य; समान; सदृश. उदा॰ समकाल, समदेश, सम-गति-क्रांति-गुण-गोत्र-जाति-धन-विभाग-शील-बल वगैरे. 'सकळकाळीं समा । सर्व- रूपा ।' -ज्ञा ११.५३३. 'तुळे घालितां वो नये कनकरासी । सम तुकें एक पान तुळसी वो ।' -तुगा १२१. २ एका पातळींतील; सपाट; सरळ; नीट; थेट; एकरूप. ३ दोन या संख्येनें विभाग्य (संख्या) ४ निःपक्षपाती; समदृष्टि; समान अधिकारी. ५ तटस्थ; मित्रत्व अगर शत्रुत्व नसलेला. ६ शांत. 'तैसा आत्मबोधीं उत्तमु । करितां होय जो श्रमु । तोही जेथें समु । होउनि जाय ।'-ज्ञा १८. १०९४. [सं.] ॰उदर-न. (नृत्य) नृत्यप्रसंगीं श्वासोच्छ्वास अजिबात बंद ठेवणें. ॰कपोल-पु. (नृत्य) गालांची स्वाभाविक स्थिति. ॰ग्रह-पु. (ताल) गाण्यास व ताल देण्यास जेथें एकदम सुरुवात होते तें ठिकाण. ॰चिबुक-पु. (नृत्य) खालचे-वरचे दांत मागें पुढें न होतील, हनुवटी सारखी राहील असे ठेवणें. ॰दर्शन-न. (नृत्य) दोन्ही डोळ्यांचीं बुबुळें एका रेषेंत ठेवणें. ॰पाद-न. (नृत्य) पायांची स्वाभाविक ठेवण; जुळलेले पाय. ॰पुट-न. (नृत्य) पापण्यांची स्वाभाविक स्थिति. ॰मान-स्त्री. स्वाभाविक स्थितींत मान ठेवणें. ॰यति-पु (ताल) गायनाचा प्रारंभ, मध्य व अंत या तीन ठिकाणीं लयीची गति सारखी ठेवणें. ॰वक्षःस्थल-न. (नृत्य) उरोभागाची स्वाभाविक स्थिति. ॰अपूर्णाक-पु. (गणित) छेदापेक्षां अंश लहान असतो असा अपूर्णांक. ॰कर्णतुल्य चतुर्भुज-पु. ज्याचे कर्ण व बाजू सारख्या असतात असा चौकोन; समचतुष्कोण; इ. र्‍हाँबस. ॰कर्णायत- पु. दीर्घचतुरस्त्र; दीर्घ चौकोन. ॰कक्ष-वि. समान; बरोबरीचें; सारखे; जोडीचे. ॰कालीन-क-वि. एकाच काळचे; एकाच वेळचे; एककालीन. ॰केंद्र-वि. ज्यांचा मध्यबिंदु एक आहे अशीं (वर्तुळें). ॰कोण-पु. काटकोन; ९० अंशांचा कोन. ॰खात- पु. (भूमिति)चौरस घन पदार्थ. विटेसारख्या आकाराची आकृति. ॰गुणन-न. एका संख्येस त्याच संख्येनें गुणण्याचा प्रकार; संख्येचा वर्ग करणें. ॰घटक-पु (शाप.) सारख्या आकाराचे पदार्थ, (इं.) आयसोमेरॉइड. -वि. सारख्या आकाराचे, रूपाचे. (इं.) आयसोमेरिक. ॰घटकत्व-न. समरूपता. (इं.) आयसोमेरिझम. ॰घर-न. माजघर; मध्यगृह; मधलें दालन, वठार. ॰चतुरस्त्र- वि. (रूढ) समचौरस; चौकोनी; चारी कोन सारखे असलेला. -नपु, चारी कोन सारखे असलेली आकृति. [सं. सम + चतुर् + अस्त्र] ॰चित्त-वि. १ समतोल स्वभावाचा; समदृष्टि; मनाचा कल ढळूं न देणारा. २ तटस्थ; कोणत्याहि विशिष्ट बाजूस मनाचा ओढा नसलेला; उदासीन. ॰चौरस-समचतुरस्त्र पहा. ॰च्छेद-पु. (गणित) सारखा छेद; सामान्य छेद. -वि. ज्यांचे छेद सारखे आहेत असे (अपूर्णांक). ॰च्छेदरूप-न. ज्या- सर्व अपूर्णांकांस सामान्य असा एकच अंक छेदस्थानीं असतो असे अपूर्णांक. ॰तळणें-अक्रि. (सोनारी) सारखी तोलून मध्यावर खूण करणें (सोन्याची कांब वगैरे). [सम + तोलणें] ॰ता-स्त्री. १ सारखेपणा; बरोबरी. २ अभेदबुद्धि; समबुद्धि; तुल्य मानणें. 'पै भय आणि निर्भयता । अहिंसा आणि समता । तुष्टि तप पांडुसुता । दान जे गा ।' -ज्ञा १०.८५. ३ निःपक्ष- पातपणा. ४ ब्रह्मरूपता; तादात्म्य. ॰तुक-वि. समतोल; सारख्या वजनाचें; सारख्या महत्त्वाचें; सारखें. 'तुका म्हणे तुजमध्यें एक भाव । समतुके भार घेऊं पावो उंच ठाव ।' -भज ३३. ॰तुक भाव-पु. बरोबरी; समतोलपणा. घ्या संभाळून समतुकभावें । आपणहि खावें त्याच तुकें द्यावें ।' ॰तोल-वि. १ सारख्या वजनाचा; समभार. २ सारखा; सम; जोडीचा; बरोबरीचा; सारख्या गुणांचा, मोलाचा, रंगाचा, दर्जाचा. ३ शांत; सौम्य; न क्षोम पावणारा (स्वभाव, प्रकृति). समाधान (प्रकृति). ४ सारख्या शक्तीच्या (प्रेरणा). -क्रिवि. दोहींकडे सारखा भार, वजन असलेला. 'होडीमध्यें समतोल बसावें.' ॰पणा-अवस्था-स्थिति-पुस्त्री. एखाद्या पदार्थावर सर्व बाजूंनीं कार्य करणार्‍या प्रेरणा जेव्हां परस्पर समान असतात अशी स्थिति; तुल्यबलता; (इं.) इक्विलिब्रिअम. ॰त्रिभुज-पु. ज्याच्या तिन्ही बाजू सारख्या लांबीच्या आहेत असा त्रिकोण. ॰त्रैराशिक-पुन. ॰त्रैराशि-स्त्री. (गणित) ज्यामध्यें सम प्रमाणें असतात असें त्रैराशिक. याच्या उलट व्यस्त त्रैराशिक. ॰त्व- न समता पहा ॰स्थळ-न. सपाट जागा; मैदान; सपाटी. [सं. सम + तल] ॰दर्शी-वि. निःपक्षपाती; तटस्थ; कोणत्याहि एका बाजूस मनाचा कल नसलेला. ॰दुःख-समदुःखी-वि. ज्यांस एकाच प्रकारची पीडा, त्रास वगैरे आहे असा; दुःखाचा भागी- दार, वांटेकरी. ॰दृष्टि-स्त्री. समानवृत्ति; निःपक्षपातीपणा; निःस्पृहवृत्ति; उदासीन. ॰द्विभुज त्रिकोण-पु. ज्याच्या दोन बाजू सारख्या आहेत असा त्रिकोण. ॰धात-समधातु- वि. समशीतोष्ण; फार थंड नाहीं व उष्ण नाहीं अशी; निरोगी. 'तशी काया समधात सुगंधिक अमोल फुंदाची ।' -प्रला ९०. [सं. सम + धातु] ॰नख(करण)-न. (नृत्य.) पाय जोडून नखें एका रेषेंत ठेवणें. ॰नर-समशंकु पहा. ॰पाद(स्थान)- न. (नृत्य.) सर्व अंग सरळ, सारखें व सौष्ठवांत ठेवून दोन्ही पाय एक ताल अंतरावर व एकाच रेषेंत ठेवणें. ॰पाद भौमि- चारी-स्त्री. (नृत्य.) दोन्ही पावलांत अंतर न ठेवतां तीं एक- मेकांस चिकटवून जमीनीवर एकाच रेषेंत ठेवणें. ॰पादी-वि. (प्राणि) दोन्ही पाय दोहों बाजूस सारखे असणारा (प्राणि). ॰प्रमाण-वि. (गणित) सारख्या प्रमाणांत वाढणारा अथवा कमी होणारा. -छअ १८. ॰फळि-ळी-स्त्री. बरोबरी; स्पर्धा. 'तयासि मांडितां समफळी । न दिसे दुजा ।' -कथा ४.१४. ५. -वि. समबल; समतोल. 'ज्ञाप्र २७५. ॰बुद्धि- स्त्री. सारखे विचार; सारख्या भावना. -वि. १ सारख्या मताचे, कलाचे, वृत्तीचे. २ सर्वांबद्दल सारखीच वृत्ति असणारा; सम- दृष्टि; कोणासहि कमी अधिक, जवळचा दूरचा वगैरे न मानणारा. ॰भाग-पु सारखा वांटा, हिस्सा, पाती. ॰भाग-समभागी- वि. १ सारखा हिस्सा, वांटा, भाग असणारा; सारखा पातीदार. २ सारख्या प्रमाणाचे, आकाराचे, वजनाचे. ॰भाव-पु. १ सारखेपणा; समरूपता; साम्य; एकरूपता. २ बरोबरी; समता. ३ सारखा स्वभाव, वृत्ति, मनोधर्म, प्रकृति, घटना असलेला; साधर्म्य; प्रकृति-प्रवृत्तिसाम्य. -वि. १ सारखा; एकरूप; समवृत्ति; सारख्या स्वभावाचा. २ सहमत; सहकारी; सहोद्देशी. ॰भाररेषा-स्त्री. ज्या ठिकाणीं वातावरणाचा दाब सारखा असतो अशीं पृथ्वीवरील ठिकाणें दाखविणारी रेषा. ॰भुज- चौकोन-पु. ज्या चौकोनाच्या सर्व बाजू सारख्या असतात असा चौकोन. ॰भुजत्रिकोण-पु. ज्या त्रिकोणाच्या सर्व बाजू सारख्या असतात असा त्रिकोण. ॰मंडल-न. (ज्यो.) समवृत्त; खस्वस्तिक व पूर्व-पश्चिम बिंदू यांमधून जाणारें वृत्त ॰मात्र-वि. सारख्या वजनाचा, आकाराचा, मापाचा. ॰मिति-स्त्री. १ मध्यम माप; दोन मापांमधील काढलेलें मध्यम माप. २ मापाचा सारखेपणा. ॰मूल्यत्व-न. (रसा.) मूल द्रव्यांचा इतर मूलद्रव्यांशीं संयोग होण्याच्या प्रमाणांतील सारखेपणा. (इं.) ईक्वलव्हलेन्सी. ॰योग-पु. उत्तम योग; चांगला जुळून आलेला प्रसंग. 'ऐशिया समयोगाची निरुती ।' -ज्ञा ८.२२१. ॰रस-पु. ऐक्य; तादात्म्य; एकरूपता; ब्रह्मसारूप्य. 'म्हणे तुका समरशी मिळाला जर । तरी कोणासीं उत्तर बोलावें ।' 'तेथ अवभृत समरशीं । सहजें जहालें ।' -ज्ञा. ४. १३८. -वि. १ समतोल वृत्तीचा, प्रकृतीचा, स्वभावाचा; शांत; गंभीर; सुमनस्क. २ समानधर्मी; सारख्या स्वभावाचा, गुण- धर्मांचा, वृत्तीचा. ॰रसणें-अक्रि. १ ऐक्य पावणें; तादात्म्य पावणें; विलीन होणें; तल्लीन होणें. 'तदा महासुखासी सम- रसे तो ।' २ एक होणें; मिसळणें; विरून जाणें; पूर्णपणें एक- रूप होणें. 'जैसा लवणाचा पुतळा । समुद्रामाजीं समरसे ।' -ह २१.२७. 'अलंकारीं हेम समरसे ।' -यथादी २.१२५६. ॰रस्य-न. ऐक्यभाव. 'चित्तगुणी प्रवेशे । चित्तीं असती समरस्यें ।' -भाए ६८२. ॰रास-स्त्री. शेतांतील पिकांची अविभक्त रास; एकत्रित संपत्ति; एकत्र मालमत्ता, जिंदगी. ॰रूप-वि. सारख्या आकाराचे, आकृतीचे, रूपाचे. ॰रूप्य-न. आकारसादृश्य; आकृतीचा, ठेवणीचा सारखेपणा. ॰लंबचतु- र्भुज-पु. ज्याच्या दोन बाजू समांतर आहेत असा चौकोन. ॰वय-वयी-वयस्क-वि. सारख्या वयाचे, उमरीचे. ॰वर्ति- वि. समतेनें वागणारा, असणारा. ॰विषम-न. विसंगति; अप्र- योजकता. 'जो नावरे समें विषमें । चर्मचक्षूंचेनि चामें ।' -ज्ञा १८. ४०१. 'तेथ समविषम न दिसे कांहीं ।' -ज्ञा ८.१७. -वि. बरें- वाईट; अनियमित; योग्यायोग्य; सदोष. ॰वीर्य-वि. १ सारख्या गुणाचें; सारख्या तीव्रतेचें (औषध, वगैरे.) २ सारखे परा- क्रमी, प्रभावी, शूर. ॰वृत्त-न. (ज्यो.) सममंडल; खस्व- स्तिक व पूर्व-पश्चिम बिंदू यांमधून जाणारें वृत्त. (इं.) प्राइम- व्हर्टिकल. ॰शंकु-पु. (ज्योति.) समवृत्तावर सूर्य असतां पडणारी शंकुच्छाया किंवा त्याच्या अक्षांशत्रिज्या. ॰शीतोष्ण -वि. जेथें हवामानांत थंडी व उष्णता यांचें प्रमाण बहुधा सारखें असतें असा (प्रदेश). ॰शीतोष्णकटिबंध-पु. अयनवृत्त व ध्रुववृत्त यांमधील उत्तरेकडील व दक्षिणेकडील त्रेचाळीस अंशांचा पृथ्वीचा भाग. ॰शील-वि. सारख्या स्वभावाचे, प्रवृत्तीचे, वृत्तीचे; एकमेकांस अनुकूल. ॰समान-वि. १ अगदीं सारखा; तुल्य. 'तुकयाची समता जाण । शत्रुमित्र समसमान ।' २ हुबेहुब; एकरूप. ३ सपाट; सारखी; समतल. 'समसमान साधुनि भुई।' दावि २४.५०. ॰सरीवि. सारखे.'राव प्रधान समसरी । दोन पुत्र दोघांसी ।' -शनि २८६. 'प्रपंच परमार्थ समसरी । होय श्रीहरिकृपें ।' -ह २४.७६. [सम + सर] ॰सीम-वि. ज्यांची सीमा, मर्यादा सारखी आहे असे; एकाच ठिकाणीं संपणारे. [सम + सीमा] ॰सूत्र-न. (ज्यो.) समवृत्ताच्या ध्रुवबिंदूमधून जाणारें महावृत्त; क्षितिज. ॰स्थल- न. पटांगण; मैदान; सपाट जमीन; माळ. ॰स्थान-न. क्षिति- जाचा उत्तर किंवा दक्षिण ध्रुवबिंदु. ॰स्वभाव-वि. सारख्या वृत्तीचा; सारख्या प्रकृतीचा; सजातीय; सारख्या घटनेचा; समान गुणधर्मांचा.

मेला mēlā m or a (The preterit of मरणें used as a noun or an adjective.) A dead person, or dead. This is the never-failing term of abuse by females to or of an offending male, implying that he is but a corpse or carcass. 2 Dead, i. e. flat, stale, spiritless, vapid &c. Used in variations of this sense in combination with numerous nouns of all classes; as मेला चुना Dead lime,--lime that has been wrought up into mortar and applied in building. मेली भाकर Dead bread,--food obtained without service or labor; bread of idleness. See मेलें अन्न. मेली माती Earth that has been used or applied (in building). 2 Dry, ununctuous, uncohering earth. 3 Rotten earth: also earth of saline incrustations. मेलें अन्न Dead victuals or provision, -food got without working for it (i. e. in the dishonorable way of sponging or, when uncanonical, begging); "res non parta labore." v खा. मेलें कातडें Dead skin. मेलें काम Any lifeless work or business; any mere labor devoid of excitement or exercise for mind or heart. मेलें तूप The residue of a quantity of ghee after consumption or application. मेलें तेल Oil (as of a lamp) remaining unconsumed, stale oil. मेलें नख Dead, dry, or fungous nail. मेलें पाणी Water deprived of its air through boiling or heating: also water that has been used or applied. मेलें मास Dead or proud flesh. मेलें रक्त Dead (i. e. extravasated) blood: also effused blood, gore: also semi-animate or poor blood, as that of aged persons. मेलें राज्य An extinct sovereignty or sway. मेलें लिहिणें Unengaging or uninteresting writing, i. e. the business of copying. मेलें हत्यार or -हतेर A hollow or untrusty weapon, i. e. a musket, matchlock, cannon &c. which, under whatever management, may yet fail of discharging its ball. Opp. to जीवंत हत्यार. मेल्याचा पाड चढणें or जाणें in. con. To become of the value of a corpse, i. e. to lose all value. मेल्याच्या मागें कोण्ही मरत नाहीं No one dies because of the death of another; i. e. no one absolutely gives up his life because of a privation or loss.

वि. १ मृत; मेलेला (मनुष्य); स्त्रिया आपली खोडी काढणाऱ्या, आपणांस दुखविणाऱ्या पुरुषासंबंधीं तिरस्कारार्थी हा शब्द नेहमीं वापरतात. २ मुरदाड; निकस; बेचव; शिळा; निर्जीव, नीरस. इ॰ अर्थीं अनेक नामांशीं योजतात. जसें-मेला चुना = मळणींत वापरलेला, बांधकामांत योजलेला, विरी गेलेला चुना. मेली भाकर = चाकरी किंवा मेहनत न करितां मिळालेलें अन्न. मेलें अन्न पहा. मेली माती = बांधकामांत एकदा उपयोगिलेली, रुक्ष, निःस्नेह, चिकटपणा न धरणारी माती; कुजलेली माती; क्षारपुटाची माती. मेलें अन्न = श्रम न करितां अगांतुकी करून किंवा शास्त्रविहित नसतां भिक्षा मागण्याचा निंद्य मार्गानें मिळविलेलें अन्न. (क्रि॰ खाणें). मेलें कातडें = निर्जींव कातडें. मेलें काम = एखादें निरुत्साही काम; मनाला उत्तेजन किंवा व्यायाम न देणारें, नुसत्या मजुरीचें काम. मेलें तूप = योग्य तो खर्चं करून किंवा उपयोग केल्यानंतर अवशेष राहिलेंलें तूप. मेलें तेल = खर्च न होतां राहणारें तेल (दिव्याचें दिपुष्टेल); तळण्यांतील राहिलेलें शिळें तेल. मेलें नख = मृत, रुक्ष, अळंब्यासारखें नख. मेलें पाणी = कढविल्यानें किंवा तापविल्यानें त्यांतील वायु निघून गेला आहे असें पाणी; बेचव, निर्जीव पाणी. एकदां उपयोग केलेलें पाणी. मेलें भांस = मृत मांस, जखमेंतील अळंब्यासारखी वृद्धि. मेलें रक्त = १ मृत, नाडिबहिर्भूत रक्त. २ पडलेलें रक्त, गोठलेलें रक्त. ३ अर्धवट चलन पावणारें, मृत रक्त (जसें, म्हताऱ्या माणसाचें). मेलें राज्य = नष्ट राज्य, सत्ता. मेलें लिहिणें = मनाला आल्हाद न देणारें लिहिण्याचें काम; नुसतें नकल करण्याचें काम. मेलें हत्या(तें)र = निकामी धार नसलेलें, गंजलेलें, वापरांत नसलेलें हत्यार; कितीहि चांगली व्यवस्था असली तरी गोळी उडण्यास चुकणारी बंदूक, तोड्याची बंदूक, तोफ इ॰ याच्या उलट जिवंत हत्यार; चालू हत्यार. [सं. मृत; प्रा. मइल्ल] (वाप्र.) मेला मुर्दा उकरणें-उखाळ्या- पाखाळ्या काढणें; विसरलेलें भांडण, वैर उकरून काढणें. मेल्याचा पाड चढणें-जाणें-प्रेताच्या किंमतीचें होणें; सर्व किंमत गमावणें. मेल्या आईचें दूध प्यालेला असणें-निर्बळ, निर्जीव, नेभळा असणें. मेल्याच्या मागें कोणी मरत नाहीं-दुसरा मेला म्हणून कोणी स्वतां मरत नाहीं; तोटा, नुकसान झालें असतां कोणी आपला जीव देत नाहीं. मेल्याचें तळपट हो- (बायकी शिवी) दुष्टांचा सर्व नाश होवो. 'कृष्णा हि म्हणे मेल्या अक्षकरांचें समूळ तळपट हो । ' -मोविराट ६.७८. (वाप्र.) मेल्या तुझी रांड हो-तुझी बायको रांड (विधवा) होवो. म्हणजे तूं लवकर मृत्यू पावोस. 'मेल्या ! रांड तुझी हो ऐसें शापी हळूच कु त्यातें । ' -मोवन १२.५८. मेल्यापेक्षां मेल्या होणें-अति- शय खजिल होणें. मेल्ल्या सारीर वडे भाजून खाणारी- (गो.) चितेवर भाकरी भाजून खाणारा, उलट्या काळजाचा मनुष्य. सामाशब्द-मेलतोंड्या-वि. मेमलतोंड्या; गायतोंड्या; लाजाळु मुखदुर्बळ. [मेला + तोंड] मेलेला-वि. १ मृत; निर्जीव. २ बुडालेलें; डुबलेलें (कर्ज). याच्या उलट जिवंत किंवा जिता. [मरणें] मेलेली सोंगटी बसविणें-सोंगटी लागणें- (तिफाशी सोंगट्यांचा खेळ) डावांत प्रतिपक्ष्यानें मारलेली सोंगटी पुनः डावांत खेळण्यास घेणें. अशी सोंगटी लागण्यास किंवा बस- विण्यास नऊच्या पुढील दान पडावें लागतें. मेलेली सोंगटी बसे- पर्यंत दुसरें दान देतां येत नाहीं. मेलेलें अन्न-न. मेलें अन्न. 'कोणाचा पायपोस कोणाच्या पायांत नाहीं, मेलेलें अन्न खाण्याची हौस हे प्रकार चोहोंकडे माजलेले आहेत. ' -के.

पु. १ विष्णु; कृष्ण. 'हरि ज्यांचा कैवारी त्या पांडु- सुतांसि वंदितों भावें.' -मोआदि १.७. (समासांत) हरि-सत्ता-कीर्तन-कथा. २ जुन्या संकृत व प्राकृत वाड्मयांत हरिशब्द पुढील अर्थानें आढळतो. उदा॰ घोडा; सिंह; माकड; बेडुक; सुर्य; इंद्र; यम, वायु, चंद्र, प्रकाशकिरण, पोपट; सर्प इ॰. ३ पृथ्वीच्या नऊ वर्षां- (भागां) पैकीं एक वर्ष (हें निषध व हेमकूट यांच्यामध्यें आहे). [सं.] ॰खग-पु. विष्णुवाहन; गरुड. 'त्याच्या विमान येईल काय न येतांचि हरिखग मनातें.' -मोवन. ॰गण-पु. वानरसेना. 'सुग्रीवें घालुनि आपुली आण । आणविले सप्तद्वीपाचे हरिगण ।'. ॰चंदन- पु. पिवळा चंदन; कुंकुमागरु. -न. केशर. ॰जन-पु. महार, मांग, भंगी इ॰ अस्पृश्य मनुष्य व जात (महात्मा गांधींनीं तयार केलेला शब्द). ॰जागर-पु. एकादशीच्या रात्रीचें जागरण. 'दशमीव्रत एकभुक्त साचार । एकादशी उपोषण हरिजागर ।' ॰दास-पु. १ हरीचा भक्त, उपासक. २ कथेकरी, हरदास पहा. ॰दिन-दिनी-पुस्त्री. एकादशी. -जैअ १७.१२४. ॰दिशा-स्त्री. पूर्वदिशा. 'हरिदिशेप्रती गमन करी । तों पुढें सह्याद्री देखिला ।' -जैअ १६. २. ॰द्वार-पु. उत्तर हिंदुस्थानांतील एक तीर्थ क्षेत्र; येथें गंगा हिमालयांतून बाहेर सपाटीवर येते. ॰नाख-ग- वि. १ एकरंगी पण पाठ पांढरी असणारा (घोडा). -मसाप २. १.२ दोन्ही कानांत आणि डोक्याच्या केसांत भोंवरा असलेला (घोडा). -अश्वप १.१०१. ॰पद-न. मेषसंपात; महाविषवु. [सं.] ॰पाठ-पु. विठ्ठलभक्तिपर नामदेवरचित अभंग. ॰भक्त-वि. १ विष्णुभक्त. (विशेषतः) हरिनाम घेत संन्यासवृत्तीनें फिरणारा भक्त. २ (ल.) पक्कां नास्तिक; दांभिक; ढोंगी. ३ (ल.) भोळसर; वेडसर. ॰भक्तपरायण-वि. भगवद्गक्त; संत; हरदास. ॰रंगण-न. देवापुढील भजन किंवा नृत्य करण्याची जागा. -एभा १७.१९०. 'गरुडपार हरिरंगणीं । टाळ मृदुंगाचा ध्वनी । ॰वर्ष-न. हरि अर्थ ३ पहा. ॰वासर-पु. १ द्वादशीचा प्रथम पाद; तिथिवासर (यांत भोजन करावयाचें नसतें). २ आषाढ, भाद्रपद, कार्तिक या महिन्यांतील शुद्ध द्वादशीचा व अनुक्रमें अनुराधा, श्रवण, रेवती या नक्षत्रांचा योग; नक्षत्रवासर. ॰विठ्ठल-उद्गा. भजनांतील नामोच्चार. -न. (ल.) सत्त्यानाश; नासधूस; सर्व समाप्ति; कार्यहानि इ॰ ॰हरीचा लाल-पु. वि. १ चैनी मनुष्य; रंगेल मनुष्य. 'डफ तुणतुणे वाजविणारें हरीचे लाल कोण असतील ?' -स्वप २९. २ कोणी तरी, कोठला तरी माणूस.

पु. १ श्रोत्र; कर्णेद्रिय; श्रवणेंद्रिय; शरीराच्या ज्या अवयवामुळें आपणास ऐकूं येतें तो अवयव. २ (ल.) कढई, मोदकपात्र किंवा या सारख्या भांडयाच्या कड्या; सामान्यतः कानाच्या आका- राची वस्तु. ३ दागिने घालण्यासाठीं कानाला पाडलेलें भोंक. 'माझा भिकबाळीचा कान बुजला आहे.' ४ बंदुकीचा काना किंवा रंजक; दारू पेटविण्याचें छिद्र; बत्ती लावावयाची जागा. [सं. कर्ण] (वाप्र.) ॰उघडणें-केलेल्या मूर्खपणाचीं कृत्यें समजणें (स्वतःची व दुसर्‍याचीं); डोळे उघडणें; एखादी गोष्ट स्पष्ट करून दाखविणें; समजूत पटविणें; ॰उघडून सांगणें- बजावून सांगणें; स्पष्ट सूचना देणें. ॰उपटणें, धरणें, पिळणें, पिरगळणें-शिक्षा करण्यासाठीं कान धरून पिळविटणें, ओढणें; शिस्त लावणें. 'त्याला जिंकून जिवंत पकडून त्याचे कान उपटल्या- शिवाय आम्ही राहणार नाहीं.' -बाय २.२. ॰कापणें-कापून हातावर देणें- वरचढ करणें; कडी करणें; वर ताण करणें; मात करणें; फसविणें. 'दुकानदारानें माझा चांगला कान कापला' ॰किटणें-एखादी गोष्ट पुन्हां पुन्हां ऐकविण्यामुळे वीट, कंटाळा येणें. ॰खडा-डी लावणें-सूचना देणें; मनावर ठसेल असें सांगणें. ॰खडी लावून घेणें-स्वतःला शिक्षा लावून घेऊन चुकी सुधारणें. ॰झाडणें- १ स्पष्ट नाकारणें; ऐकून न घेणें; कानावर येऊं न देणें; निषेध करणें. 'स्वर्गा जाणें हें सांडी । भवविषयीं कान झाडी ।' -ज्ञा १३.६१७. २ उपदेश झिडकारणें, न मानणें. ॰टवकारून, पसरून, ऐकणें-लक्ष देणें; पूर्ण लक्ष देऊन ऐकणें. 'भाषण करणार म्हटल्याबरोबर त्यांनीं कान टवकारून पहावें.' के ३१.५.३०. ॰टोचणें-१ कानाला भोंक पाडणें. २ (ल.) फूस देणें; चिथावणें; चढविणें. ३ कानउघाडणी करणें; झाडणें; ताशेरा झाडणें; खरडपट्टी काढणें. (सोनारानें) कान टोचणें-तिर्‍हाइतानें कानउघाडणी करणें. ॰देणें-लक्ष देणें. 'श्रीरामराजा देतेस कान ।' -दावि ७८०. ॰धरणें-शासन करणें. ॰धरून-पिळून घेणें-वादाची वस्तु बळजबरीनें कब- ज्यांत, ताब्यांत घेणें. ॰निवणें-थंड होणें-बरें वाटणें; आव- डती किंवा जिच्याबद्दल उत्कंठा लागलेली अशी गोष्ट ऐकून संतोष होणें ॰पसरून ऐकणें-पूर्ण लक्ष देऊन ऐकणें (पण कृति न करणें). ॰पाडणें-१ धैर्य सुटणें; निराश होणें. २ आपल्या तांठ्याला आळा बसलासें वाटणें; गरीब बनणें; माघार घेणें. ३ ऐकूं येत नाहीं असें सोंग करणें; काणा डोळा करणें. 'कान पाडुनि बसे धरणीसी ।' -किंगवि २.२०. 'मी ह्याविषयीं कान पाड- णार नाही.' -बाळ २.१५. ॰पिळून घेणें-स्वतःचा मूर्खपणा कळून आल्यामुळें व त्याचे दुष्परिणाम भोगल्यानंतर पुन्हां तसें न वागण्याबद्दल दृढ निश्चय करणें. ॰पूर ओस करून बसणें- बहिर्‍याचें सोंग घेणें; ऐकूं येत नाहीं असें भासविणें. ॰पूर ओस पडणें-बहिरा होणें. ॰फुंकणें-१ कानांत मंत्र सांगणें; उपदेश देणें. २ चुगली करणें; मनांत भरविणें; चाहाडी, लावालावी करणें. ॰फुटणें-बहिरा होणें (पूर्ण, अर्धवट). ॰भरणें- भारणें-चहाड्या करणें; कानांत सांगणें; चिथविणें. -॰येणें- ऐकण्याची शक्ति येणें. ॰लांबणें-१ वयानें जसेजसें मोठें होते जाईल तसतशी अक्कल कमी होत जाणें (लहान मुलाविषयीं). २ (गाढवाचे कान लांब असतात यावरून) गाढव होणें. ॰होणें- लक्ष देणे; सावध होणें; सावधपणानें वागणें. कानाआड- मागें-वरून- ऊ न जाणें-उपदेश, शिक्षा, ताकीद वगैरेचा एखाद्यावर उपयोग न होणें. -चा चावा घेणें-खोट्या नाट्या गोष्टी सांगून दुसर्‍याचें मन कलुषित करणें. -चे कानवले होणें-कान वाकडें, (कानोल्याप्रमाणें) पिळवटलेले होणें. -चे किडे झाडणें-१ परनिंदा श्रवणदोषापासून मुक्त करणें; किल्मिष घालविणें; मनांतील गैरसमज, अढी दूर करणें. २ (कानांत किड्यांचा प्रवेश झाला आहे अशा समजुतीनें) बरोबर समजूत पाडणें; हितवाद सांगणें; चांगली खरडपट्टी काढणें. -त खुंट्या मारणें-१ बहिरें होणें. २ पूर्वींचा एक शिक्षेचा प्रकार, 'कानीं खुंट्या आदळिती । अपानीं मेखा मारिती ।' -दा ३.७.७३. -त जपणें-कानांत पुटपुटणें; गुप्त रीतीनें बोलणें, सुचविणें; कानमंत्र देणें; चहाडी करणें. -त तुळशी घालणें-घालून बसणें-१ ऐकूं येत नाहीं असें भासविणें, सोंग करणें. २ माया- पाश झुगारून दिल्याचा आविर्भाव आणणें; उपरति झाल्याचें दाख- विणें; विरक्तीचें सोंग आणणें. -त तेल घालून निजणें-अति- शय दुर्लक्ष करणें; पूर्णपणें उदासीन असणें. -त भरणें-चुगल्या करणें; एखाद्याचें वाईट करण्याविषयीं भरी भरणें. -त भेंड घालणें-(व.) बहिरेपणाचें सोंग घेणें; न ऐंकणे -त वारें भरणें-उच्छृंखल होणें; एखद्या गोष्टीचा पूर्ण विचार न करतां हुरळून जाणें. 'ही गरीब गाय कानांत वारें भरल्यामुळें उधळली आणि सैरवैरा धांवून अखेर चिखलांत रुतली' -सु ६१. (या) कानानें ऐकणें-त्या कानानें-सोडणें-मनांत मुळींच न ठेवणें, राखणें. -पाठीमागें टाकणें-दुर्लक्ष करणें 'फुकटच्या उपदेशा- प्रमाणें त्यांच्या निरोप कानापाठीमागें टाकणार नसाल तर सांगतों' -सु १०५. -बाहेर-वेगळा करणें-दुर्लक्ष करणें; उदासीन राहणें. -मध्यें-त- मंत्र सांगणे, फुकणें-चिथविणें; चेताविणें. -मागें टाकणें १ उपदेश शिकवण, सूचना इ॰ कडे लक्ष न देणें. २ दुर्लक्ष करणें. 'शत्रूचा समाचार अगोदर घेतला पाहिजे. घरचीं भांडणें तूर्त कानामागें टाकलीं पाहिजेत.' -बाजीराव. -ला खडा लावणें-मूर्खपणाचें किंवा दुष्टपणाचें काम पुन्हां न करण्या- विषयीं निश्चय करणें (कानाच्या पाळीच्या मागें खडा लावून दाबण्याचा पूर्वीं शिक्षेचा एक प्रकार होता). -वर (उजव्या डाव्या) पडणें-निजणें-लेटणें एका कुशीकर (डाव्या-उजव्या) निजणें. -वर मान ठेवणें-आळशीपणानें किंवा निष्काळजीपणानें बसणें. -वर येणें-ऐकणें; श्रुत होणें; 'येणार पुढें पुष्कळ आलें आतांचि काय काना तें ।' -भोभीष्म ७.६. -वर हात ठेवणें-त बोटें घालणें,कान-झांकणें-१ एखादी गोष्ट मुळींच माहीत नाहीं अगर तींत आपला बिलकुल संबंध नाहीं असें दाखविणें; नाकारणें; नाकबूल जाणें. २ एखादी मनाविरुद्ध गोष्ट ऐकवत नाहीं म्हणून कानांत बोटें घालणें. 'तो हा वधिला केलें कर्म अमित साधु घातसें मोठें । खोटें हें म्हणतिल शिव शिव कर्णी घालतील बुध बोटें. ।' -मोस्त्री ४.३६. -वरून जाणें १ कान चाटून जाणें; २ (ल.) थोडासा तोटा होणें. ३ ऐकलेलें असणें. -शीं कान लावणें-गुप्त रीतीनें मिळून मसलत, खलबत करणें. -शीं लागणें, कानीं लागणें-कानांत सांगणे; हळूच बोलणें; गुप्त रीतीनें सुचविणें -स कोन न कळूं-न लागूं देणें-अतिशय गुप्तपणा राखणें. 'आणि झाल्यावर सुद्धां कानास कोन लागूं नये ही तर खबर- दारी घेतलीच पाहिजे.' -सु १०.८. -स दट्टे-दडे बसणें- बहिरा होणें. कानीं कपाळीं रडणें-ओरडणें-सदोदित, नेहमीं बुद्धिवाद करीत असणें; नेहमीं, पुन्हां पुन्हा सांगणें. -नीं कोचीं बसणें-लागणें-(चोरून ऐकण्यासाठीं) कानाकोपर्‍यांत, अड- चणींत बसणें, कानोसा घेणें. -नीं मनीं नसणें-एखाद्याची कल्पना नसणें; कधींच न ऐकलेलें, मनांत नसलेलें ऐकणें. -नीं सात बाळ्या असणें-(लहान मुलांच्या भाषेंत) (ऐकावयाचेंच नाहीं असा निश्चय दाखवावयाचा असतां) ह्या कानाचें ह्या कानास कळूं न देणें; अतिशय गुप्तपणा ठेवणें. म्ह॰ (व.) १ कानाची कोन झाली नाहीं = कुणालाहि कळलें नाहीं. २ कानामागून आलें महालिंग (तिखट) झालें; = मागून आलेला किंवा वयानें लहान असा माणूस जेव्हां वरचढ होतो तेव्हां योजतात. ३ मुढ्या कानाची पण अभिमानाची = अंगांत दोष असून अभिमानयुक्त. ४ (गो.) कान मान हालवप = एखादी गोष्ट करण्यासाठीं उत्सुकता दाखविणें. ५ (गो.) कान फुंक म्हळ्यार व्हान फुंकता = एक सांगि- तल्यावर दुसरेंच करणें. ६ (गो.) कानाचा पोळा आनी पोटाची चिरी वोढता तितली वाढता = संवयीनें संवय वाढते. ७ कान आणि डोळे यांच्यांत चार बोटांचें अंतर = पाहिलेलें व ऐकिलेलें यांत केव्हां केव्हां अंतर असतें, ऐकलेलें तितकें विश्वसनीय नसतें, पुढें खोटें ठरण्याचा संभव असतो. ८ कानामागून आलें शिंगट ते झालें अति तिखट-(कानाच्या नंतर शिंगें उद्भवतात म्हणून) एखादा उपटसुंभ मागून येऊन एकाएकीं मोठ्या पदाला चढला व पहिल्या लोकांना शिकवूं लागला-त्रास देऊं लागला तर त्यास म्हणतात. यावरून कानामागून येणें व तिखट होणें. सामाशब्द-॰आढा-पु. (बैल- गाडी) गाडी उतरणीवर असतां किंवा बैल बेफाम असला तर तो ताब्यांत रहावा म्हणून कासर्‍यानें बैलाच्या कानाला टाकलेला वेढा. ॰कडी-स्त्री. (लोखंडी काम) कानाच्या आकाराचा पत्रा कापून त्याला जें एक लांबट तोंड ठेवतात तें वळवून त्यांत बसविलेली कडी. अशा दोन बाजूस दोन कड्या असतात. ॰कवडा-पु. कान- खवडा पहा. ॰कळाशी-सी-स्त्री. (घोडा, बैल इ॰ च्या) कानाची व डोक्याची ठेवण, आकार. 'अस्सल जरदी घोडी भिवरथडी वर बसली चांदणी । कानकळाशीं फेरफटक्यामध्यें कोणी तरी दिली आंदणी ।' -पला ४.२१. ॰कात्रा-पु. (गो.) पाण्या- वर तरंगणारा एक लहान मासा. -मसाप ३.३.१५७ -वि. कान कापलेला; कानफाट्या. ॰कारी-स्त्री. (विणकाम) ताणा ताणून धर- णारी एक धनुकली. ॰किरळी-कीड-कुरकुटी-कुरटी-स्त्री. (कों.) कानास होणार एक रोग; कानाची कीड. ॰कुडें-न. कानां- तील कुडें; एक अलंकार. [कर्ण + कुंडल; कण्णकुड्डळ-कानकुडें.] ॰कुलाय-स्त्री. (गो.) कान झाकेपर्यंतचा डोक्यावर घालण्याचा निमुळता टोप. [सं. कर्ण + कुलाया = घर, झांकण] ॰कूण-स्त्री. १ गुणगुण; बाजारगप्प. २ कुजबूज; कुरकूर. ३ तक्रार; कां कूं; अनिश्चित वर्तन. [कान + कुणकुण] ॰कूस-अनिश्चितता; कां कूं; चालढकल; कानकूण अर्थ ३ पहा. [कान + ध्व. कुस्] ॰केस-पुअव. (नुकत्याच विधवा झालेल्या स्त्रीचें) केशवपन करणें व अलंकार काढून घेणें. (क्रि॰ करणें.) ॰कोंडा-वि. १ (आश्रयदाता, उपकारकर्ता, ज्याला आपलीं अंडींपिल्लीं, दोष माहीत आहेत अशा माणसासमोर) लज्जित; मुग्ध; खजिल; कुंठित; ओशाळा; भय- चकित झालेला; मिंधा. 'गुरुज्ञानाचें अंजन नसतां कानकोंडा प्रपंच फोल ।' -अमृत १९. 'ईश्वरी कानकोंडा जाला । कुटुंब- काबाडी ।' -दा ३.४.४७. 'मी कानकोंडा जाहलों दुर्मती ।' -भावि ५५.१०६. २ ऐकूं येत नाहीं असें ढोंग करणारा. -पु. दुर्लक्ष; ऐकूं येत नसल्याचें सोंग. 'तुजविषयीं कानकोंडा करुं काय मी आतां ।' -दावि ८२. [कान + कोंडणें] ॰कोंडा-पु. कानां- तील भुसकट, मळ. ॰कोंडीं-गाडा, कानागाडा-स्त्रीपु. बहिरे- पणाचें सोंग घेणें; दुर्लक्ष करणें; कां कूं करणें; अळंटळं करणें; ऐकण्या न ऐकण्याबद्दल अनिश्चितता. (क्रि॰ करणें). [कान + कोंडा] ॰कोंडा-डी-वाटणें-शरमिंधें होणें, वाटणें. ॰कोंडें-वि. लाजिरवाणें. कानकोंडा-डी पहा. 'ऐसी परस्त्रीची संगत । घडतां जनांत कानकोंडें । -महिकथा २८.१००. -न. १ दुर्लक्ष; 'केली नाही चिंता नामीं कानकोंडें । अंती कोण्या तोंडें जात असे ।' -रामदास (नवनीत पृ. १५२.) २ भिडस्तपणा. 'कानकोंडें साहो नये ।' -दा १४.१.६. ॰कोपरा-पु. वेडावांकडा भाग; कान किंवा कोपरा; पुडें आलेला भाग (शेत, घन पदार्थ इ॰ चा) चतुरस्त्र, वर्तुल इ॰. आकारविरहित जे क्षेत्रादिकांचे अंश असतात तो. ॰कोरणी-णें-कानांतील मळ काढण्याची, पुढें वाटी असलेली धातूची लहानशी काडी; कानमळ काढण्याचें हत्यार. ॰खडी-स्त्री. सूचना; ताकीद. 'मी त्यास कानखडी लावली.' ॰खवडा-पु. वास- रांच्या कानाला होणारा एक रोग; तो नाहींसा होण्यासाठीं वास- राच्या कानांत एक कथलाची बाळी घालतात. ॰खीळ-स्त्री. १ (बैल- गाडी) चाक पडूं नये किंवा जागेवरून मागेंपुढें सरकूं नये म्हणून आंसास घातलेली कडी, कुणी. २ (औत) जेथें दोन शिवळा जोखडास असतात त्यांतील बाहेरील शिवळ. ॰खोरणें-(ना.) कानकोरणी-णें पहा. ॰गच्ची-स्त्री. १ पट्टा अगर वस्त्र यांनीं कान झांकणें, बांधणें. (क्रि॰ करणें; बांधणें). २ खोट्या, अनिष्ट गोष्टी ऐकूं नये म्हणून कानावर हात ठेवणें; आपल्या कानीं सातबाळ्या करणें. (क्रि॰ करणें). [कान + गच्च] ॰गोष्ट- स्त्री. कानांत सांगितलेली गोष्ट; रहस्य; कर्णमैथुन. ॰घसणी- स्त्री. १ कानगोष्ट पहा. २ कुजबूज; आळ. 'जाणोनि कान घसणी हरि चालियेला' -अकक. कृष्ण कौतुक ५४. ॰घुशी-घुसणी-स्त्री. (गोट्यांचा खेळ) हाताच्या बोटांनीं आपला कान धरून त्याच हाताच्या कोपरानें गोटी उडविण्याचा प्रकार. ॰घोण-स्त्री. गोम नांवाचा सरपटणारा किडा; घोण; कर्णजूलिका; कर्णकोटी. हा कानांत शिरतो ॰चा कोन-पु. क्रिवि. कानाच्या कोपर्‍यांत; अगदीं जवळ; कोठेंहि; किंचित् (ऐकूं न येणें, परिस्फुटता न करणें). 'म्या त्याची लबाडी कानाच्याकोनाला कळूं दिली नाहीं.' 'कानाचाकोन समजला नाहीं.' ॰चिट्-पु. खेळांतील समाईक गडी; राहाट्या. ॰चिपी-स्त्री. १ कानाचा वरचा भाग पिरगळणें; कानपिचकी. (शाळेंतील पंतोजीच्या शिक्षेचा अथवा मुलांच्या खेळांतील शिक्षेचा एक प्रकार). (क्रि॰ घेणें). २ खेळांत लबाडी केल्याबद्दल शिक्षा म्हणून स्वतःचा कान पिरगळून घेणें. (क्रि॰ घालणें.) ॰चिंबळी-(कों.) कानचिपी पहा. (क्रि॰ घेणें. ॰चोर-वि. (गो.) ऐकून न ऐकलेसें करणारा. ॰टाळ- ठाळ-ळी-ळें-ठळ्या-ठाळ्या-टाळीं-ळें-(अव.) (बसणें क्रियापदास जोडून) बधिर होणें; दडे बसणें; कानाचे पडदे बंद होणें. ऐकूं न येणें (थंडी, वारा, मोठा आवाज इ. मुळें). -गलि ३.१७ २ (उघडणें क्रियापदाला जोडून) बहिरेपणा जाणें; ऐकूं येऊं लागणें. ३ समजण्याला, शिकविण्याला योग्य होणें; डोळे उघ- डणें; ताळ्यावर येणें. ४ ताळ्यावर आणणें. [कर्ण + स्थळ] ॰टोपी-पु. कान, कपाळ झांकणारी टोपी; माकडटोपी; कान- पट्टीची टोपी. ॰पट-स्त्री. (व.) कानशील; कानाजवळील गाल व कपाळ यांमधील भाग. ॰पट्टी-स्त्री. १ कानगच्ची अर्थ १ पहा. कान झांकतील अशा तर्‍हेनें डोक्याला गुंडाळणें. २ कान- पट; कान-शील. 'भाल्याची जखम कानपट्टीस लागली.' -भाब ५७. ॰पिसा-वि. (कों.) कानाचा हलका; भोळ- सर; खोट्या गोष्टींवर विश्वास ठेवणारा. ॰पिळा-ळ्या-पु. (लग्नांत) नवर्‍यामुलीचा भाऊ. नवरीच्या हातांत लाजाहोमाच्या वेळेस लाह्या घालतो व नवरामुलगा त्याचा कान पिळतो, त्या- बद्दल त्याला नवर्‍यामुलाकडून कानपिळ्याचें अगर कानपिळणीचें पागोटें मिळतें तो मान. ॰फट-ड-स्त्रीन. कानशील; गालफड; कानाच्या पुढील गालाचा प्रदेश (विशेषतः थोबाडींत मारतांना ह्या शब्दाचा उपयोग करतात. जसें-मी तुझें कानफड सुजवीन, फोडीन; कानफडांत मारीन. [सं. कर्ण + फलक] ॰फटा-फाटा- टी-ट्या-डी-पु. नाथपंथ व त्या पंथांतील गोसावी. ह्यांचीं परं- परा आदिनाथापासून आहे. यांच्यांत प्रख्यात असे नऊ नाथ होऊन गेले. हे शैवमतानुयायी आहेत. हे कानाच्या पाळीस मोठें भोंक पाडून त्यांत काचेच्या किंवा लाकडाच्या गोल चकत्या घाल- तात. ह्यांच्या गळ्यांत शिंगी, पुंगी असते. हे किनरीबर गोपीचंद राजाचीं गाणीं म्हणतात. 'व्याघ्रांबर गजचर्मांबर परिधान शुद्ध कानफटा । ' -प्रला ५. [कान + फाट] कानफटा (इ.) नांव पडणें-क्रि. दुर्लौकिक होणें; नांव बद्दू होणें. कानफाट्यांच्या वर्त- नाबद्दल लोक सांशक असतात त्यावरून लोकांत एकदां शंका उत्पन्न झाली कीं ती जात नाहीं. उदा॰ म्ह॰ एकदां कानफाट्या नांव पडलें म्हणजे जन्मभर तें तसेंच राहतें, त्यावरून एकदां दुष्कृत्य केलें म्हणजे त्याचा कलंक जन्मभर राहतो. ॰फुटी-स्त्री. १ एक औषधी वेल. २ (हेट.) कडधान्यांतील एका गवताचें बीं. ॰फुशी- स्त्री. कानगोष्ट; कानांत पुटपुटणें; कुज बूज. ॰फोडी-स्त्री. अजगंधा वनस्पति; तिळवळ. ॰भेरा-भायरा-वि. बहिरट. ॰मंत्र- मंत्री-पुस्त्री. कानांत सांगितलेली गोष्ट; गुप्त मसलत. ॰वडा-वि. १ एका कुशीवर, बाजूवर निजलेला; आडवा झालेला. (क्रि॰ निजणें; पडणें; होणें). 'ना येणेसीं मुख वांकडें । करूनि ठाकाल कान- वडे ।' -ज्ञा १८.१६९३. 'परि ते कानवडि परांमुख निजेली होती ।' -पंच ३.१५. 'कोणी कानवडे निजती -दा १८. ९.७. २ पराङ्मुख. 'दुर दुर जासी निघुन बघुन लगबगुन होसि कां कानवडा ।' -प्रला १६२. -पु. दाराचें झांकण, वस्त्राचा आडपडदा. -शर ॰वडें-क्रिवि. कानवडा पहा. एका कुशीवर, बाजूवर. 'तिएं धारेचेनि दडवादडें । नावेकु मुखचंद्र कानवडें ।' -शिशु ७१२. 'नये अळसे मोडूं अंग । कथे कानवडे ढुंग ।' -तुगा २४१३. ॰वसा-पु. कानोसा; दूरचा शब्द कान देऊन एकाग्रतेनें ऐकण्याची कृति. (क्रि॰ घेणें; लावणें; लावणें) ॰वळ-पु. कानामागें होणारा एक रोग. ॰वळा-वि. कानवडा पहा. (क्रि॰ असणें; निजणें; पडणें). -पु. (पशूच्या) डाव्या कानाखालीं दिलेल्या डागाची रेघ. ॰वळे-पुअव. गालावर आलेले कानाच्या बाह्य अंगावरील केंस. कानवा-व्ह-ळा-पु. कानोसा. (क्रि॰ घेणें; लावणें). ॰विळें-न. (कु.) कानांतील मळ ॰वेणी, कानशीलवेणी-स्त्री. लहान मुलांच्या कानावरील केसांची घातलेली वेणी. ॰वेरी-क्रिवि. कानापर्यंत; कानाविरी. 'जे अनर्थाचे कानवेरी ।' -ज्ञा ९.१८२. ॰शिरा-स्त्रीअव. कानाजवळच्या शिरा. 'कानशिरा दुखतात, धमकतात, उठल्या.' ॰शील-सल-सूल, कानाड-न. १ कानाच्या जवळचा, गाल व कपाळ यांमधील भाग 'कानसुलां भाली । आंगें कूट जालीं ।' -शिशु ९७०. 'घोर जाहली हातफळी । हाणिताती कानसुली । एकमेकां ।' -कथा ५.१७.१४१. 'याच कानसुलीं मारीतसे हाका ।' -तुगा १८०५. २ गालफड; चेहर्‍याची एक बाजू; कानठाड; कानफट. [कर्णशिरस्] ॰सर-पु. बैलाच्या कान व शिंगाभोंवतीं बांधावयाची रंगीत सुती दोरी. ॰साक्षी-पु. ऐकींव माहिती सांगणारा साक्षीदार. काना-नें आरंभ होणारे सामा- शब्द-कानाकोचा-वि. कानाला कटु, कर्कश, वाईट लागणारें; कर्णकटू (भाषण, इ॰) 'आणि कां कानेंकोचें बोले ।' -तुगा २७३५. ॰कोचा-कोपरा-१ उंचवटे व भेगा. पृष्ठभागीं विष- मता (जागा, वस्तू इ॰ ची). २ (ल.) एकूण एक भाग. 'मी घराचा कानाकोपरा शोधला.' [कान + कोपरा, कोचा] ३ पुढें मागें झालेला, भाग; उंचसखल भाग; गट्टू व खड्डा. कानाकोपर्‍याचें भाषण- न. गुपचुपीचें भाषण; कुजबूज; गुप्तपणाचें बोलणें; खाजगी, घरगुती बोलणें. -चा आदळ-वि. ज्याच्या पोटांत कोणतीहि गोष्ट राहात नाही असा; बहकणारा; बडबड करणारा. -चा जड- वि. १ अर्धवट बहिरा; बहिरट. २ (ल.) ज्याला सांगून लवकर समजत नाहीं असा. -चा टप्पा-पु. हांकेचे अंतर. -चा तिखट-वि. तीक्ष्ण श्रवणेंद्रियाचा. -चा पडदा-पु. ध्वनीचा आघात होऊन नाद उत्पन्न होणारें कानांतील तंबूर; ध्वनिलहरी ज्यावर आदळल्यामुळें कंप उत्पन्न होऊन ऐकूं येतें तो पातळ पापुदरा. -वर लेखणी ठेवणारा, बाळगणारा-वि. हुषार; वाकबगार कारकून, लेखक यास म्हणतात. -चा हलका-खरी खोटी गोष्ट सांगितली असतां तीवर सहज विश्वास ठेवणारा; चहाडखोराचें खरें मानणारा.

न. १ सोयरीक; शरीरसंबंध; विवाह. (क्रि॰ करणें. होणें). ३ मूहूर्तावर केलेला विवाहसमारंभ. (क्रि॰ लावणें; लागणें). ४ ऐक्य; साहचर्य. 'मग लग्नीं जेविं ॐकारु । बिंबींचि विलेसे ।' -ज्ञा ८.११६. ५ योग; मुहूर्त; समय. -ज्ञा १६.३०३. 'हनुमान् प्रभुला भेटे ज्या लग्नीं फार चारुतें ।' -मोरामायणें पृ. ६. ६ क्रांतिवृत्तांतील प्रत्येक राशीबरोबर एकमागून एक वर येणारा विषुववृत्ताचा विभाग; विवक्षित कालीं उदयाचलाशीं संलग्न असणारा राशि. ७ राशिचा उदयकाल; राशींत सूर्याचा गमनकाल (अहोरात्रांत एकंदर बारा राशींचीं बारा लग्नें होतात). उदा॰ मेष वृषभ लग्न, उदय-अस्त लग्न. -वि. १ संयुक्त; संबंद्ध; चिकट- लेलें. २ (ल.) निरत; आसक्त; तल्लीन. [सं.] (वाप्र.) ॰नाहणें-विवाहविधींत सांगितलेलीं नहाणीं व दुसरे संस्कार करून घेणें. सामाशब्द- ॰क-पु. हामीदार; जामीन. ॰कळा- स्त्री. लग्नसमारंभामध्यें नवरीच्या चेहऱ्यावर दिसणारें किंवा दिस- तेसें वाटणारें तेज, टवटवी. ॰कार्य-न. मंगल कार्य (लग्न, मुंज गर्भाधान इ.) [सं.] ॰कुंडली-स्त्री. जन्मकालीं पूर्वेकडे उदय पावलेल्या राशीचा दर्शक अंक पहिल्या घरांत मांडून तेथून डावी- कडे क्रमानें प्रत्येक घरांत तकदनुरोधानें राशि व त्या राशींचे ग्रह लिहून तयार केलेलें बारा घरांचें कोष्टक. [सं.] ॰गंडांत-पु. कर्क-सिंह, वृश्चिक-धनु व मीन-मेष या लग्नांच्या संधीची एक घटका (जसे, कर्काची शेवटची अर्धी व सिंहाची पहिली अर्धीं मिळून एक). [सं.] ॰गीत-न. विवाहगीत; मंगलाष्टक. [सं.] ॰गोष्ट- ष्टी-न. एव. अव. १ एखाद्याचा विवाह किंवा दुसरा एखादा इष्ट हेतु सिद्धीस जाण्याकरितां त्या मनुष्याची केलेली शिफारस, प्रशंसा. जसें.-'नोकरी नसली म्हणून काय झालें, तो मुलीवर पांचशेर सोनें घालील अशी आमची खात्रीच आहे' 'हा चांगला पतीचा माणूस आहे, याला हजार रुपये कर्जाऊ दिले तरी चिंता नाहीं इ॰ २ अनुरागाचीं पोकळ किंवा निरर्थक बोलणीं; मदतीचीं आश्वासनें. ॰घटि(ट)का-स्त्री. १ लग्न किंवा मुंज लावण्याकरितां ज्योति: शास्त्रांत शुभ म्हणून सांगतलेला मुहूर्त, वेळ. २ मुहूर्त साधण्या- करितां पाण्यांत टाकलेलें वेळ मापण्याचें अर्धगोलाकृति भांडें; घटि- पात्र. ३ असा निश्चित केलेला आणि साधलेला काल, मुहूर्त. ४ (ल.) अणीबाणीची वेळ, प्रसंग; कांहीं करून अडचण पार पाड- लीच पाहिजे अशी बेळ. 'ब्राह्मण तर जेवावयास बसले, घरांत तूप नाहीं अशी लग्नघटिका खोळंबली आहे म्हणून तुमच्याकडे धांवत तूप मागावयास आलों.' [सं. लग्नघटिका] ॰घर-न. १ ज्यामध्यें लग्नसमारंभ चालला आहे तें घर; जानोशाचें घर. २ (ल.) लग्नां- तल्याप्रमाणें माणसांनीं गजबजलेलें, फार गडबड चालली आहे असें घर. ३ लग्नासारखा भरमसाट खर्च चालला आहे, आनंदी- आनंद आहे असें घर. ॰चिटी-ठी-ठ्ठी-स्त्री. १ लग्नाचा परवाना (सरकारकडून शुद्रादिकांस मिळत असलेला). २ लग्नमुहूर्त ज्यांत आहे असा जोशानें केलेला कागद. ३ लग्न-मुंजीची आमंत्रण- पत्रिका; कुंकोत्री. ॰चु(चू)डा-पु. लग्नांत नवरीस व तिच्या बाजूच्या वऱ्हाडणींस बांगड्या इ॰ भरण्याचा विधि. हा घाण्याच्या पूर्वी होतो. ॰टका-क्का-पु. लग्न लागल्याबद्दल घेण्यांत येणारा सरकारी कर (हा शुद्राकडून घेण्यांत येई). ॰टीप-स्त्री. लग्नाच्या मूहूर्ताची यादी. ॰तीथ-स्त्री. ज्या तिथीस लग्नाचा मुहूर्त येतो ती तिथि. [सं. लग्नतिथि] ॰थर-पुन. लग्नासाठीं घेतलेलें कापड- चोपड. थर पहा. [दे.] ॰नक्षत्र-न. लग्नास शुभ असलेलें नक्षत्र. [सं.] ॰पत्रिका-स्त्री. वधूवरांच्या पत्रिकांवरून लग्नाचा शुभ मुहूर्त नक्की करून उभय कुलांचा उल्लेखासह तो ज्यावर लिहूल ठेवतात तो कागद. लग्नापूर्वी याची पूजा करतात. [सं.] ॰प्याला-पु. (तेली) नवऱ्यामुलानें लग्नासाठीं मुलीकडे जाण्याचा समारंभ; वरघोडा. -बदलापूर २६९. ॰भुज-पु. (ज्यो.) मेषादिक लग्नाचा भुज; चारकांड. ॰मंडप-पु. लग्नसमारंभा- करितां उभारलेला मांडव. [सं.] ॰मास-पु. लग्न करण्यास शुभ म्हणून सांगतलेला महिना; लग्नाचा मोसम. [सं.] ॰मुहूर्त-न. १ लग्नास शुभ अशी वेळ, मुहूर्त. याचे दिवा, गोधूल किंवा गोरज आणि रात्रौ असे तीन प्रकार आहेत. २ (लग्न आणि मुहूर्त = मोहतर, कमी दर्जाचें लग्न). लग्नकार्य पहा. [सं.] ॰वेळा- स्त्री. लग्नघटिका; लग्न लावण्याची वेळ. 'त्रिवेणीसंगमीं तिसी साधियेली लग्न वेळा ।' -मध्व ३९१. ॰शिष्टाई-स्त्री. लग्नाची मध्यस्थी; लग्नासंबंधीं बोलणें; लग्न जुळविणें. ॰शुद्धि-स्त्री. चिंतिल्या कार्याच्या आरंभाकरितां राशींची निर्दोषता, शुभता. [सं.] ॰सराई-स्त्री. लग्नाचा हंगाम, मोसम (मार्गशीर्षापासून ज्येष्ठ महिन्यापर्यंत). ॰साडा-न. १ लग्नांत वधूपक्षाकडून वराच्या आईस देण्यांत येणारें लुगडें. २ (कांहीं प्रांतांत) वराकडून वधूस देण्यांत येणारें उंची वस्त्र (पैठणी). ॰सोह(हा)ळा-पु. लग्न- समारंभांतील मेजवान्या, उत्सव इ॰; विवाहोत्सव. 'लग्नसोहळा ते वेळीं । चार दिवस जाहला ।' लग्नाऊ-वि. लग्नाच्या प्रसंगास उपयोगी, योग्य (अहेरी वस्त्र इ॰). लग्नाचा-वि. लग्नाच्या संबंधाचा (नवरा, बायको). ॰लग्नाक्षता-स्त्रीअव. लग्नांत वरानें व वधूनें परस्परांवर टाकलेले तांदूळ (सामा.) लग्नविधि. लग्नीक-वि. (गो.) बांधलेला. लग्नक पहा. 'कुटुंबाचा मालक आपल्या वहिवाटाचा हिशेष देण्यास लग्नीक आहे.' -गोमांतक रीतीभाति ११. [सं. लग्नक]

मरणें maraṇēṃ v i (मरण S) To die. 2 To wither or dry up: also to wilt, fade, droop, decline--a tree or plant. 3 fig. To sink, fail, fall or lie unproductive--money in trade or with debtors. 4 In boy's play. To go or be out; to cease to sustain a part. 5 To perish or starve with cold. 6 To suffer deprivation of its active qualities, to be killed--quicksilver. 7 To lose sensibility; to die or become deadened through habituation. Ex. नित्य मार खाल्ला असतां पाठीचें रक्त मरतें. 8 To dry up--water, blood, juice, any moisture of. 9 To be resolved--an eruption, a boil or tumor. 10 To become stagnant in any cavity or depression--water &c.: also to stand still; to stick fast or lie dead--time. The sense in both the applications is To lie unprofitably. 11 To fail, go, pass away, be no more;--as hunger, thirst, any appetite or lust from denied gratification: also to cease, die, expire, be extinguished;--as hope, love, any affection or sentiment. 12 To lose its freshness, briskness, spirit--water or other liquor. 13 To undergo any extreme sickness or suffering; as हा तीन वर्षें मरतो आहे: also to sustain exceedingly heavy loss; as त्या साखरेच्या व्यापारांत हा हजार रुपयांला मेला: also to toil and tug hard; to exhaust one's self; as तुम्ही सारे बसतां आणि म्यां एकट्यानें मरावें हें ठीक नाहीं: also to long for with eagerness and wild excitement; to be dying with impatience; as एवढा मरतोस कां उद्या तुझें काम होईल. 14 To lie or subside--dust. मरण्या जिण्यास उपयोगीं पडणें To turn to account some day or other. मरतां मरतां हातपाय झाडणें To make a last and desperate effort. मरमरून जाणें or पडणें To be infatuated with or extravagantly enamoured of. मरस मरे With exhausting or exceeding toil or pains. मरूं घालणें To cast out or away to die; to abandon to perish. Ex. from Tukárám. ज्यानें &c....तरींच मरूं घातला कुमर ॥ हा तयावरी अपटावा ॥. Also मरूं घातलेला One so cast out or abandoned. मरून जिणें To rise from death, to resuscitate. Ex. गोविंदामृतदृष्टि- वृष्टि ॥ करितां आतां मरूनि जितों ॥. मरून पडणें To come with the densest clustering or profusion;--used of fruits upon their trees. मरूं मरूं करणें To be quivering and flickering in the last agonies. मरो मरोसें करणें To weary out of one's life; to plague to death. मेल्याचा पाड जाणें or होणें in. con. (To be of the value of a corpse.) To be lightly esteemed. 2 To be confounded, nonplussed, utterly disconcerted or ashamed.

न. १ तोंड; ओठ, दातांची मुळें, दांत, जीभ, टाळा, गाल व गळा या सात अंगांच्या समुदायास मुख म्हणतात.- योर २.४४८. २ पक्ष्याची चोंच. ३ चेहरा; मुद्रा; तोंडवळा. ४ (ल.) द्वार; वाट; मार्ग; एखाद्या इमारतीचें द्वार. ५ एखाद्या कामाची सुरवात, इतर लाक्षणिक अर्थ तोंड या शब्दांत पहा. ६ साधन; करण; उपाय; हत्यार. 'ज्ञानग्नींचेनि मुखें । जेणें जाळिलीं कर्मे अशेखें ।' -ज्ञा ४.१०५.७ (सामासिक शब्दांत) अग्रभाग; मूळचा भाग; मूळवस्तु; मुख्य मनुष्य; पुढारी; अग्रेसर. ८ नदी समुद्राला मुळते तो भाग, स्थल. ९ (सोनारी धंदा) पोचे काढण्या- साठी लोखंडी पहारेचें टोंक वळवून त्याच्या शेवटीं मुखाकृति केलेला भाग. १० गणितश्रेढीतींल पहिली संख्या. ११ चतुष्कोणाच्या पायाच्या विरुद्ध बाजू. [सं.; फ्रेजि. पोर्तु. जि. मुई]म्ह॰ (सं.) मुखमस्तीति वक्तव्यम् । (तोंड दिलें म्हणून वाटेल ते बोलावें) सामाशब्द- ॰कमल-चंद्र-न.पु. (काव्य) कमलाप्रमाणें किंवा चंद्राप्रमाणें सुंदर असलेलें तोंड. ॰चर्या, मुखावरची चर्या, मुखकळा-स्त्री. तोंडावरील ओज, तेज. ॰चालन-न. (गायन) रागोचित गमक व अलंकार यांचा यथोक्त प्रयोग करून गायन करणें. ॰छिद्र-न. ज्वालामुखीचें तोंड; हें कढईसारखें असतें. ॰जड-वि. निबोल्या; कमी बोलणारा. 'बोलोंचि नेंणें मुखजड । तो येक मूर्ख ।' -दा २.१.४९. ॰जबानी-स्त्री. तोंडी हकीकत. ॰जबानीनें-क्रिवि. तोंडी; तोंडानें बोलून. [सं. मुख + फा.जबान् = वाचा] ॰टी-स्त्री. मुख, तोंड. 'पाहिली ब्रह्म्याची मुखटी' । -कथा ७.११.५५. ॰टोप-पु. (काव्य) शिरस्त्राणाचा तोंडाकडील भाग. ॰मुखंड-वि. मुख्य; पुढारी; प्रमुख; नायक; म्होरक्या. ॰मुखडा-पु. चेहरा; तोंडावर. 'मुखडा पाह्या उभी राहते धाउ- निया ।' -सला २५. [हिं.] ॰मुखदाक्षिण्य-न. १ भाषणशैली; वक्तृत्व; वाक्पाटव; शब्दचातुर्य. २ मुखसंकोच; एखाद्याच्या आदरार्थ किंवा भावनाविष्काराकरितां बोलण्यास घातलेला आळा. ॰दुर्बल-ळ-वि. वेळेवर विशेष बोलतां येत नसलेला; बोलण्याचा कंटाळा असलेला; मितभाषी; बोलण्यास भित्रा. ॰दूषिका- स्त्री. अव. मुरुम; तारुण्यामुळें तोंडावर उठणाऱ्या पुटकुळ्या. ॰पट्टा-पु. १ घोड्याच्या तोंडावरील पांढरा पट्टा. २ घोडा जिन घालून बसण्याकरतां सज्ज केला असतां त्याच्या तोंडावर येणारा चामड्याच्या पट्टा; म्होरकीचा भाग. ॰परिक्षा-स्त्री. (वैद्यक) तोंडात उत्पन्न होणाऱ्या चवीवरून करावयाची त्रिदोषपरीक्षा. वातदोषानें तोंड गुळमट होतें, पित्तानें तिखट किंवा कडू होतें आणि कफदोषानें आंबट, मधूर असें होतें. -योर १.२५. ॰पाक-पु. तोंड उतणें; या रोगानें तोंडात, गळफडांत, जिभेवर लहान लहान फोड येतात व ते फुटून त्याच्या योगानें पिवळे अथवा पांढरे चट्टे पडतात. -गृहवैद्य ४१. ॰पाठ-वि. तोंडपाठ; मुखोद्रत. ॰पृष्ट-न. पुस्तकाचें पहिलें पान; पुस्तकाचें अगदीं बाहेरील पान; (याच्यावर पुस्तकाचें नाव इ॰ छापलेले असतें). (इं.) कव्हर. ॰प्रिय-वि. १ शरीरपोषक नसतां फक्त जिभेला गोड लागणारा (पदार्थ). २ साधें व पोषक असें तोंडास वीट न आणणारें; चवदार लागणारें (अन्न.) ॰भंजन-न. एखाद्याचा नक्षा उतरणें; लाजविणें; रग जिरविणें; खोड मोडणें; घाबरविणें. [सं. भञ्ज् = मोडणें] ॰माधुर्य-न. ज्यामध्ये फार बडबड- ण्याची व पुष्कळ खाण्याची इच्छा उत्पन्न होते असा एक वातविकार ॰मार्जन-न. १ तोंड धुणें. २ (ल.) रागावलेल्या माणसाची गोड व प्रेमाच्या शब्दांनी केलेली मनधरणी. ३ एखा- द्याची त्याच्या तोंडावर खरडपट्टी काढणें; शिवीगाळ. ४ मुख- माधुर्य. ॰र-वि. १ बोलका; बडबड्या; तोंडाळ; फटकळ. २ आवाज काढणारा; सनाद; वाजणारा. ३ पुढारी; म्होरक्या. 'मुखरस्तत्रहन्यते' [सं.] मुखरत्व-न. बडबड; वाचाळता. ॰रंग-पु. मुखराग पहा. ॰रण, मुखरीण-रणी-वि. मुख्य; प्रमुख; पुढारी. 'हरें तोषें केलें मुखरण तुला कीं रणतरी ।' -वामन, विराट ७.१६१. ॰रस-पु. १ लाळ; थुंकी. २ (ल. निदार्थी) अनिष्ट भाषण; दुर्भाषण. (क्रि॰ पाघळणें; गळणें). ॰रा-पु. (ना.) ॰राग-पु. १ तोंडावरील तेज; तजेला; कांति. २ (नृत्य) निरनिराळ्या भावांच्या वेळीं दाखविलें जाणारें तोंडावरील तेज, हे चार प्रकारचें असतें- स्वाभाविक, प्रसभ, रक्त व श्याम. ॰रोग-पु. १ तोंडास होणारा रोग. २ चेहऱ्यासंबंधी रोग. मुखरोग एकंदर ६७ आहेत. म्ह॰ आंब्याला आला पाड कावळ्याला आला मुखरोग. ॰रोगी-वि. १ मुखरोगानें पछाडलेला; मुखरोग झालेला. २ (ल.) दुर्मुख- लेला; खिन्नवदन; खाणें पिणें व मंडळींत बसणें नाकारणारा, नाव- डणारा. ॰वट-वटा-वटी, मुखोटा-पु. १ तोंडवळा; चेहरा; तोंड. 'इच्छा इच्छुनी पाहती मुखवट ।' -दावि. ८.२ चांदी, सोनें इ॰ची देवाच्या मूर्तीवर लावण्याकरतां केलेली फक्त तोंडा- चीच प्रतिभा; (व.) मुखवट. पौराणिक नाटकांतील गणपती, रावण, नारसिंह इत्यादींची सोनें बनविण्याकरितां त्याच्या चेह- ऱ्याच्या कागदाचा लगदा वगरेच्या आकृति करीत त्या. ३ बुरखा; सोंग. ४ छातीपासून वरील शरीराचा भाग. ५ कागदावर काढलेलें तोंडाचे चित्र. ६ तोंडाची ढब; चेहरेपट्टी. ॰वटी-स्त्री. तोंडांत मावण्याइतकें प्रमाण. ॰वस्त्र-न. १ देवाची पूजा, नैवद्य वगैरे झाल्यावर देव वामकुक्षि करतात तेंव्हा त्याच्या मूर्तीच्या तोंडावर घालतात तें वस्त्र. २ तोंड पुसण्याचें वस्त्र. ३ ग्रंथ किंवा पोथी बांधून ठेवण्याचें वस्त्र. ४ मलपृष्ट; ग्रंथाच्या बाहेरील पान; (इं) कव्हर. ५ कागदाच्या पुडक्यांतील अगदीं वरचें पान. ॰वाद्य- न. १ तोंडानें वाजविण्याचें वाद्य. २ (ल.) बोंब; शंख. ॰वास- वासना-पु. १ तोंडाला सुवास देणारा पदार्थ. (पान सुपारी इ॰) २ चुकीनें मुखवस्त्राबद्दल उपयोग करतात. ॰विलास-पु. एक पक्वान्न. ॰वैवर्ण्य-न. लज्जा, भीति आश्चर्य इ॰ मुळें चेह- ऱ्याला आलेली विरूपता; चेहऱ्यांतील बदल. ॰व्रण-पु. तोंडावर उठळेला व्रण; तोंडावर झालेली जखम. ॰शुद्धि-स्त्री. जेवणानंतर तोंडाचा ओशटपणा जाण्याकरतां खावयाचे सुपारी, विडा इ॰ पदार्थ; सुपारी इ॰ खाणें. ॰श्री-स्त्री. मुखचर्या; तोंडावरील तेज. ॰संकोच-पु. १ एखाद्याच्या समोर भीतीमुळें अगर आदरामुळें बोलावण्यास वाटणारा संकोच; दबकलेपणा. २ आदरामुळें किंवा मोठेपणामुळें येणारा लाजाळूपणा. ३ वचकामुळें आलेली शाली- नता. ॰सूद. मुक्शूत-द-स्त्री. (कों.) मुखशुद्धि पहा. ॰सेक- पु. चूळ भरून टाकलेलें पाणी; गुळणा. 'असें असेल तर तो अभि- षेक नव्हे. मुखसेक आहे.' -भासाच्या प्रतिभा नाटकाचा मराठी अनुवाद ॰स्तंभ-पु. १ न बोलता स्तब्ध बसणें. २ ज्यामध्यें वाचा बंद होते असा एक रोग. -वि. घुम्या; न बोलणारा. म्ह॰ खावयास अगडबंब म्हणावयास मुखस्तंभ. मुखिया-पु. पुढरी; म्होरक्या. मुखरी, मुखी-स्त्री. (राजा.) मडकें, कैपड इ॰ ला पडलेलें बारीक भोंक, छिद्र. मुखीं-क्रिवि. (काव्य) तोंडपाठ; तोंडी. मुखें, मुखेंकरून-क्रिवि. एखाद्याच्या योगानें; रूपानें; द्वारें. उदा॰ त्यागमुखें, अन्वयमुखें, व्यतिरेकमुखें इ॰ मुखोदगत- वि. तोंडपाठ; तोंडी. [मुख + उद्गत]

न. १ मृत्यु; प्राण जाणें. २ (ल.) हानि; तोटा; नुकसान. 'सोन्याचे नाण्यास कोठेंहि मरण नाहीं.' न्यूनता नाहीं असें बेधडक सांगतांना योजतात. 'उदा॰ या व्यापारांत शंभर रुपयास मरण नाहीं' (निखालस मिळतील). ३ मोठा धोका; संकट. ४ जिवावरची गोष्ट; प्राणाशीं गांठ; प्राणसंकट. 'त्या मार्गानें जाऊं नको, तेथें मोठें मरण आहे.' ५ अत्यंत अप्रिय, कंटाळवाणी गोष्ट. 'लोकाजवळ कर्ज मागणें हें मला मोठें मरण आहे.' [सं.] (वाप्र.) ॰जाणणें-समजणें-कळणें-कळूं लागणें-संकटाची जाणीव होणें. (कोणाच्या घरीं) मरणाची वाजंत्रीं वाजणें-कोणत्याहि संकटाला तोंड देणें; मरण्यास तयार असणें. मरणाच्या दारीं बसणें-पंथास लागणें- टेकणें-आसन्नमरण होणें; आतां मरतो कीं मग मरतो अशा स्थितींत असणें. मरणादारीं कीं तोरणादारीं (जावें इ॰) शुभ- प्रसंगी किंवा अशुभ प्रसंगी हजर रहावें. मरणानें जिंकलेला- जिंकला-वि. मरावयास टेंकलेला; मरणद्वारीं असलेला. मरणमाथां-माथेस येणें-पावणें-मरायला लागल्या- प्रमाणें होणें; पूर्णपणें थकून जाणें. 'हा पांच कोस जमीन चालला म्हणजे मरणमाथां येतो.' मरणाला रात्र आडवी करणें- मरण, एखादा कठिण प्रसंग काहीं तरी युक्ति योजून लांबणीवर ढकलणें. मरणीं घालणें-मरूं घालणें. 'ऐसा कळलाव्या नारद- मुनी । मरणीं घातल्या कृष्णकामिनी ।' -जै ७१.१११. मरणीं मरणें-१ एखाद्यासाठी मरण पत्करणें; जीव धोक्यांत घालणें. २ एखाद्याच्या सेवेस तत्पर असणें. (आजचें) मरण उद्यावर लोटणें-सध्याचा कठिण प्रसंग लांबणीवर टाकणें. (आपल्या) मरणानें मरणें-१ नैसर्गिक रीतीनें मरणें. २ (स्वतःच्या दुष्कर्माबद्द्ल शिक्षा म्हणून) स्वतःवर संकट ओढून घेणें. (उद्याचें) मरण आज आणणें-कालांतरानें गुदरणारा अनिष्ठ प्रसंग आतांच ओढवून घेणें. खितपणीचें मरण-न. खितपत पडून राहिल्यावर प्राप्त होणारें मरण. 'ज्या अंगावरी केलें शयन । तेथून अंग हलवूं नेणे । खितपणीचें आलें मरण । निंदकजन बोलति ।' सामाशब्द- ॰कळा-स्त्री. आजार, काळजी इ॰ मुळें चेहऱ्यादर येतो तो फिकटपणा; निस्तेजपणा; प्रेतकळा. ॰तरण- न. मरणें आणि जगणें; मृत्यु आणि जीवन. 'मरणतरण ईश्वराचे स्वाधीन.' ॰दशा-स्त्री. कठिण प्रसंग; जिवावरचें संकट. ॰पंथ- पु. मृत्यूचा मार्ग. (क्रि॰ टेकणें; लागणें.) ॰प्राय-न. मरणा- सारखें संकट. 'कोणी मागितलेली वस्तु नाहीं म्हणावयास मला मरणप्राय होतें. -वि. मरणाइतकें दुःसह, कठिण. ॰मूळ-न. १ मरणास बोलावणें. 'मज न्यावया आला उतावीळ । तत्काळ झाला मरणमूळ ।' -कथा १.६.९१. २ अत्यंत त्रासाचें, कष्टाचें काम; जिवावरची गोष्ट; जीवघेणा प्रसंग. ॰सोंग-सोव-नपु. मरणाचें केलेले ढोंग, बहाणा. (क्रि॰ घेणें; आणणें) मरणा-वि. (राजा.) अगदीं मरावयास टेकलेला; अत्यंत अशक्त; मरतुकडा. मर- णेच्छा-स्त्री. मरणाची इच्छा. मरणोन्मुख-वि. आसन्नमरण; मरणाच्या पंथास लागलेला. मरणें-अक्रि. १ मरण पावणें; वारणें. २ शुष्क होणें; वाळणें; कोळपणें; कोमेजणें (झाड, रोप इ॰). ३ (ल.) (दिलेलें कर्ज, व्यापारांत घातलेलें भांडवल श/?/॰) बुडणें; नुकसान पावणें; किफायतशीर न होणें. ४ (मुलांच्या खेळांतील गडी, सोंगटी इ॰) निरुपयोगी, बाद होणें; खेळांतून निघणें. 'दोन गडी मेले.' ५ थंडीनें कडकून जाणें; नाश पावणें. ६ (पारा, सोनें इ॰ चा) गुणधर्म नाहींसा होणें; भस्मदशा पावणें. ७ संवेदनाशून्य होणें; बधिर, मद्दड होणें. 'नित्य मार खाल्ला असतां पाठीचें रक्त मरतें.' ८ आटून जाणें; नाहीसें होणें (पाणी, रक्त, रस, ओलावा इ॰). ९ बरें होणें; नाहींसें होणें. (खरूज, नायटा इ॰). १० (खड्ड्यांत) सांठून रहाणें; न वहाणें (पाणी). ११ कंटाळवाणा होणें; फुकट जाणें; निरुपयोगी होणें (वेळ). १२ मोडणें; जाणें; नाहींशी होणें (तहान, भूक, वासना इ॰ -वेळेवर तृप्त न झाल्यामुळें). 'पाहण्याविषयीं त्याची दृष्टि मेली.' १३ उडणें; नष्ट होणें; लुप्त होणें (आशा, प्रीति, इच्छा, मनोवृत्ति इ॰). १४ ताजेपणा, सत्त्वांश नाहींसा होणें; बेचव होणें (पाणी इ॰). १५ दुखणाईत होणें; आजारानें खितपत पडणें. 'हा तीन वर्षें मरतो आहे.' १६ पराकाष्ठेचा तोटा, नुक- सान सोसणें. 'त्या साखरेच्या व्यापारांत हा हजार रुपयाला मेला.' १७ अत्यंत कष्ट सोसणें; जिवापाड काम करणें; कामानें बेजार होणें. 'तुम्ही सारे बसतां आणि म्यां एकट्यानें मरावें हें ठीक नाहीं.' १८ अतिशय उत्सुक, उत्कंठित होणें; उतावीळ होणें. 'एवढा मरतोस कां? उद्या तुझें काम होईल.' १९ खाली बसणें; कमी होणें (धूळ.) (दृष्टी, नजर) मरणें-एखादी वस्तु नित्य पाहण्यांत आल्यानें तिजविषयीं औत्सुक्य कमी होणें; उदासीनता येणें. मरण्याजिण्यास उपयोगी (कामास) पडणें-ऐन अडचणीच्या प्रसंगीं उपयोगी येणें. मरतां मरतां वांचणें-भयंकर दुखण्यांतून, प्राणसंकटांतून वांचणें. मरतां मरतां हातपाय झाडणें-शेवटचा जोराचा प्रयत्न करून पाहणें. मरमरून जाणें-पडणें-अतिशय आसक्त, उत्कं- ठित, उत्सुक होणें; वेडा होणें. मरस मरे-क्रिवि. अत्यंत श्रमानें; कष्टानें. मरीं मरणें-जिवाची पर्वा न करतां कष्ट करणें. मरूं घालणें-मरणार म्हणून टाकून देणें; मरणाच्या दारीं असणें, ठेवणें. 'तरींच मरूं घातला कुमर । हा तयावरी अपटावा ।' मरूं घातलेला-वि. मरणार अशा समजुतीनें सोडून दिलेला. मरून जिणें-पुनर्जन्म होणें; मरतां मरतां वाचणें. 'गोविंदामृत- दृष्टिवृष्टि करितां आतां मरूनी जितों ।' मरून पडणें-अतिशय मोठे घोस, झुबके येणें (झाडावर फळांचे) 'आंबे यंदा मरून पडले आहेत.' मरूं मरूं करणें-लवकरच प्राण जाईल असा रंग दिसणें. मरोमरोसें (मरेमरेसें) करणें-सतावणें; गांजणें; अत्यंत त्रास देणें. मेला जसा-वि. अति शरमिंदा; लज्जित; मेल्यासारखा. मेल्याचा पाड जाणें-होणें-१ हलका लेखिलें जाणें; मान्यता कमी होणें. २ गोंधळणें; गर्भगळित होणें.

पु. १ काठी; सोटा; छडी; सोडगा; दंडा. २ मार; शिक्षा (शारीरिक). ३ शिक्षा म्हणून घेतलेला पैसा; याचे राजदंड, ब्रह्मदंड जातिदंड असे तीन प्रकार आहेत. सरकारी न्यायपद्धतीनें गुन्हा शाबीत झाला म्हणजे शिक्षेदाखल सर कारांत भरावयास पैसा. ४ खांद्यापासून कोंपरापर्यंतचा हात. ५ केलेल्या, पाडलेल्या भागांच्या खुणांकरितां शेतांत किंवा बागांत घातलेला मातीचा उंचवटा; बांध; गडगा; पाणी जाण्यासाठीं दोहों बाजूंस उंचवटा करून पाडलेली सरी, पाट; (बे.) नदीकिनारा; कांठ; (वस्त्राचे) दोन तुकडे जोडण्याकरितां घात- लेली शिवण. (क्रि॰ घालणें). [प्रा. दंडी = जुन्या वस्त्राचा सांधा] ६ लांबी मोजण्याचें परिमाण, चार हातांची काठी. २००० दंड म्हणजे एक कोस. ७ वेळेचें परिमाण, चोवीस मिनिटें. ८ पैलवानांच्या व्यायामाचा एक प्रकार; जोर. 'आनंत्या नित्यनेम उठतो दंड सवाशें काढितो ।' -ऐपो ६७. (यावरून) एखादें कठिण काम अथवा प्रचंड उद्योग. (क्रि॰ काढणें; पेलणें). ९ क्रमानें उतार असलेली किंवा निमुळती पण लांबट टेंकडी, सोंड (पर्वताची). १० डोंग- राच्या माथ्यापासून पायथ्यापर्यंत असलेला उतार, ओघळ, अरुंद वाट; दंडवाट. ११ पर्वताच्या रांगेची एक लहान शाखा; डोंग- राच्या माथ्यापासून तों पायथ्यापर्यंत वांकडीतिकडी गेलेली खड- कांची ओळ. १२ (कवाईत वगैरे प्रसंगीं केलेला) सैन्याच्या रचनेचा एक प्रकार; रांग; फरा; व्यूह. 'तया दंडीं क्षोभलें । लोकत्रय ।' -ज्ञा १.१६५. १३ ताठ उभें राहण्याची अवस्था. १४ जिंकणें, ताब्यांत, कह्यांत आणणें. १५ अपराधाबद्दल शिक्षा म्हणून घेतलेलें द्रव्य, पैसा; जातींत परत घेण्यासाठीं दिलेलें प्रायश्चित्त. १६ रताळीं, ऊस इ॰ लाव- ण्याकरितां मातीचा केलेला लांबट उंचवटा, वरंबा. १७ तडाका. 'निंदा निस्तेज दंडी । कामलोभावर पडी ।' -ज्ञा १३.४९४. १८ हिंसा. 'ऐसा मनें देहें वाचा । सर्व संन्यासु दंडाचा ।' -ज्ञा १३.३१०. १९ पाठीचा कणा. 'माजी उभारलेनि दंडे । शिरकमल होय गाढें ।' -ज्ञा ६.२०२. [सं.] (वाप्र.) आवळणें, बांधणें, दंडाला काढण्या लावणें-चतुर्भुज करणें; कैद करणें. ॰थोपटणें-१ कुस्ती खेळण्यापूर्वीं दंड ठोकणें; कुस्तीस सिद्ध होणें. २ (ल.) साहसानें अथवा कोणासहि न जुमानतां एखादें कार्य करण्यास उभें राहणें. ॰थोपटून उभें राहणें-(ल.) वाग्युद्धास तयार होणें. ॰दरदरून फुगणें-आपल्याशीं कुस्तीला योग्य असा गडी पाहिला म्हणजे पहिलवानाचे दंड स्फुरण पावून फुगणें. ॰फुर- फुरणें-मारामारीची, कुस्तीची वगैरे उत्कट इच्छा होऊन दंड स्फुरण पावणें. भरणें-तालीम वगैरेमुळें दंड बळकट व जाड होणें. ॰भरणें-शिक्षेदाखल पैसा देणें. दंडास दंड लावून- घांसून-क्रिवि. बरोबरीच्या नात्यानें; सारख्या सन्मानानें. दंडाला माती लावणें-कुस्तीला तयार होणें (कुस्तीपूर्वी दंडास माती लावतात). दंडपासून साधित शब्द- दंडादंडी-स्त्री. मारामारी; काठ्यांची झोडपाझोडपी; कुस्ती; झोंबी. [दंड] दंडायमान-वि. १ (अखंडित काठीप्रमाणें) निर्मर्याद; अपार (वेळ, काळ). २ मध्यें पडलेला; आडवा पडलेला, पसरलेला. [सं.] दंडारणा-पु. सोटा; सोडगा; बडगा. -वि. जाड; स्थूल; घन (वस्तु); बळकट; मजबूत; जाड (मनुष्य, पशु). दंडारा-ळा-वि. (शिवण) ज्यास दंड घातला आहे असें; मध्यें शिवण असणारें (वस्त्र, कपडा). [दंड] दंडावणें-अक्रि. थंडीनें अथवा अवघड श्रमानें ताठणें (शरीर, अवयव). [दंड] दंडासन-न. आळसानें (जमीनीवर) पाय ताणून पसरणें, निजणें; सरळ हात- पाय पसरून आळसानें पडणें. (क्रि॰ घालणें). [सं. दंड + आसन] दंडार्ह-वि. दंड्य; दंड करण्यास योग्य. [सं.] दंडित-वि. १ शिक्षा केलेला. दंड केलेला. २ (ल.) निग्रह केलेला; वश केलेला; मारलेला; ताब्यांत आणलेला. [सं.] दंडिता-वि. १ शिक्षा करणारा; मारणारा; शिक्षा करितो तो. [सं.] दंडिया-पु. १ बारा ते पंधरा हात लांबीचें धोतर, लुगडें. २ बाजाराचा बंदो- बस्त करणारा छोटा अधिकारी; पोलीस मुकादम. [हिं.] दंडी- पु. १ दंड धारण करणारा; संन्याशी. २ द्वारपाल. ३ -स्त्री. अर्ध्या दंडापर्यंत बाह्या असणारी चोळी. [सं.] -वि. १ दंड धारण करणारा. २ दंड म्हणजे उभी जाड शिवण असलेला (कपडा). दंडी-स्त्री. मेण्यासारखें, चार माणसांनीं उचलावयाचें टोपलीचें वाहन. डोंगर चढतांना हींत मनुष्य बसतो व हमाल ही खांद्यावर वाहतात. [हि.] दंडुका-पुस्त्री. (काव्य) हाताचा पुढचा भाग. -मोको. दंडुका, दंडुकणें, दं(दां)डूक, दंडोका-पुन. सोटा; बडगा; दांडकें; काठी; लांकडाचा लहानसा जाड तुकडा; शिपायाच्या हातांतील सोटा. [सं. दंड] दंडुकेशाही-स्त्री. मारहाण किंवा जुलूम करून अंमलगाज विण्याची पध्दति; पाशवी बल; दांडगाई. 'पोलिसांची दंडुकेशाही अलीकडे फारच बोकाळली आहे.' -केसरी १६-४-३०. दंडुक्या- वि. काठीनें मार देण्यास संवकलेला; दांडगा; जबरदस्त. दंडेरा- वि. दंडारा पहा. दंडेल-ली-वि. दांडगा; अरेराव; अडदांड; झोंड; मुख्यत्वें, जो कर्ज परत फेडण्यास नाकबूल असतो तो; दंडुक्या (मनुष्य). दंडेली-स्त्री. अरेरावीची वर्तणूक; दंडेलपणा; दांडगाई; जबरदस्ती; अन्याय; सामर्थ्याचा दुरुपयोग (मुख्यत्वें देणें न देण्यासंबंधीं). दंड्य-वि. १ शिक्षा करण्यास योग्य. २ दंड करण्यास योग्य. [सं.] दंड्याप्रमाणें-क्रिवि. शिरस्त्याप्रमाणें. सामाशब्द- ॰थडक-स्त्री. खांद्याच्या बाहेरच्या भागानें केलेला आघात. [सं. दंड + थडक] ॰दास-पु. दंडाबद्दल गुलाम होऊन राहिलेला मनुष्य. [सं.] ॰धारी-पु. यम. 'नुपेक्षी कदां कोपल्या दंडधारी ।' -राम २७. -वि. १ हातांत काठी असलेला. २ (ल.) संन्यासी. ॰नायक-पु. कोतवाल; पोलिसांचा अधिकारी. 'सवे सारीतु पातीनिलें । दंडनायका पाशीं ।' -शिशु ५०४. ॰नीति- स्त्री. १ नीतिशस्त्र; नीति; संसारांतील वर्तुणुकीचे आणि व्यवहाराचे कायदे, नियम. यालाच दंडनीति, अर्थशास्त्र, व्यवहारशास्त्र, दृष्टार्थ- शास्त्र, हे जवळजवळ पर्यायशब्द आहेत. २ (कायदा) शिक्षा करून दाबांत ठेवण्याचें शास्त्र. हें राजनीतीच्या चार भागांपैकी चवथें होय. ३ अर्थशास्त्र, आन्वीक्षिकी पहा. [सं.] ॰पत्र-न. न्यायांत खोटा ठरला म्हणजे त्यापासून दंड घेण्याचें पत्र. [सं.] ॰पक्ष (करण)-न. (नृत्य) पाय ऊर्ध्वजानु करणें व त्यावर उजवा हात लताख्य करीत राहणें. [सं.] ॰संयुतहस्त-पु. (नृत्य) हात हंसपक्ष करून बाहू पसरून एका हातानें दुसर्‍या हातास एकदां कनिष्ठिकेपासून आरंभ करून आंतील बाजूनें बाहेरच्या बाजूस विळखा घालणें; नंतर कनिष्ठिकेपासूनच पण बाहेरील बाजूनें प्रारंभ करून आंतील बाजूस विळखा घालणें. [सं.] ॰पाणी-पु. शिव; यम. -वि. ज्याच्या हातांत दंड आहे असा; धट्टाकट्टा व दांडगा; गलेलठ्ठ व झोंड; आडदांड. [सं.] ॰पाद-(आकाशी, चारी)- वि. (नृत्य) नूपुरपाय पुढें पसरून क्षिप्त करणें म्हणजे कुंचित पाय उचलून दुसर्‍या पायाच्या बाहेरील बाजूस पोटर्‍यांचें स्वस्तिक होईल अशा प्रकारें टांचेच्या भारावर टेकणें व मग तें स्वस्तिकां- तील पाऊल उचलून पसरणें व खालीं टाकतांना अंचित करून दुसर्‍या पायांत अडकविणें. [सं.] ॰पारुष्य-न. १ कडक, कठोर शिक्षा. २ काठीनें हल्ला करणें; छड्या मारणें; ठोंसे देणें; मारणें (हात, पाय, शास्त्र इ॰ कांनीं). ३ (कायदा) हल्ला; भय प्रदर्शक रीतीनें हात किंवा काठी उगारणें, मारणें. [सं.] ॰पूपिकान्याय-पु. (उंदरानें काठी नेली त्या अर्थीं तिला बांधलेली पोळी खाल्ली हें उघडच होय यावरून) कार्यकारण, अंगउपांग, प्रधानअप्रधान यांचा न्याय; ओघाओघानेंच प्राप्त झालेली गोष्ट. उदा॰ राजाचा जय झाल्यानंतर त्याच्या सेनेचा जय अर्थांतच दंडपूपिकान्यायानें होतो. [सं. दंड = काठी + पूपिका = पोळी + न्याय] ॰प्रणाम-पु. साष्टांग नमस्कार;;लोटांगण. 'दंड प्रणाम करोनिया ।' -गुच ९.९. ॰प्राय-वि. दंडासारखा; साष्टांग (नमस्कार). 'करी दंडप्राय नमन ।' -गुच ४१.१४. ॰फुगडी- स्त्री. (मुलींचा खेळ) परस्परांच्या दंडांना (किंवा खांद्यांना) धरून उभ्यानें फुगडी खेळण्याचा एक प्रकार. [दंड + फुगडी] फुगई- फु(पु)रोई-स्त्री. १ दंडासाठीं केलेली जप्ती; दंड. २ (अधि- कार्‍यानें) बेकायदेशीर बसविलेला दंड; बेकायदेशीर दंड बसविणें. (क्रि॰ घेणें; देणें; भरणें). ॰वळी, कोपरवळी-स्त्री. (व.) (दंडावरची) वांक; स्त्रियांचा एक अलंकार. [दंड + वेली] ॰वाट-स्त्री. १ (उजाड, भयाण असा) लांबच लांब रस्ता; जवळपास गांव, वस्ती नाहीं असा रस्ता. २ टेकड्यांच्या कडेनें गेलेली अरुंद पायवाट. ३ एकमेकास मिळणारे रस्ते. ॰वान्- वि. काठी, दंड, वेत्र इ॰ हातांत घेणार. [सं.] ॰विकल्प- पु. शिक्षेची अदलाबदल; शिक्षा कमी द्यावी कीं अधिक द्यावी याविषयीं विचारणा. [सं.] ॰सरी-स्त्री. (बागेमध्यें) पाणी जाण्याकरितां खणलेला लहानसा पाट, चर, खाचण; तसर्‍यांच्या बाजूचा पाट. [दंड + सरी] ॰स्नान-न. घाई घाईनें केलेलें अर्धवट स्नान; नद्यादिकांच्या ठिकाणीं अंग न चोळतां केकळ दंड मात्र भिजतील अशा प्रकारचें केलेलें स्नान; काकस्नान; पाण्यांत एक बुचकळी मारून केलेलें स्नान. [सं.]

वि. नऊ. नऊ संख्या. 'हे नवरत्नमाळा गोमटी । जो घाली सद्गुरुच्या कंठीं ।' -एभा १०.२३८. [सं. नव; गुज. नव; झें. नवन्; ग्री. एन्नेअ; लॅ. नोव्हेम्; गॉ. निउन; अँसॅ. निगन्, प्राज. निउन; अज. नेउन; प्राप्र. नेविन्त्स; स्लॅ. देवन्ति; लिथु-देव्यन्ति; हिब्र्यू; नओइ; कँब्रि-नव्] ॰कुलपांचें तारूं- न. लढाऊ गलबत. 'विलायत जंजिरा नवकुलपांचें तारूं ।' -विवि ८.३. ५४. ॰तुकड्यांची चोळी-स्त्री. नऊ तुकडे जोडून केलेली चोळी; इच्या उलट अखंड चोळी, तीन तुकड्यांची चोळी. म्ह॰ नवव्या दिवशीं नवी विद्या. सामाशब्द- ॰कोट (टी)नारायण-पु. १ कोट्याधीश; अतिशय श्रीमंत मनुष्य. 'पण हे विचारांचे नवकोटनारायण आचाराच्या बाबतींत मात्र सुदाम्यापेक्षां दरिद्री आसतात.' -प्रेम २१. २ (विपरीत लक्ष- णेनें) अतिशय दरिद्री; कंगाल मनुष्य. -शास्त्रीको. [नव + कोट नारायण] ॰कोटी कात्यायनी(येणी)-चामुंडा-स्त्रीअव. नऊ कोट देवी, कात्यायनी, चामुंडा. 'नवकोटी कात्यायेणीचा विचार । पिंडीं कोठें ।' -दा ९.५. ३१. 'पहावया श्रीकृष्णाचें लग्न । सकळ दैवतें निघालीं सांवरोन । नवकोटी चामुंडा संपूर्ण । चालती वेगें तेधवां ।' -ह २४.१०५. [नव + कोटी + कात्यायनी, चामुंडा] ॰कोण-पु. (भूमिति) नऊ कोपरे असलेली व नऊ बाजूंनीं मर्या- दित आकृति. -वि. नऊ कोन असलेली. [नव + सं. कोण] ॰खंड- खंडें-नअव. १ पृथ्वीच्या नऊ खंडांचा समुदाय. इलावृत्त, भद्राश्व, हरिवर्ष, किंपुरुष, केतुमाल, रम्यक, भरत, हिरण्मय व उत्तरकुरू हीं नवखंडें होत. दुसरेहि पाठभेद आहेत. (अ) भरत, वर्त्त?, राम?, द्रामाळा (द्रमिल, द्रामिल?), केतुमाल, हिरे (हीरक?), विधि- वस?, महि आणि सुवर्ण. (आ) इंद्र, कशेरु, ताम्र, गभस्ति, नाग, वारुण, सौम्य, ब्रह्म, भरत हे नऊ भाग. -हंको. 'नवखंडें सप्तद्वीपें । छपन्नदेशींच्या रायांचीं स्वरूपें ।' -ह २८.६४. [नव + सं. खंड = तुकडा, पृथ्वीचा भाग] ॰खंड पृथ्वी-स्त्री. जींत नऊ खंडें आहेत अशी पृथ्वी. 'नवखंड पृथ्वी व दहावें खंड काशी.' 'नवखंड पृथ्वीचें दान.' ॰खणी-वि. नऊ खणांची. 'दुखणी काय नवखणी माडी नलगे धरा नखेंदु खणी ।' -मोकृष्ण ८३.१३. 'लावण्याची सकळ संपदा सहज उभी नवखणी ।' -पला ४.३४. [नव + खण] ॰गजी-पुस्त्री. १ (नऊ गजी) नऊ गज लांबीचा सोपा. राजदरबारचा भव्य दिवाणखाना; कचेरी; सदर. 'राजा नवगजींत बैसला ।' -ऐपो १७.२ तंबू; डेरा. 'बाडें सुंदर खाबगे नवगज्या सिद्धाच होत्या घरीं ।' -सारुह ३.४५. 'तमाम येऊनु नऊ गजी आसपास येऊनु उतरीले' -इमं ७. नवगोजी पहा. [नव + गज = एक परिमाण] ॰गुणपुअव. बुद्धि, सुख, दुःख, प्रयत्न, इच्छा द्वेष, संस्कार, पुण्य व पाप असे न्यायशास्त्रांत सांगितलेले नऊ गुण. 'बुद्धि सुख दुःख प्रयत्न । इच्छा द्वेष संस्कारण । पुण्य पाप नवगुण । बोलिजेती ।' -विउ ३.४. -वि. नऊपट. ॰गुण-वि. नऊ दोर्‍यांचें (यज्ञोपवीत इ॰). नऊ फेर्‍यांचें. 'नवगुण तव कंठी ब्रह्मसूत्र प्रभा जे ।' -मुरा बालकांड ११३. [नव + सं. गुण = दोरा] ॰गोजी-पु. डेरा. शामियाना. 'उतर तर्फेसी नवगोजी देऊनु उतरिले.' -इमं ७. ॰ग्रह-पुअव. १ सूर्य, चंद्र, मंगळ, बुध, गुरु, शुक्र, शनि, राहू, व केतु हे नऊ ग्रह. २ (उप. निंदार्थी) जूट; टोळकें; टोळी; कंपू. ३ -न. मंगलकार्यारंभीं करतात ती नऊ ग्रहांची पूजा; ग्रहमख. 'दोन्हीं घरीं नवग्रहें झालीं । देवदेवकें पूजिलीं । -कालिका १६.४१. [नव + ग्रह] ॰चंडी-स्त्री. १ देवीची आराधना (विशेषतः तिच्या स्तोत्राचें, सप्तशतीचें नऊ वेळां पठण करून केलेली). 'जर मला पुत्र- प्राप्ति झाली तर देवीची नवचंडी करीन.' -रत्न १.३. २ नवरात्र; नवरात्र पहा. [नव + सं. चंडी = देवी] ॰छिद्रें-नअव. नवद्वारें पहा. ॰जणी-स्त्रीअव. १ नऊ स्त्रिया. २ (ल.) नवविधाभक्ति. 'अत्यंत शहाण्या सुवासिनी । आणिक आल्या नवजणी । कृष्णाची खुतखावणी । त्या जाणोनी वर्तती ।' -एरुस्व १६.४३ ॰ज्वर- पु. दूषित तापाचा एक अतिशय तीव्र प्रकार; हा ताप नऊ दिवसांच्या मुदतीचा व प्रायः घातुक असतो. [नव + सं. ज्वर = ताप] ॰टकें- न. शेराच्या अष्टमांशाचें, (कैली) अर्ध्या पावशेराचें माप. [नऊ + टांक] ॰टांक-न. अदपावाचें वजन. नवटकें पहा. [नव + टांक; गुज. नवटांक; गो नवटांग] ॰द्वारें-नअव. दोन डोळे, दोन कान, दोन नाकपुड्या, तोंड, गुदद्वार व मूत्रद्वार अशीं मानवी शरीराचीं नऊ द्वारें, छिद्रें. 'नवद्वारें देहीं । तो असतुचि परि नाहीं ।' -ज्ञा ५.७५. ॰नाग-पुअव. १ पुराणांतरीं वर्णिलेले अनंत, वासुकी, शेष, पद्मनाभ, कंबल, शंखपाल, धृतराष्ट्र, तक्षक व कालीय ह्या नांवांचे नऊ नाग, सर्प. २ नऊ हत्ती. [नव + सं. नाग = सर्प, हत्ती] ॰नाग- सहस्त्रबळी-वि. नऊ हजार हत्तींचें बळ असलेला. [नव + सं. नाग = हत्ती + बळी = बलवान] ॰नागसहस्त्रशक्ती-स्त्री. नऊ हजार हत्तींचें बळ. 'अंगीं जियेस नवनागषस्त्रशक्ति ।' -आपू ३९ [नव + सं. नाग = हत्ती + सं. सहस्त्र = हजार + सं. शक्ति = बळ] ॰नागोर्‍या-पु. (ना.) चेंडूलगोर्‍यांचा खेळ. ॰नाथ-पुअव. मच्छिंद्र, गोरक्ष, जालिंदर, कानीफा, चरपटी, नागेश, भरत, रेवण व गीहिनी हे नवनारायणाचे अवतार मानतात. प्रकाश, विमर्श, आनंद, ज्ञान, सत्यानंद, पूर्णानंद, स्वभावानंद, प्रतिभावानंद, व सुभगानंद असहि पाठभेद आहे. -नव १.३९. ते ४३. -ज्ञाको (न) ३७ ॰नारायण-कवि, हरि, अंतरिक्ष, प्रबुद्ध, पिप्पला- यन, आविर्होत्र, द्रुमिल, चमस, व करभाजन. -नव १.२९ ते ३०. ॰नारीकुंजर-पु. नऊ स्त्रियांनीं आपल्या शरीरन्स निरनिराळ्या प्रकारें पीळ व मुरड देऊन (कृष्णाच्या पुयोगसाठीं) बनवि- लेली हत्तीची आकृती. [नव + सं. नारी = स्त्री + सं. कुंजर = हत्ती] ॰निधि-धी-पुअव. कुबेराचे नऊ खजिने. त्याचीं नावें:-महा- पद्म, पद्म, शंख, मकर, कच्छप, मुकुंद, कुंद, नील, आणि खर्व. 'मोल तुमचिया या श्रीचरणरजाचे न होय निधिनवही ।' -मोमंभा १.११२. [नव + सं. निधी = खजिना, सांठा] ॰महाद्वारे-नअव. नवद्वारें पहा. ॰महारोग-पुअव. राजयक्ष्मा, कुष्ट, रक्तपिती, उन्माद, श्वास, मधुमेह, भगंदर, उदर व मुतखडा हे नऊ दुर्धर व भयंकर रोग. [नव + सं. महायोग = मोठा, भयंकर रोग] ॰रंगी-वि. नऊ रंगांनी युक्त (पदार्थ.) ॰रत्नराजमृगांक-पु. (वैद्यक) एक औषधीं रसायन. [नव + रत्न + राजन् + मृग = हरिण + अंक = चिन्ह] ॰रत्नें-नअव. हिरा, माणिक, मोतीं, गोमेद, इंद्रनील, पाच, प्रवाळ, पुष्कराज, वैडूर्य किंवा तोर्लल्ली हिं नऊ प्रकारचीं रत्नें 'नवरत्नांची आंगठी.' ॰रत्नांचा हार-पु. स्त्रियांचा गळ्यांत घालण्याचा एक बहुमोल हार. ॰रस-पुअव. (साहित्य) साहित्य- शास्त्रांत वर्णिलेले शृंगार, विर, करूण, अद्भुत, हास्य, भया- नक, बीभत्स, रौद्र आणि शांत या नांवांचें नऊ रस. जी दैविकीं उदार वाचा । जैं उद्देशु दे नाभिकाराचा । तैं नवरससुधाब्धीचा । थावो लाभे ।' -ज्ञा १०.७. ज्ञाता जो सरसावला, नवरसां-माझिरि शृंगारसा ।' -रा ५ [नव + सं. रस] ॰रसिका-वि. चलाख; त्र- तरीत; आवेशयुक्त; नऊ रसांनीं भरलेलें, पूर्ण (गान, कवन, कथा, वर्णन, ग्रंथ, श्लोक, गवई, कवि, वक्ता इ॰). [नवरस] ॰रात्र-न. १ (सामा.) नऊ अहोरात्रांचा समुदाय. २ (विशेशार्थाणें) चैत्र शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंतचा काल (रामाचें नवरात्र); तसेंच अश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नवमीपर्यंतचा नऊ दिवसांचा काल. (देवीचें नव- रात्र) यास प्रतिपदेपासून चंपाषष्ठीपर्यंत सहा दिवस खंडोबाचें नवरात्र असतें. ३ वरील कालांत करतात तो देवाचा, देवीचा उत्सव, पूजा. [नव + सं. रात्रि = रात्र] ॰लख-वि. (काव्य) नऊ लक्ष. 'आकाशांत नवलख तारे आहेत.' [नव + लक्ष = शंभर हजार] ॰लक्षणें-नअव. आचार, विनय, विद्या, प्रतिष्ठा, तीर्थदर्शन, निष्ठा वेदपठन, तपस्या व दान हिं ब्रह्मणाचीं नऊ लक्षणें. -शर. ॰लाखा-ख्या-वि. ज्याच्याजवळ नऊ लक्ष रुपये आहेत असा; लक्षाधीश; अतिशय श्रीमंत. 'अपुल्या पुम्ही घरचें नवलाखे मिजाजी ।' -प्रला १७५ [नव + लाख = शंभर हजार] ॰विध- वि. नऊ प्रकारचें. [वन + सं. विधा = प्रकार, भेद] ॰विधभजन- न. नवविधा भक्ति पहा. 'नवविधभजन घडो । तुझिये स्वरूपें प्रीति जडो ।' ॰विध रत्नें-नअव. नवरत्ने पाह. ॰विधा भक्ति-स्त्री. श्रवण = ईश्वराचें गुणवर्णन, चरित्रें इ॰ ऐकणें; कीर्तन = ईश्वराचें चरित्र वर्णन करणें, वाचणें; स्मरण = ईश्वराचे गुण, चरित्र इ॰ आठवणें; पादसेवन = ईश्वराचे पाय धुणें, चेपणें इ॰ सेवा; अर्चन = पूजा करणें; वंदन = नमस्कार करणें; दास्य = चाकरी करणें; सख्य = ईश्वराशीं सलगी करणें; आत्मनिवेदन = ममत्व सोडून ईश्वरास सर्वस्व, स्वतःला अर्पण करणें. या नऊ प्रकारानीं करावयाची ईश्वराची भक्ति, सेवा. 'श्रवण कीर्तन स्मरण । पाद- सेवन अर्चन वंदन । दास्य सख्य आत्मनिवेदन । हे भक्ति नव- विधा पै ।' -विपू ५.२३. -दा १.१. ३. [सं. नवविधा = नऊ प्रकारची + भक्ति = सेवा] ॰सर-वि. नऊ सरांचा (हार इ॰). नव + सर] ॰सुती-स्त्री. जानवें करण्यासाठीं नऊ पदरी वळून केलेला दोरा. [नव + सुत = दोरा] ॰नवांकित-वि. पुठ्ठ्यावर नवाच्या आंकड्यानें चिन्हित (घोडा). [नव + सं. अंकित = चिन्हानें युक्त] नवास्त्र-वि. नवकोण पहा. [नव + सं. अस्त्र = कोण, कोपरा]