लाग lāga m (लग S To be near or with. Of this word the applications are exceedingly numerous. We shall give the general sense and endeavor to explicate it by particular senses illustrated by examples. This general sense should be deeply studied; but as the language expressing it is, from its necessary comprehensiveness, indeterminate and obscure, the precise import and full power of the word must be sought rather from attentive consideration of the uses and exemplifications. ) Harmonious or congruous relation or disposition; appositeness or adaptedness (of time, place, of means with an end, of appearances with a fact or truth, of one matter generally with another); consistency, concurrence, correspondence, reciprocal suitableness or agreeableness. In this comprehensive sense--ex. पाऊस पडण्याचा लाग दिसतो आहे or पावसाचा लाग आहे; एथें पैका मिळण्याचा लाग आहे or पैक्याचा लाग आहे; हा माड बुळबुळीत झाला आहे ह्याजवर चढायाचा लाग दिसत नाहीं; आंबे पिकायाचे लागास आले म्हणजे काढावे; झाडी जेव्हां तोडली तेव्हां किल्लयाजवळ जायास लाग झाला. 2 An application or a direction of the mind or the energies; aiming, an exertion, essay, effort, endeavor, attempt. v कर. Ex. चाकरीविषयीं बहुत लाग केले परंतु एकही चालला नाहीं; एवढा जर उडीचा लाग साधला तर बक्षीस मिळेल चुकला तर जीव जाईल. 3 An aim, an object, a view; a thing or point taken up to be pursued or sought. v धर, बांध. In this sense--ex. लाग साधला The object is gained; the aim succeeded, took, told; लाग फसला The object is missed; the aim failed; लाग एक आला आहे There is something started or arisen; there is something to be got; तो लागावर चालला; हा लाग योजुन जातो &c. 4 An attack of ill-fortune; a calamitous occurrence unto; a blow, a stroke. Ex. आजपावेतों दोन तीन लाग निभावले आतां हा लाग कठीण. In this sense are the phrases जिवा- वरचा लाग, प्राणावरचा लाग &c. 5 A crop, the fruit or matter arising upon or unto. Ex. इरसाल झाडास लाग कमी असतो. 6 The state of bearing or of being capable to bear;--used esp. of fruit-trees. Ex. नारळमाड लावल्यापासून दाहावे वर्षीं लागास येतो. 7 A shoal, shallow, sand-bank; a place on which ships touch. 8 A piece of a woman's चोळी,--that under the arm below the ठुशी. 9 Catch, hold, hitch, lodge, support, basis, ground; a place or a power of sustaining or bearing. 10 The narcotic quality of substances. 11 A topical or local affection; as तोंडलाग, पायलाग. 12 Season, juncture, the time of or for (i.e. the reciprocal fitting or fitness); as पेरणीचा लाग, कापण्याचा लाग. 13 The hitting, touching, reaching; as गोळीचा -तिराचा -तोफेचा -बंदुकीचा -कमानी- चा लाग. 14 f A leap, spring, bound. v मार. लाग चालविणें To set a going or put in motion a train or disposition (of acts or measures). लाग दवडणें To drive or push on one's scheme of plans in pursuit of. लाग लावणें To lay means and measures towards the attainment of. लागीं लागणें, लागावर येणें To get to, or to be getting on to, the लाग (goal, end, final object) of any effort or project. Ex. माझी पंचायत लागीं लागली.

पु. १ संधि; वेळ; संभव; शक्यता. 'पाऊस पडण्याचा लाग दिसतो.' 'आंबे पिकायचे लागास आले म्हणजे काढावे.' 'झाडी जेव्हां तोडली तेव्हां किल्ल्याजवळ जायास लाग झाला.' २ मनांतील संधान; उमेदीची दिशा; प्रयत्न; नेम; खटा- टोप; खटपट. (क्रि॰ करणें). 'चाकरीसाठीं बहुत लाग केले परंतु एकही चालला नाहीं.' 'तुझा अश्व धरूनियां याग । हंसध्वज करी सांग । परी सोडवावयाचा तुझा लाग । येथें कांहीं न चाले ।' -जै १९.३१. 'राजदूत पावले लागा ।' -मुआदि २५.६. ३ ध्येय; विषय; हेतु; उद्देश; मनुष्य ज्याचा पाठलाग करतो ती वस्तु. (क्रि॰ धरणें; बांधणें). उदा॰ 'लाग साधला' = हेतु साधला; कार्य यशस्वी झालें. याच्या उलट लाग फसला, 'एक लाग आला आहे.' = कांहीं तरी मिळण्याचा संभव आहे किंवा प्रयत्नास जागा आहे. 'तो लागावर चालला.' 'हा लाग योजून जातो' इ॰ ४ एखाद्यावर ओढवलेलें संकट; दुर्दैवाचा प्रसंग; हल्ला; घाला. 'आजपावेतों दोन तीन लाग निभावले, आतां हा लाग कठीण.' 'जीवावरचा लाग.' ५ हल्ला; झपाटा; तडाखा. 'सांडी सांडी भीमकीचा संग । अबद्ध बाधिजसी निलाग । आला कोपिष्टांचा लाग । पडेल पांग दुजयाचा ।' -एरुस्व ८.२३. ६ पीक, बहार, झाड, शेत इ॰ पासून फळें, धान्य इ॰ रूप प्राप्ति. 'इरसाल झाडास लाग कमी असतो.' ७ फळें आणि बहर येण्याची वेळ; योग्य काल; हंगाम; फलादि रूप उत्पन्न करण्याची वृक्षादींची स्थिति. 'नारळ, माड लावल्यापासून दहाव्या वर्षीं लागास येतो.' ८ दांडा; जहाज किनाऱ्यास येऊन लागतें ती जागा; जहाज होडी इ॰ चा तळ जेथें जमिनीस लागतो ती जागा. ९ चोळीला कांखेंत ठुशीखालीं द्यावयाचा जोड, तुकडा. १० पकड; कैची; तिढा; टेकण; आश्रय; आधार; जागा; पाया; धर (जड वस्तु वर ठेवण्याकरितां). 'ह्या खांबाला हा धोंडा लाग म्हणून पुरे.' ११ पदार्थाचा मादक गुण; तंबाखू इ॰ पदार्थांचा अंमली गुण. सुपारी खाल्ली असतां ती कांहींना लागते तेव्हांचा मदांश. १२ जनावराला एखाद्या ठिकाणीं होणारा रोग. 'र्तोडलाग, पायलाग.' १३ मारा; स्पर्श; पोंच; पल्ला (बंदुक, तोफ इ॰चा). 'बंदुकीचा- तोफेचा-तिराचा-गोळीचा-कमानीचा-लाग.' १४ शिकार; लूट; प्राप्ति; लग्गा. 'आम्ही तिघेजण संकेताप्रमाणें लाग लागेल तर पहावा म्हणून शहरांत जाण्यास निघालों.' -विवि ८.११.२०३. १५ पत्ता; शोध; तपास; पाठलाग. 'लाग प्रसेनतनुचा लावी हरि- चाहि मग महाभाग ।' -मोकृष्ण ८३.१११. -ऐपो १५९. १६ विशिष्ट गात्र, इंद्रिय इ॰ची विकृति. १७ स्थिति; अवस्था. 'निद्रिता- मागें बैसला वाघु । अथवा पुढें आला स्वर्ग भोगु । त्यासि नाहीं रागविरागु । तैसा लागु ज्ञात्याचा ।' -एभा ७.१२४. १८ संबंध. 'या प्रपंचाचा कठिण लागु । नाशासि मूळ स्त्रीसंगू ।' -एभा ८. ६९. १९ आवड; प्रीति. 'तैसा जाहला प्रसंगु । जे ज्ञानी आम्हासि लागु । आणि तुजही अनुरागु । आथि येथ ।' -ज्ञा १३.६४४. २० अधिकार. 'एथ इंद्रियांचा पांगु । जया फिटला आहे चांगु । तयासीचि आथि लागु । परिसावया ।' -ज्ञा ५.६६. २१ (कों.) गवताच्या उत्पन्नाकरितां राखून ठेविलेली डोंगराळ जमीन. 'लागाची कुपण धरण्याची वेळ झाली.' २२ सामर्थ्य; मगदूर. २३ सोय. 'कडावरुनि पाहिला लाग ।' -दावि २१८. २४ रीघ; वाट. २५ युक्ति. 'हा बाहेर निघोन येइल असा लागेच ना लाग तो ।' -र ५७. २६ मिलाफ. 'तुम्हा उभएता लाग लागों हे ना । सेवितां मी ।' -ऋ ८१. २७ (व.) पशुपक्ष्यादिकांचें मैथुन; कावळा, सर्प इ॰ची सुरतक्रीडा. 'कावळ्यांचा लाग पाहिला.' २८ (जरकाम) तारेची दिशा बरोबर लावणारा, रूळ. २९ (लोहार- काम) मोठा अवजड हातोडा. रेवीट (रिव्हेट) फुलवितांना एका बाजूनें ठोकतात व दुसऱ्या बाजूस याचा जोर लावतात. ३० (चांभारी) अपुऱ्या सागळीस लागलेला तुकडा. ३१ (संगीत) एका स्वरावर थांबून मग दुसऱ्या स्वरावर उडी घेणें. (-स्त्री.) उडी; उड्डाण (क्रि॰ मारणें). -क्रिवि. एकामागून एक; लागो- पाठ (लागलगट, लागट या अर्थीं). [सं. लग्-लग्न; प्रा. लग्ग] (वाप्र.) ॰करणें-हल्ला चढविणें. 'सवेंचि पिप्लिका करिती लाग । देखोनि माजला कीर्तनरंग ।' -दावि २६९. ॰चालविणें-ठर- लेल्या क्रमानें किंवा सरणीनें चालू करणें. (कांहीं काम योजना, बेत). ॰दवडणें-संधि घालविणें; लाभ दवडणें. ॰दवडणें- एखाद्या गोष्टीच्या सिद्धीसाठीं आपल्या योजना चालू करणें, मागें लावण. ॰लावणें-१ (प्राप्तीसाठीं) संधान बांधणें; कांहीं वशिला खर्च करणें; हरएक प्रकारें उपाय, युक्ति योजून काम जुळेलसें करणें. २ माग काढणें; पाठलाग करणें. 'मागोनि लाग लावित नृपबळ येउनि ।' -मोआदि १५.६३. (एखादें काम) लागाला येणें-लागीं लागणें-लागावर येणें-मिळणें, जुळणें-एखादें काम सुरळीतपणें सुरू होणें किंवा चालू लागणें, सिद्धीच्या मार्गावर असणें. पंथाला लागणें. 'माझी पंचायत लागीं लागली.' लागास येणें-रंगारूपास, फलद्रूप होण्याच्या बेतांत येणें. सामाशब्द- ॰पाठ-पु. स्त्री. १ लगबग; त्वरा; घाई. 'करा करा लागपाठ । धरा पंढरीची वाट ।' -तुगा २५६४. २ लागलेंच अनुसरण; पाठलाग; पाठपुरावा. (क्रि॰ पुरवणें; पुरणें; लागणें). ॰पाळती-स्त्री. पाठीस लागण्याची क्रिया. 'किमर्थ अर्थीं माझियें पृष्ठीं । लागपाळती केली त्वां ।' -नव १३.१३८. ॰बग-पु. संबंध. 'पाईक तो जाणे या इक्रीचा भाव । लागबग ठाव चोरवाट ।' -तुगा ३७५. ॰बंदी-वि. जीस लाग लावले आहेत अशी, चांगल्या प्रकारची (चोळी). 'नका सोडू तरी गांठ चोळी फाडाल लागबंदीची ।' -होला ९७. ॰भाग-पु. १ संबंध; लागाबांधा. 'निष्ठुरा उत्तरीं न धरावा राग । आहे लागभाग ठायींचाचि ।' -तुगा १२१७. २ पाठलाग. ॰माग-पु. लागभाग; उपाय. 'पराक्रमाचा लाग- माग । क्षात्रकर्म किं कपटांग ।' -ज्ञानप्रदीप २८१. ॰लाब्या- वि. युक्त्या, बेत वगैरे योजून काम साधणारा; संधान बांधण्यांत कुशल. ॰वण-स्त्री. पाठलाग. 'असाध्य साधूति अंजन । करी लागवण स्त्रियांसी ।' - एभा १०.५७७. ॰वेग-क्रिवि. घाई; त्वरा; लगबग. वेग-स्त्री. अतिशय त्वरा; घाई; गडबड. 'आतां लागवेग करा । ज्याचे धरा ठाके ते ।' -तुगा १९३९. पु. १ प्रतीक्षा; वाट. 'पालटाचा लागवेग । किती म्हणोनि पहावा ।' -दा ९.६.४२. २ संबंध; लागाबांधा. नरदेहाचेनि लागवेगें । एक लागे भक्तिसंगे ।' -दा १.१०.२. ॰वेग-गीं-गें-क्रिवि. त्वरित; ताबडतोब; लगबगीनें. 'शत्रु निर्दाळी लागवेगीं । यश त्रिजगती न समाये ।' -भारा १२.३२. 'महत्कृत्य सांडूनि मागें । देवास ये लागवेगें ।' -दा २.७.३४. लागाची चोळी-स्त्री. नऊ तुक- ड्यांची चोळी. याच्या उलट अखंड चोळी. लागावेगा-पु. लागवेग; लागाबांधा. 'न कळे कव्हणा लागावेगा ।' -उषा १२४. लागचा-वि. (गो.) लगतचा; जवळचा.

लाग m Congruous relation; consistency. A blow. A crop. An effort. An aim. A shoal. Season (पेरणीचा लाग). Lay means and measures towards the attainment of लाग साधला Object is gained. A piece of woman's चोळी under the arm.

लाग lāga f P After-sproutings of corn. A commoner word is पडसाळ.

(सं) पु० संधान, रंग. २ उपाय. ३ प्राप्ति. ४ फळ येणें. ५ चोळी वगैरेला लावण्याचे कपड्याचे तुकडे.

(वि.) हिंदी अर्थ : दुबला पतला. मराठी अर्थ : सडपातळ.

स्त्री. १ शेतीची मेहनत; मशागत; कृषिकर्म; शेतकाम; नांगरणी, पेरणी, कुळवणी इ॰ २ वृक्ष- संवर्धन; फळझाडें वगैरे लावणें. ३ (विशेषतः शेवटचे तीन शब्द) डागडुजी; दुरुस्ती (घर इ॰ ची). [लागवड द्वि.]

तार tāra f ( P) A wire; a piece of catgut; a string of silk &c. 2 A filament or thread of any viscous or inspissated substance. 3 Intoxication: also dullness from watching; dimness of vision from bile &c. v चढ, ये, लाग. 4 fig. Habitual mind or bearing: also fixed attention; earnest engagedness. v लाग. 5 (Esp. in pl तारा) A low and allusive term for a hair of the pubes. Hence तारा उपटणें, तारा उपटणारा &c. in the vulgar tongue. 6 fig. Thread, train, tenor, connection (as of a discourse). v लाव, लाग, धर, सोड, सुट. 7 Long-continuing train, proceeding, or subsisting (of a work, as of ploughing, writing, singing, or of any state, as of raining, shining, blowing); a consecution or course gen. v लाव, लाग. तार ओळखणें or जाणणें g. of o. To understand the mind, leaning, inclining of. तार राखणें-संभाळणें &c. To preserve the good will of. तारेस उभा राहणें or तारेनें वागणें or चालणें g. of o. To walk in the ways of: also तारेस उभा करणें, तारेस उतरणें g. of o. To meet the pleasure or mind of. तारेस लागणें or असणें To be engrossed by the desire or contemplation of. तारा तोडणें (To snap the chords.) To roar or bellow (overbearingly). गळा तार आहे g. of s. (His &c.) throat is a musical chord. Said of a vocalist.

झड jhaḍa f Long-continued rain. v लाग, बस. 2 Spray: and, by a figure, a matted fence before a door or window to keep off the spray. 3 A stoop or swoop (of a bird of prey); and fig. rushing upon or crowding around scramblingly or eagerly; an eager spring upon. Ex. नको अनुमानूं विठ्ठला ॥ तुका म्हणे झड घाला ॥. v घाल, कर, पड, लाग. 4 A continued falling (as of leaves, blossoms, the hair); maceration or wasting away (of the body); tabies, marasmus: also a series or long succession (of persons, actions, events). v लाग, पड.

खरखर kharakhara f Shooting or painful throbbing in the eye. 2 fig. Bitterness of reflection; remorse, regret, compunction: also concern or sharp sorrow. v लाग. 3 Rattle in the throat (as from phlegm). v लाग, सुट. 4 An itching or a fit of itching in the itch. v लाग, ये.

खरखरा kharakharā m A rough kind of touchstone. 2 Shooting in the eye. 3 Regret, fretting, grieving about: also longing or hankering. v फिट, जा, फेड. 4 Displeasure, huff, offence. 5 The swelling and heaving, thirsting and panting (of an angry or an ambitious spirit). v ये, लाग, राह. 6 A fit of itching in the itch. v सुट, हो, लाग. 7 (घशाचा) खरखरा Viscid phlegm in the throat. 8 unc Rattle in the throat. v हो, वाज, लाग. 9 A fright or an alarm; a shock of terror. v बस.

लघाळ laghāḷa f P A train or line (of things in general). v लाव, लाग. Ex. एथुन तेथवर पांघरुणाची ल0 लाग- ली. 2 A train of speech; a string of reasonings or explanations, esp. as evasive or unfounded: also any prolix, prosing, longwinded strain. v लाव, लाग, हो.

ठेच or ठेंच ṭhēca or ṭhēñca f ( H) Striking of the foot against a stone. v लाग. Pr. पुढल्या मनुष्यास ठेंच लाग- ली म्हणजे मागला हुशार होतो. 2 fig. A loss or damage. 3 Thronging or pressing. 4 fig. of Sig. I. With लाग in. con. Learning a lesson; receiving a rude hint.

चटका caṭakā m (चाटणें To graze; to take off the skin.) Glow, ardor, scorching heat (of the sun, fire, or a heated body), considered as catching or affecting: also the hot or acrid qualities of substances, as affecting the mouth or throat. v लाग. 2 The smart or sensation following upon a burn, or, to the tongue and palate, upon touching a thing sharp and biting. v बस. 3 The scar or mark of a burn. 4 A pang, thrill, sudden agony: (as affecting the mind.) v बस. 5 Covert and cutting speech; a reflection, sarcasm, taunt, fling, hit. v मार. 6 Care or concern about; anxious heedfulness or regard. Ex. चाकर माणसास चाकरीचा चट- का असावा. 7 The pains of the absence of, and the longing for the return of. v लाव, लाग, बस. Ex. लोभ हरीचा लटका लावुनि गेला च0; तो माळी दाद- व्या केला ॥ तो विहिरींत पडून मेला ॥ त्याचें कांहीं वाटत नाहीं मला ॥ सख्याचा च0 लागून गेला. 8 A brand with the cauterizing iron, esp. a small and slight one. v दे, लाव. Ex. नसतेचि चटके लावीत ॥ शुद्धावरि मूर्खत्वें ॥. 9 Heating (gold) by applying bluestone &c. and throwing it into the fire. v दे. Also, by meton., the materials used in this operation. 10 A blow or loss (as in trade). v बस, लाग. 11 See चटक & चरका throughout.

पु. (कों.) पीक (फळें किंवा फुलें यांचें); बहर. [सं. वृध्-वर्ध्; बाज] ॰णें-अक्रि. (कों.) फळें, फुलें धरणें; लाग, बहर येणें; बाजणें. ॰वट-वि. (कों.) ज्यास पुष्कळ लाग घेतो असें; पुष्कळ फळें, फुलें देणारें; (झाड).

भेरूड bhērūḍa n m An insect that attacks trees and fruits. The tree undergoes puffing here and there; the bark scales off; and the tree withers. v लाग. Applied also to the disease occasioned by this insect, and, by many, to the parasite which often grows out of the puffed parts. 2 fig. A wasting and lingering malady (incidental to man and beast). Applied also to sickliness or valetudinarianism. भे0 or रोगाचें भे0 लागलें दौलतीला, ऐश्वर्याला, संपत्ती- ला &c.) The worm is at the root. भरूड, used with such words as कर्जाचें or कर्जदारांचे-कजज्याचें or खटल्याचें- संसाराचें or कामाचें, acquires the import of A worrying and wasting pressure or trouble. v लाग.

चिरकंडी or चिरकांडी cirakaṇḍī or cirakāṇḍī f A stream (as of blood milk, urine, water, juice) spurting out forcibly. v लाग. 2 A squirt or syringe. 3 fig. A torrent of rain. v लाग.

चळ caḷa m (चलन S) Slipperiness or slippiness. v पड. Ex. जागेला तर चळ पडतोच परंतु द्रव्याला पडतो. 2 Deviation or departure (from one's word, or from some law, rule, or prescribed course). Ex. परि वचनासि चळ नव्हे माझ्या ॥. Also मंत्रदेवता साध्य करण्याविषयीं जे नियम सांगितले आहेत त्यांत यत्किंचित् चळ झाला तर अनर्थ होतो. 3 Idiocy or fatuity. v लाग. In this sense some compounds are in use; काम-द्रव्य-धन-मद्य-शास्त्र-स्त्री-चळ. Mem. In the above three senses the च is both tsh and ts. 4 m f An obstinate whining or pining after (as of children). v घे. 5 f The state of inability to cease from crying to which children by obstinate crying reduce themselves. 6 m Wild or eager desire after; vehement craving or itching; mad impatience. v घे, भर, ये, लाग.

चणका caṇakā m (चण!) The smart of the sting or bite of a scorpion, snake, flea &c.: also the sharp pain of a pinch, of actual cautery &c. the glow on eating peppers, or on exposure to the sun: the sharp hissing of फोडणी &c. v मार, लाग, बस. 2 A gust or fit of passion. v ये, लाग.

पु. चोळीचा लाग, सांधा; ठुशीखालीं (चोळीं- तील बगलेच्या त्रिकोणी तुकड्याखालीं) लावलेला, असलेला (कापडाचा) तुकडा, सांधा. लाग पहा.

पु.       चोळीचा लाग, सांधा; ठुशीखाली (चोळीतील बगलेच्या त्रिकोणी तुकड्याखाली) लावलेला, असलेला (कापडाचा) तुकडा, सांधा. पहा : लाग

चोट cōṭa f ( H) A wound; a cut: also a contusion or bruise, or a rude abrasion: also a blow with the fist. 2 fig. A loss (in trade &c.); a blow or stroke of misfortune. v लाग. 3 A lucky hit; a fortunate stroke. v साध, लाग, लाव. Ex. व्यवहा- रांत एखादे वेळेस चोट साधती तेव्हां चार पैसे मिळतात.

स्त्री. १ तडाखा; घाव; दुखापत; शस्त्रानें, मुष्टीनें केलेला प्रहार; बुक्की; गुद्दा. २ (व. ल.) हल्ला; धाड. 'आज लाडवावर चोट आहे.' ३ (ल.) (व्यापारांतील, धंद्यांतील) घस; तोटा; नुकसान; दुर्दैवाचा घाला. (क्रि॰ लागणें). 'जब कमाई न होय । चोट साहे धनकी रे ।' -तुगा ४२९. ४ दैवयोगानें झालेला अकल्पित लाभ; अनपेक्षित रीतीनें झालेला फायदा; लाग. (क्रि॰ साधणें; लागणें; लावणें). 'व्यवहारांत एखाद्या वेळेस चोट साधते तेव्हां चार पैसें मिळतात.' 'ही हाताची चोट गमावूं नकोस.' ५ गारुडी व गावगुंड यांच्या खेळांत परस्परांवर डाव लागू झाल्यामुळें होणारी वेदना. ६ (व.) शर्यत. 'आमची दोघांची चोट लागली.' (क्रि॰ खेळणें). ७ (व.) शर्यतींत लावलेला पण. 'पैसा चोट खेळूं.' ८ (सामा.) जखम; व्यथा. 'इष्काची काळजामध्यें लागली चोट जी जी ।' -प्रला १९३. [हिं.; तुल॰ सं. चुट् (चोटयति) = कापणें, छेदणें]

चरचर caracara f (Commonly चरचुर) Smart; sharp, stinging, tingling pain. v लाग. 2 fig. Regret. v लाग. 3 Sharpness (as of a weapon or tool): also fig. pertness or saucy briskness (of speech).

चटक caṭaka f ( H) A taste, taking to, penchant; an acquired liking or fondness. v लाग. 2 An ill-habit; a way or trick. 3 The anguish of separation and the longing for the return of. v लाव, लाग, बस.

धका dhakā m ( H) A sudden push or shove; a jolt, jog, shock. v लाव, लाग. 2 fig. A loss in trade; a blow or stroke of misfortune, affliction &c., or of any injuriously operating power or cause: also damage, detriment, deterioration, diminution &c. arising from it. v लाव, लाग. 3 An artificial bank, a quay or wharf; a raised mass by the wayside to receive travelers' burdens. 4 A parapet or little wall (as edging to roads, precipices &c.) 5 The name given to an electrifying apparatus. (Because it gives shocks.)

धुपणी dhupaṇī f (धुपणें) Menorrhagia. v लाग. 2 Fluor albus. v लाग. 3 fig. A despoiling; an utter stripping and baring. See धुणी.

घटती ghaṭatī f ( H) Loss (in trade &c.): also loss (by leakage, spillage, dryage &c.); wastage. v ये, लाग. Ex. हालीं शिक्याला घ0 कीं बढती? 2 Decrease, decline, decadence, diminution. v ये, लाग.

हेंडगूळ hēṇḍagūḷa n (Low.) Membrum caninum. v गुत, लाग. Understood by some in the sense Coïtus canûm. v गुत, लाग.

हळहळ or हळहाळ haḷahaḷa or haḷahāḷa f (हलाहल in बालभाषा Interjection of pain or anxiety.) Inquietude; painful restlessness or painful apprehension; great perturbation or uneasiness (of body or of mind). v लाग, वाट, कर. Ex. नाहीं भक्तीचें बळ ॥ तंववरी हळहळरे हळहळरे ॥. 2 Painful regret. v लाग, कर. हळहळीचा माल Goods occasioning to the seller great distress or trouble of mind.

जगतापंथ jagatāpantha m (Path of life.) Life after recovery from dangerous illness; life from the grave. v लाग, as जगत्या पंथास लागणें or लावणें. 2 fig. Re-establishment or revival (to a business) after decline. v लाग, लाव.

झाक jhāka f (Jhá.) Brilliance or brightness (as of metals, gems, colors &c.) 2 (With सोन्याची or रू- प्याची) Wash (of gold or silver); a gilding or silvering. 3 A smart shower. Gen. with पावसाची. v ये. 4 A bevy or flock (of birds): a cloud (of locusts): also a descent of a flock, or a stoop of a single bird. v ये, पड, मार. 5 or उन्हाची झाक A coup de soleil. v लाग. Also a blast of hot, or of cold and withering, air. v लाग, ये, बस, वरून जा. 6 For other senses see झांक above.

झणाटा jhaṇāṭā m (झण) A heavy and sounding blow (as of or upon a stone). v बस, मार. 2 A twanging or deeply whizzing stroke (with an arrow, ball, bullet). v लाग, बस. 3 The stinging, or the sudden pang of it, of a scorpion. v मार, बस, हो, वाट. 4 A coup de soleil, or a blast of heated air. v लाग, बस. 5 A burst or gust of passion. v ये. 6 Freely. Hugeness, vastness, monstrousness, enormousness; excess whether of size, extent, number, quantity, or quality (as सांपाचा-म्हैसेचा-मुल- काचा-शेताचा-पिकाचा-पावसाचा-उन्हाचा-वाऱ्याचा- थंडीचा-झणाटा). Used also in comp. or as a ind, as झ0 साप, झ0 म्हैस, झ0 शेत-पीक-पाऊस &c.

झटका jhaṭakā m झटकारा m (Imit. formations from झट!) A smart blow as with a stick or switch. 2 A sudden and smart pull: also a Jerk with hand or foot. 3 A sudden and smart pain, a shooting, throe, pang, twinge. 4 A puff, gust, blast (of wind): a bursting forth (of rage): a blow or blast (from a भूत or fiend): a flinging out (of the foot in dancing): a swing (of the arm or body): the sweep or sway (of a weapon): a whisk from a skirt or an end. v मार, दे, बस. 5 A shake or a flap; a flap with the सूप or sifting fan &c. v दे. 6 A concussion or sudden blow (as from a body struck against); a knock or hit (as in falling. v लाग. 7 A stroke of the sun; or, less specially, a blast of ऊन्ह or sun-heated air: the sweep or prevalence, or an alighting stroke, of जरीमरी or other epidemic: an attack of fever, bilious disorder &c.: a blight falling upon crops: a blow (loss) in trade or business. v लाग, बस, मार N.B. झटकारा is, throughout the above senses, less common than झटका. झटक्यापटक्यांत In a shake or trice; in half a moment. झटक्यासरसा With a smart slash, cut, or stroke; with a jerk, catch, or pull; with a sweep or swing; with a whisk or shake; with a sally, start, spring, bound, dart, rush, run, go; with any outburst or sudden and forceful action: also as with a pop; all of a sudden--dropping down dead.

कड्याळें kaḍyāḷēṃ n Any exceeding gain or profit in business. v लाग. 2 Any incidental gain or good, a windfall. v लाग. 3 See कडोळ्या लगाम.

खोचट or खोंचट khōcaṭa or khōñcaṭa f (खोच) A splinter: also a projecting point or snag. See खोचाटा. v लाग. 2 A loss in trade. v लाग, बस, ये.

खटराग khaṭarāga f A term for any person, business, affair, or work viewed as troublesome or disagreeable; a pest, a plague, a bore. v लाग or मागें लाग, घालव. 2 Things, traps; the furniture of a house or one's traveling kit, esp. as viewed as large, lumbering, cumbersome, burdensome.

खुतपुत khutaputa f (Imit.) Fretting about; anxious inquietude for. v कर, लाग. 2 Troublesome pressing for; (a child's) teasing for. v कर, लाव, लाग.

वि. १ जोडलेल; अवलंबून असलेलें; संबद्ध. २ योग्य; लायक. 'हा धोतरजोडा तुमचे लागी आहे, तुम्ही घ्या.' लागीभागी, लागाभागास-वि. शअ. क्रिवि. १ जवळ; शेजारीं; समीप; आसपास. (क्रि॰ येणें; लागणें; असणें). 'फौज लागीभागी आली.' २ सदृश; जुळणारें. 'त्याचें बोलणें आपल्या लागीभागी आहे.' ३ आटोक्यांतला; आवांक्यातला; किंमती- जवळपासचा. 'हा सौदा लागीभागी आहे.' लागभाग-पु. १ चिन्ह; सान्निध्याचें दृश्य. 'आज पाऊस पडेल असा लागभाग दिसतो.' २ युक्ति; विचारीपणा; शहाणपणा. 'वाघापुढें जाण्याचा लागभाग दिसत नाहीं.' [लाग + भाग; किंवा लाग द्वि.]

स्त्री. लाग; लागीर; भूतबाधा. 'सचकित म्हणताहे लागि कोठें पहा गे ।' -सारुह २.८६. दावि १६.

लागींभागीं or लागाभागास lāgīmbhāgī or ṃlāgābhāgāsa prep & ad (लागीं or लाग & भाग, or लागीं with भागीं as by redup.) Near to or near, nigh, in the neighborhood of, in the adjacent parts. v ये, लाग, अस. Ex. फौज ला0 आली; हा सौदा ला0 आहे (is within bounds, is priced at about its value); त्याचें बोलणें आपल्या ला0 आहे (his statement or speech is much about the same as ours); आमच्या ला0 आलें तर करूं. 2 Sometimes the nominative लागभाग appears, and with idiomatic diversity of sense; as आज पाऊस पडेल असा लागभाग दिसतो That rain will fall today, there is closeness or nearness (of indication), i.e. likelihood, not remoteness or strangeness; वाघापुढें जाण्याचा लागभाग दिसत नाहीं No consistency or reasonableness (nearness) appears in attacking a tiger.

लागटा lāgaṭā m (लाग) Continuousness, connectedness, consecutiveness: also a train, series, connected disposition. v लाव, लाग, कर, हो.

स्त्री. १ शेतकी संबंधीचीं सर्व कामें (नांगरणें, पेरणें, बेणणें इ॰ समुच्चयानें). २ शेतीचा खर्च; जमीन लाग- वडींत आणणें, गोठे-सोपे इ॰ची डागडुजी करणे, गांव वसविणें इ॰ कामासंबंधाचा खर्च. 'हें घर नीट करा. लागवड आम्ही देऊं.' ३ शेतें, बागा इ॰ मध्यें धान्यें, झाडें इ॰ लावणें. ४ ज्यांत धान्यें, झाडें इ॰ लाविलीं आहेत अशीं शेतें, बागा इ॰. 'दहा बिघे लागवड होती तिचा धारा दिल्हा.' ५ कुलाबा) लागण (प्लेग वगैरेचीं). ६ (सामा.) पेरणी. 'जमीनीची लागवड केली तरच पीक येतें.' [लागणें + वड प्रत्यय] लाग- वडीस आणणें-येणें-१ (जमीन) लागवडीच्या योग्यतेस करणें; पीक यावयाच्या योग्यतेस येणें (पानमळा, बाग, पोफळ, माड इ॰). २ फळाला, उत्कर्षाला येणें किंवा आणणें (बाग, मळा, झाडें इ॰).

लाघावळ lāghāvaḷa f (लागणें & वळ) A string or series (of houses, hills, trees, fields &c.) v लाव, लाग. 2 A train or proceeding line: also trail or vestige of passage. v लाग, जा, ये. 3 A strain of idle speech; long-continuing prate or tattle.

लगेढोल lagēḍhōla ad ( H As the blow falls upon the drum; just at the stroke or hit. लगेढोल is the expression rapidly uttered and reiterated by the jugglers and sport-makers called गारूडी, गोपाळ, कोल्हांटे, भोरपी &c. as they beat upon their drum and perform or command their exploits. ) Smartly, briskly, sharply and vigorously;--used of business proceeding, or of action or movement in general. v लाग, चाल, कर. 2 Used as s f Smartness and briskness (of business &c.) v लाग.

लत lata f ( H) A trick, vice, evil habit. v लाग, पड, जड, & मोड, सुट. 2 Blameworthiness or faultiness. v लाव, लाग. Ex. हा आपल्या वचनास लत लावणार नाहीं.

रग raga f ( P Vein &c.) A sinew or tendon. 2 fig. Haughty stiffness, tough conceit, high bearing, opinionativeness. v धर, बाळग, ये. Hence the current phrase रग मोडणें-जिरविणें-उतरणें To take the conceit out of; to lower the crest of. 3 Spirit, spunk, pluck, mettle, bottom, enduring vigor. 4 Force or active power (as of disorders in the system, of epidemics, raininess, windiness, or other moods of agencies). Ex. गळवाचें रक्त काढतांच त्याची रग मोडली; मृगाचा पाऊस लागला म्हणजे उन्हाची रग जिरेल; पावसाळ्याची रग; वाऱ्या- ची रग &c. 5 An ache or continued pain (in the trunk, head, limbs, or eyes). v लाग, ये. Hence मणगटाला रग लावणें To grasp the wrist tightly and painfully (i. e. to squeeze or strain or draw hard so as to produce रग or ache). And सावकाराची रग or देणेदाराची रग The dunning, i. e. the pinching and producing of ache, of one's banker or creditor. In this sense कामाची रग The press of business. v लाव & लाग. See the order or class. of this word under धमक.

सागलाग sāgalāga m (लाग by redup.) An application or a direction of the mind or of the energies; aiming, essaying, attempting: also an aim, an object, a point taken up to be pursued. v साध, लाग, बस, & लाव, बसव, बांध, ठेव, धर.

पु. १ मनाचा कल; लक्ष. २ पाठलाग; प्रयत्नः बेत; योजना. ३ हेतु; ध्येय; उद्देश (क्रि॰ साधणें; लागणें; बसणें; बांधणें; ठेवणें; धरणें; इ॰). [लाग द्वि.]

टक ṭaka f (Imit.) A continued throbbing of the temples. v लाग. 2 A fixed look; a stare or gaze. v लाव, लाग. 3 fig. A continued noise: i. e. a long-lasting recitation or discourse; an incessant whining, crying, halloing, barking, singing, raining &c.;--as determined by the significant word with which it is connected. Ex. एकसारखी भाषणाची टक-पावसाची टक-रडण्याची टक-पढण्याची टक-म्हणण्याची टक-लावली आहे. 4 n (Poetry.) The fixedness of astonishment or amazement. Ex. पाहतां भीमकीची रूपरेखा ॥ टक पडलें सकळिकां ॥.

टक f A continued throbbing of the temples. v लाग A fixed look; a stare or gaze. A continued noise. The fixedness of astonishment.

तंद्री tandrī f (तंद्रा S) Dozing state or sleepiness. v ये, लाग. 2 Fixedness of attention. v लाग.

ठसका ṭhasakā m ठसकारा m (ठस!) The sudden sensation arising (in the nose, eyes &c.) from tasting any thing hot and biting, from snuff, from water &c. in repercussion from the gullet. v लाग. 2 A sudden and dead blow; any blow upon which the sound ठस! can be fancied. v लाग, बस. 3 Forcible impression or forcibleness (as of speech); weightiness, impressiveness: also cutting or offensive speech, a blow, a hit. ठसक्याचा Smart, prompt, decided, sharp, hitting--person, speech, procedure, business.

उचका ucakā m (उचकणें) Swindling, cozenage, sharperpractice; pocket-picking; shoplifting; borrowing far and wide; buying up goods on tick &c. v घे, काढ, कर. Also the monies so borrowed or goods so bought. उचका always implies Wildness and rashness in such taking up of monies or goods, and generally Fraudulent intention. 2 An impression upon the mind so vivid as to produce a dream; or to occasion, during waking hours, a vision or a perception as of a real object;--caused by earnestness of expectation, intensity of dread, or ardent contemplation of some project. v ये, लाग, पड. 3 An earnest looking for, a deep apprehension of, or an absorbing meditation upon. v धर, लाग, बस.

आर āra f An iron spike (as of a top, a handmill, surprise &c. oh! a wooden axle, a goad &c.) 2 Urgency, pressing, hurrying. v लाव, लाग. 3 A spoke of a wheel. 4 A painful tumor in ano &c. See आरई. 5 A tuft or ring of hair on the body. 6 A term in the play of इटीदांडू,--the number six. 7 m A large serpent of the Boa-kind. 8 Applied fig. to a dull, heavy, sluggish fellow; a lubbard. 9 An acuminated or pointed end (of a stick, rope &c.) 10 The old-age-sproutings of नागवल्ली (Piper betel). On their appearance the plant is unwound from its supports, and set, according to the manner of Arcuation, well covered over with mould. Ex. नागवल्लीची आर एकदा रुजली म्हणजे वेल वाढतो. 11 A tendril. 12 आर as the common termination of the words descriptive of the artisans, e. g. सोनार, सुतार, लोहार, कांसार, चाम्हार, कुंभार &c. is from the Sanskrit कार Doer or maker; thus describing them as doers or workers in gold, iron, brass &c. संसाराची-प्रपंचाची-रोजगाराची-आर The goading of worldly affairs, earthly necessities &c. v लाव, लाग.

लागणें lāgaṇēṃ v i (लग S To be near or with. This verb is, of all the verbs in the Maráṭhí language, the most extensively and variously applied. The meaning is but one, and, by one general definition therefore, it may substantially be expressed; but it is a multifarious meaning; and, as such, that it may be discerned through the multiplicity of its respects and relations, it must also be exhibited in particular uses, and elucidated and established by familiar examples.) To come or arise unto; to come into contact, connection, or correspondence with; to have suitableness, agreeableness, or harmonious relation; to meet, befal, betide; to touch, hit, reach, stick to, refer to, bear on; to fit, suit, sit with, apply to. See the subjoined senses and illustrations. 1 To touch. Ex. तू त्याला लागूं नको विटाळ होईल. 2 To be planted, set, inserted;--as plants or graffs: also to be planted or set with--ground; as वाफा लाग- ला, अळें लागलें, सरी लागली. 3 To take root or seat; to be fixed congenially and vitally;--as plants set, cions engraffed. 4 To hit, strike, light on; to come in contact with hurtfully or sensibly--a weapon &c.: to touch, figuratively; to affect or take effect upon; to come home unto;--as abuse, reproof. Pr. बोलेल लेंकी लागेल सुने. 5 To close or shut; to fall together or to;--as doors or shutters, covers or lids, eyelids or eyes. 6 To be duly joined to or with, lit. fig;--as pieces, parts, verses, words. 7 To suit; to be adapted or accommodate to. 8 To get on foot or into vogue;--as fashions or ways. 9 To be contracted by; to fix itself unto;--as a vice, trick, ill habit: also to be caught by; to happen unto;--a disease or an ailment. 10 To arise upon or in and form an affection of;--as hunger, thirst, hiccough, panting, trembling &c. 11 To arise and proceed; to take commencement or origin and continue;--as bodies in space, events in time, any particular quality or quantity. Ex. एथून मावळ संपलें आणि देश लागला; तेथून पुढें भरवस्तीचे गांव लागतील; ह्या अध्यायापासून ग्रंथ कठीण लागला; तव्हांपासून ह्याचा त्याचा कलह लागला; हें काय शहर लागलें आहे; हें काय सोपें लागलें आहे. 12 To appear, as to its quality, unto the senses or mind of; to be perceived or apprehended by as of some particular nature, or as subsisting in some particular manner. Ex. आंबे खाऊन पहा गोड लागले तर घ्या; त्याला बरी गोष्ट जरीं सांगितली तरीं वाईट लागती. 13 To be found or got by;--as service, employment. 14 To be related or connected generally. Ex. तुझा तो काय मेहुणा लागतो. 15 To meet, fall in the way of, come before. Ex. वाटेनें चार नद्या लागतात; तुम्ही वाचीत जा आणि पुढें वृत्तश्लोक लागेल तेथें ठेवा. 16 To bear;--as fruit-trees: also to arise upon; to be borne or produced;--fruit. Ex. त्या प्रांतचे माड असे लागतात कीं एका एका माडावर हजार हजार नारळ लागतात. 17 To be corrupted, tainted, corroded, dirtied; to be affected with a blemish or damage;--a thing in general. 18 To stick or adhere to. 19 To bite or sting;--as snakes, scorpions, pungent substances. 20 To fall upon;--blight or mildew: also to be affected with blight;--a plant. 21 To act or take effect upon; to operate or work upon hurtfully or disagreeably;--as intoxieating or narcotic substances, bad air or water, fasting, angry imprecations &c. 22 To be affected with some one of the disorders incidental and usual;--esp. a horned beast. 23 To enter into and form the substance of; to be duly concocted and assimilated;--said of food. 24 To be expended or consumed in or upon;--as money, materials, time. 25 To be required or wanted; to be necessary to the well-being or perfect state of;--a thing in general: also to arise unto;--a want, need, occasion for. 26 To be duly pitched;--the throat or voice, a musical instrument or its tone: also to be set or tuned. 27 To be kindled;--a light or fire: also to be on fire;--as a house or thing. 28 To begin indeed; to enter into full activity or being; to be advanced to the stage at which the main or principal ceremony is under performance;--as a wedding or thread investiture. 29 To stutter, falter, hesitate. In this sense the person, his tongue, or his words may, any one, become the subject of the verb. 30 To begin to work; to get into action or motion;--as an engine, a machine. 31 To work on, in, at; to act in its peculiar manner on its proper subject. Ex. जंग चढला आहे म्हणून चाकू चांगला लागत नाहीं. 32 To be whetted or sharpened. Ex. दोन चाकू लागले आहेत बाकीचे लावायाचे आहेत. 33 To be fixed or settled upon; to be attached to inseparably or closely. Ex. उपजल्या प्राण्यास मरण हें लागलेंच आहे; संसाराचें कृत्य हें रोज लागलेंच आहे. 34 To be applied unto; to be occupied or engaged in. 35 To set in; to take place for continuance;--as rain, cold, heat. 36 To have the intended or natural effect; to answer, take, succeed. 37 To bear upon; to gall, pinch, rub;--as a load, the saddle, the back of a beast: also to receive or sustain galling or abrasion;--the back. 38 To be joined with the female in sexual congress;--used of birds and beasts, and, revilingly, of man. 39 To appertain to; to be the concern, province, proper office or business of. 40 To be arrived at the proper state or stage;--as a she-animal that has begun to yield milk, a tree that has begun to bear fruit. 41 To be; to have some certain condition, quality, or accident. Ex. मी का श्रीमंत लागलों आहें सर्वांस शालजोड्या द्या म्हणतां तो; मी काय कोठ्यधीश लागलों आहें; हा काय मुसलमान लागला. 42 To be fixed upon or attached to;--an act as criminal &c. upon or to a person as the perpetrator, or a duty or work upon a person to execute it. 43 To be incumbent or obligatory upon; to be necessary to be done or suffered by. Ex. ह्याचे हातून न झालें तर तुम्हास जावें लागेल; हा पळून गेला तर रुपये तुम्हाला द्यावयास लागतील. 44 (In conjunction with a verb having the termination ऊं or आवयास) To begin; to begin to do or to be; to act upon or to take place. Ex. तो मारूं लागला; देऊं -घेऊं -खाऊं -बोलूं -बसावयास -करावयास -&c. लागला; युद्ध होऊं लागलें; दिवस लांब होऊं or व्हावयास लागले. 45 शौचास लागणें, मुतायास लागणें &c. in con. To get the desire to stool or to make water. 46 To be with or on the side of helpfully; to set one's self unto or towards. Ex. हें ओझें मला उतरूं लाग; हें काम मला करूं लाग. 47 To come to anchor; to come to. 48 To come to a stand still; to be confuted, posed, non-plussed. लागला जाणें with ला or स of o. To become indebted or bounden unto; as त्वां मला दोन पैसे दिल्हेस म्हणून मी का तुला लागला गेलों? 2 To be in close intimacy with. लागून असणें To be closely engaged upon, about, at, with, in. लागून जाणें To leave her husband and dwell with another;--said of a wife.

अक्रि. (ह्या क्रियापदाचा संलग्न, संयुक्त किंवा संबद्ध होणें, जुळणें, चिकटणें, जडणें असा मूळचा एकच अर्थ आहे. परंतु अनेक नामांशीं आणि शब्दांशीं उपयोग केल्यामुळें यांस अनेक भिन्न अर्थांच्या छटा आल्या आहेत. त्यांपैकीं सर्वसामान्य व कांहीं विशेष खालीं दिल्या आहेत) १ स्पर्श करणें; शिवणें. 'तूं त्याला लागूं नको. विटाळ होईल.' 'परि सावध व्हा लागो शुचि व्हाया हृदयलोह या परिसा ।' -मोभीष्म ६.११. २ लावणें; आंत घालणें; खुपसणें (रोप, झाड इ॰); लागवड, पेरणी करणें (जमीनीची). 'वाफा, अळें, सरी लागली.' ३ मूळ धरणें; रुजणें; चांगलें जीव धरणें; एक जीव होणें (लावलेलीं रोपें, कलमें) ४ मार बसणें; आघात होणें (शस्त्र इ॰चा). ५ (ल.) मनाला बोंचणें; परिणामकारक होणें; अंतःकरणाला भिडणें (रागें भरणें, शब्दांचा मार). -दा १०.८.२७. ६ बंद होणें; मिटणें; गच्च बसणें. (दरवाजा, खिडक्या, झांकण, पापण्या, डोळे). ७ योग्य प्रकारें जुळणें; जोडलें जाणें (शब्दशः व ल.) (तुकडे, विभाग, कविता, शब्द). ८ बरोबर होणें; लागीं बसणें; नीट सामावणें. ९ प्रचारांत असणें; रूढ असणें (तऱ्हा, पद्धति, रीत). १० चिकटणें; जडणें; आंगवळणीं पडणें (दुर्गुण, खोड, रोग). ११ येणें; उत्पन्न होण; आसक्ति होणें (भूक, तहान, खोकला, कंप इ॰). १२ निघणें व चालू होण; प्रारंभ होऊन सुरू असणें (स्थल आणि काल यांतील पदार्थ आणि प्रसंग, विशिष्ट परिमाण किंवा प्रकार). 'एथून मावळ संपलें आणि देश लागला.' 'या अध्यायापासून ग्रंथ कठीण लागला.' 'तेव्हांपासून ह्याचा त्याचा कलह लागला.' 'हें काय सोपें लागलें आहे? १३ बरेंवाईट कळणें; विशिष्ट प्रकाराचे किंवा जातीचें म्हणून समजणें, वाटणें. 'आंबे खाऊन पहा, गोड लागले तर घ्या.' 'त्याला बरी गोष्ट जरी सांगितली तरी वाईट लागते.' १४ प्राप्त होणें; मिळणें (नोकरी चाकरी, नेमणूक). 'इतकी खटपट करून अखेर त्याला नोकरी लागली.' १५ नातें किंवा संबंध असणें; नात्याच्या संबंधानें असणें. 'तुझा तो काय मेहुणा लागतो.' १६ आढळणें; भेटणें; रस्त्यांत मार्गांत येणें; पुढें येणें. 'वाटेनें चार नद्या लागतात, 'तुम्ही वाचीत जा आणि पुढें येणें. 'वाटेनें चार नद्या लागतात, 'तुम्ही वाचीत जा आणि पुढें वृत्तश्लोक लागेल तेथें ठेवा.' १७ फळ धरणें; बहर येणें; वृक्ष फलोत्पा- दनाच्या स्थितीस येणें. 'ह्या प्रांताचे माड लागूं लागले म्हणजे असे लागतात कीं एका एका माडास हजार हजार नारळ लागतात.' १८ करपणें; बिघडणें; बुडाशीं जळणें. 'भात बुडाशीं लागला.' १९ कामांतून जाणें; खराब, घाण होणें; डागळणें; कुजण्यास, सडण्यास आरंभ होणें; बुरशीनें व्याप्त होणें. 'लांकूड लागलें.' २० चिकटणें; चिकटून राहाणें. 'उदंड उपाधी तरी थोडी, लागोंच नेदी.' -दा ९.१०.५. २१ बसणें जडणें; बिलगणें (मन). 'चित्त तें लागलें तुझें पायीं ।' -दावि ५६. २२ चावणें; दंश करणें; झोंबणें (साप, विंचू, चिकट पदार्थ). २३ हल्ला, आघात होणें. 'त्याला विंचू लागला' 'मला ठेंच लागली-दगड लागला.' २४ पडणें; धाड येणें (मेकाड, मोवा इ॰ची); व्यापणें; ग्रासणें; (मेकाड इ॰नीं झाड). २५ परिणाम करणें; अनिष्ट व उपद्रव होईल असें करणें; (मादक पदार्थ, वाईट हवा, पाणी, उपवास, शिव्याशाप इ॰नीं). २६ जनावर, माणूस इ॰ची पाठ, पाय इ॰ गात्रांस (खोगीर, जोडा, लगाम इ॰च्या घर्षणानें) इजा होणें; घसटणें; खरचटणें; चोळवटणें; सोलवटणें. 'जोडा लागला.' २७ नेहेमींच्या एखाद्या आजारानें पछाडलें जाणें (जनावर). २८ पूर्णपणें व योग्य रीतीनें मिसळलें जाणें (साखर, तिखट, मीठ वगैरे अन्नांत एखादा पदार्थ). २९ घालविण्याची जरूरी पडणें; खर्चिला जाणें; व्यय होणें (पैसा, पदार्थ, वेळ). 'याच्या लग्नास पांचशें रुपये लागले.' ३० पाहिजे असणें; गरज असणें; सुस्थितीस पूर्णतेस जरूर असणें; (सामा. एखादी गोष्ट) (गरज, नड, उपयोगाचा प्रसंग) उत्पन्न होणें. 'क्षत्रियासि लागल्या अनुपत्ती । पूर्वोक्त करावी वणिग् वृत्ति ।' -एभा १७.४६२. ३१ योग्य स्वरांत बसणें; स्वरानुकूल असणें (गळा, आवाज, वाद्य, सूर). ३२ पेटणें; दीप्तियुक्त होणें (दिवा, विस्तव); चेतणें (आग). ३३ प्रत्यक्ष आरंभ होणें; मुख्य विधि, संस्कार याला सुरवात व्हावयाची वेळ येणें (लग्न, मुंज इ॰ विधीची). ३४ (बोलतांना) अडखळणें (माणूस, जीभ, शब्द). ३५ चालू होणें; क्रिया सुरू होणें; गति मिळणें, (एंजिन, यंत्र इ॰). ३६ चालणें; समर्थ, कार्यक्षम असणें (आपल्या विशिष्ट कार्यांत); उपयोगास येणें. 'जंग चढला आहे म्हणून चाकू लागत नाहीं.' ३७ तीक्ष्ण होणें; धारेनें युक्त होणें. 'दोन चाकू लागले आहेत, बाकींचे लागावयाचे आहेत.' ३८ निश्चित किंवा ठरलेलें असणें; न सुटण्यासारखें जोडलेले किंवा पाठीमागें लागलेलें असणें. 'उपजत्या प्राण्यास मरण हें लागलेंच आहे.' 'संसाराचें कृत्य हें रोज लागलेंच आहे' ३९ सुरू होणें; सतत चालू असणें; एकसारखा असणें; एकसारखा राहणें, घडणें (पाऊस, थंडी, उष्णता). 'कालपासून पाऊस सारखा लागला आहे.' ४० मग्न, गुंतलेला असणें. ४१ मनांत योजिलेला किंवा स्वाभाविक परिणाम होणें; यश येणें; उपयोग होणें. ४२ जुगणें; मैथुन चालणें, करणें (पशु, पक्षी यांमध्यें नरानें मादीशीं) (निंदार्थी माणसालाहि लावतात). ४३ योग्य स्थितीला येणें; फलदायी होणें (गाय, म्हैस इ॰ दूध देऊं लागणें, झाड फळाला येणें). ४४ संबद्ध, मालकीचा असणें; कार्यक्षेत्रांतील, कक्षेंतील, अधिकारांतील असणें. ४५ विवक्षित स्थितींत असणें; विवक्षित गुण, जात, धर्म असणें; विशिष्ट परिस्थिती असणें. 'मी कां श्रीमंत लागलों आहें? सर्वांस शाल- जोड्या द्या म्हणतां तो.' 'हा काय मुसलमान लागला!' ४६ लावणें; अंगीं लागू करणें (गुन्ह्याचें कृत्य); करावयासाठीं, पार पाडण्यासाठीं एखाद्या व्यक्तीवर लादलेलें असणें; सोपविलेलें असणें (कर्तव्य, काम इ॰). 'हें काम मजकडे लागलें.' ४७ सक्तीचें, आवश्यक, जरूर असणें; करणें-भोगण भाग पडणें. 'ह्याचे हातून न झालें तर तुम्हास जावें लागले.' 'हा पळून गेला तर रुपये तुम्हाला द्यावयास लागतील.' ४८ अडकणें; गुंतणें. 'कोठें तुझा जाउनि हेतु लागे ।' -सारुह २.९४. ४९ झपाटणें; पछाडणें; अंगात येणें; बाधा होणें. 'चिंतूला चिंचेवरची हडळ लागली.' ५० (शौच, मूत्रविसर्जन इ॰) क्रियेची इच्छा होणें. 'शौचास-मुतावयास लागली.' ५१ (क्रियापद ऊं, आवयास इ॰ प्रत्यय लागून त्यांचे पुढे 'लागणें' हें क्रियापदातील आलें असतां) क्रिया सुरू करणें; आरंभणें; घडणें; लागूं होणें. 'तो तें करूं किंवा करावयास लागला'; 'तो मारूं लागला-देऊं घेऊं-खाऊं-बोलूं बसा- वयास करावयास लागला.' ५२ क्रियापदांतील 'वें' ह्या प्रत्य- यापुढें 'लागणें' क्रियापद आलें तर आवश्यक होणें, अनिवार्य होणें असे अर्थ होतात. 'त्याला जावें लागलें.' ५३ बरोबर, बाजूला असणें; मदत करणें. 'हा धोंडा मला उचलूं लाग'; 'हें काम मला करूं लाग' ५४ नांगर टाकण्याच्या स्थितीत येणें; कडेला येणें; स्थिरावणें; गति खुंटणें (जहाज, होडी). ५५ (ल.) अगतिक होणें; हालचाल बंद पडणें. [सं. लग् लग्न; प्रा. लग्ग; हिं. गु. लांगना] म्ह० लागें बोट वाढे पोट = नुसतें निमित्त होऊन एखादें वाईट काम होऊन जाणें. (एखाद्यास-ला) लागला जाणें- १ ऋणी होणें, असणें; मिंधा असणें. 'त्वां मला दोन पैसे दिलेस म्हणून मी कां तुला लागला गेलों?' 'मी काय तुझे चार चवल लागतों?' २ जास्त परिचयाचा, आसक्त असणें. लागून असणें- १ (स्नेह, लोभ, इ॰ मुळें) अगदीं चिकटला असणें; तंत्रानें किंवा मर्जीप्रमाणें वागणें. २ एखाद्या स्त्रीनें एखाद्याशीं व्यभि- चारसक्त असणें. ३ मग्न, गुंतलेलें असणें. लागून जाणें-नवरा सोडून दुसऱ्यापाशीं राहणें (एखाद्या स्त्रीनें). कानास-कानीं-लागणें- गुप्त गोष्टी बोलणें; कुजबुजणें 'किती लागती परस्पर कानीं । मधुर भाषणी ।' -रत्न १०. पाणी लागणें-१ एखाद्या ठिकाणच्या हवेचा, चालीरीतींचा मनावर, वागणुकीवर परिणाम होणें. 'विदेशी लागलें पाणी ।' -दा ३.६.२५. २ एखाद्या ठिकाणची हवा बाधणें. ३ (पुसणें) एखाद्याकडे येणें असलेली रक्कम बुडणें; नाहीसें होणें. पायीं लागणें-नम्र होणें; नमस्कार, वंदन करणें. 'समर्थपायीं राजराजेंद्र लागती ।' -सप्र ३.६६. लागत-न. (गु.) भाडें; खर्च. 'अगाऊ लागत भरून पावती मिळविली पाहिजे.' -(बडोदे) खानगी खातें, लागतीचें नियम ४. लागत- खेवों-क्रिवि. लागतांच. लागतगुण-पु. संगतीचा परिणाम- गुण; संबंध जडल्यानें येणारा गुण. 'कोणाचा कोणास लागतगुण असतोच.' लागता गुण-पु. (बायकी) माणूस, संपत्ति, उत्कर्ष, वस्तु जोडण्याचा गुण; संपादन करण्याचा, मिळविण्याचा गुण. लागता जुगता-वि. मार्गावर आणलेला; योग्य क्रमांत, रागेंत लावलेला; पायावर उभा केलेला. [लागणें + जुगणें] लागता वळगता-वि. (गु.) संबंधी; संबद्ध. 'जबाबदार इसमानें आपले ताब्यांतील व लागते वळगते नोकर लोकांस वरचेवर माहिती देत जावी.' -(बडोदें) आगी पासून बचाव ४. लागतें-न. संबंध. 'न बुझावितां मतें । न फिटे आक्षेपाचें लागतें ।' -ज्ञा १३.३२७. लागन-क्रि. (खा.) मनाला वाटणें. लागरा-वि. १ मादक; अंमली; खाल्ली असतां लागणारी (सुपारी, औषध, इ॰). २ खराब झालेला; किडीनें खाल्लेला; किडका (धान्य, फळ, लांकूड इ॰). लागीर-स्त्री. न. १ पिशाच; भूत. २ पिशाच-भूत-समंध- बाधा; पछाडणी. (क्रि० लागणें; काढणें; निघणें). -वि १ किडकें; सडकें. २ किडण्यासारखें किडण्याजोगें (लांकूड, धान्य). ३ नास-नुकसान-दुखापत पोंचेल असा. ४ लागलेला. ५ बाधा झालेला; पछाडलेला. ६ चिकटलेला; चिकट. ७ मादक; माजगा; अंमली. ८ वाईट परिणाम करणारा; अहितकारी. ९ दुसऱ्याचें प्रेम, लोभ, दया, जडवून-लावून घेणारा; लाडिक. लागीर होणें- बाधा होणें; लागणें (भूत, पिशाच्च).

न. १ धान्य वगैरे लावण्याची जागा; क्षेत्र; लागवड केलेली जमीन. २ पीक; उगवलेलें, पिकलेलें उभें धान्य. ३ शेत- काम; कृषिकर्म; धान्य पिकविण्याचें काम; शेती. ४ नवरात्रांत किंवा चैत्रांत रहू करतात तो; भांड्यांत रुजत घातलेलें धान्य व त्याचे अंकुर. ५ (ल.) उपजीविकेचें साधन; धंदा; व्यवसाय. पोटाची तजवीज. [सं. क्षेत्र; प्रा. छेत्त] शेत उतरणें-कणसें चांगलीं बाहेर पडून भरणें; कणसें, चांगलीं येणें. शेत घरांत ठेवणें-असणें-करणें-खंडानें न देतां शेताची मशागत स्वतः करणें. शेत तोडणें-कोंवळ्या भातात्या रोपावर रोग पडणें- कृषि २३६. शेत सोसणें-भात रोप्याचे केसर पांढरे पडणें; शेत सुकणें, वाळणें; एक रोग. [सं. शुष्] (भरल्या) शेतांतून काढणें-ढकलणें-उठविणें-लाभ होण्याच्या ऐनवेळीं काढून लावणें; हातातोंडाशीं आलेला घास काढून घेणें. ॰आडगरा- पु. वि. नाचणीची एकजात. ॰एरंड-पु. एरंडीचें झाड; सुरती एरंडीचें झाड; सुरती एरंड; मळा एरंडा दुसरा मोगली एरंड, वईएरंड. ॰करी-पु. १ शेतीवर निर्वाह करणारा; शेताची मेहनत करणारा; कृषीवल. २ शेताचा मालक, धनी. ३ शेती; खंडकरी; शेतावर काम करणाराच कर्दा; कूळ. ॰कापशीस्त्री. शेतांत पेरा- वयाचें, उगवणारें कापशीचें झाड. ॰काम-न. शेतीचें काम, धंदा. ॰कामी-काम्या-वि. शेतावर काम करणारा; शेतकीच्या कामीं येणारा, उपयोगी पडणारा; कृषीवल. ॰खप्या-पु. १ केवळ शेतकाम ज्याला माहीत आहे, इतर कांहीं विद्या नाहीं असा मनुष्य; अडाणी, गांवठी मनुष्य; गांवढा. २ शेतकाम करणारा परंतु ज्याचा वास्तविक धंदा शेतकीचा नव्हे, असा ब्राह्मण वगैरे मनुष्य. ॰खेतन. जमीनजुमला; शेती; वत- नवाडी. ॰गणा-पु. शेतजमीनीचा समुदायच लागवडीची जमीन. ॰गहूं-पु. गव्हाची एक जात; पाणी न देतां शेताच्या ओली- वर येणारा गहूं. ॰गी-स्त्री. शेतकाम; कृषिकर्म; जमीनीची मशा- गत, लागवड वगैरे. 'वेठीचे उपाद्रवामुळें रयत परागंदा होत्ये, शेतगी होत नांहीं.' -वाडसमा ३.२२४. ॰घर-न. शेतांतील घर; शेतकामासाठीं शेतांत बांधलेली झोपडी वगैरे. ॰जमीन-स्त्री. लाग- वडीखालील. जमीन. ॰पेढी-स्त्री. शेतकऱ्यास कर्ज देणारी सहकारी पतपेढी. ॰पोत-न. १ सामान्यतः शेती; शेतीखालील जमीन; शेतीवाडी; जमीनजुमला. २ शेतीचीं कामें; कृषिकर्म. [शेत द्वि.] ॰बाडी-स्त्री. शेतभात; शेतीवाडी. ॰भात-शेतीभाती-नस्त्री. शेती; शेतजमीन; शेतीवाडी; सामान्यतः शेतीची जमीन व लाग- वडीचीं कामें यांस व्यापक संज्ञा. ॰मळा-पु. शेती, बागायत वगैरे; जिराईत व बागाईत शेती यांस सामान्य व्यापक संज्ञा. ॰माल-पु. शेतींत पिकणारा माल. ॰वड, शेताड-स्त्री. १ लागवडीची जमीन गांवासभोंवतीची. ॰वड-वडा-१ पु. एक फुलझाड; दुधाणी, कुंभा पहा. २ एक झुडुप. ॰वस्ती-स्त्री. १ (हंगामांत) शेतावरील वास्तव्य, राहणें. २ शेतकरी लोकांची वस्ती, गांव, खेडें; गांवढें गांव. ॰वळी-स्त्री. चांभार लोकांत मामानें बाशिंग बांधल्यावर वर शेजारच्या घरीं जातो हा विधि. ॰वाडी-स्त्री. शेती, लागवडीखालील जमीन, कुरणें, बागायत, आवार, वाडगें वगैरे शेतीसंबंधीं जमीनीस व्यापक शब्द. ॰वार- पत्रक-वारी-नस्त्री. गांवासंबंधीं कुळकर्णी किंवा तलाठी यानें ठेवावयाचें सर्व जमीनीचें शेतांच्या अनुक्रमानें नोंदणीपत्रक, तक्ता. ॰वाळूक-न. शेतांत होणारें एक काकडीसारखें वेलाचें फळ; चिबूड. ॰सनदी-वि. लष्करी अथवा इतर सरकारी कामा- बद्दल पूर्वी सनदेसह शेत मिळत असे, तसें शेत धारण करून नोकरी करणारा. ॰सनदी शिपाई-पु. लष्करी नोकरीबद्दल शेताची सनद मिळालेली सैनिक. 'जेथें किल्ले आहेत तेथें किल्लेदार शेत- सनदी शिपाई ठेवीत.' -नि १०६१. ॰सरी-स्त्री. शेती, पिकें वगैरेस सामान्य व्यापक संज्ञा. 'शेतसरी पिकली.' ॰सारा-पु. जमीनीवरील कर; शेतीवरील कर, महसूल. ॰हेत-न. जमीन- जुमला; शेतवाडी. शेतकी-स्त्री. १ शेतकाम; शेतकऱ्याचा धंदा, व्यवसाय. २ पीक; उभें पीक; शेत. शेताड-डी-शेतवड पहा. शेती-क-स्त्री. १ शेतकी; शेतजमीन. २ शेतलागवडीसंबंधीं कामें. शेती-पु. शेताचा मालक, धनी. -स्त्री. शेतजमीन; शेतकी. शेती पाऊस-पु. पिकांना योग्य असा पाऊस. शेती- भाती-स्त्री. शेतवाडी, जमीन पहा. २ शेतीचीं कामें.

पु. आकाशांत दिसणारा एक कलायुक्त व सूर्यप्रकाशित गोल; पृथ्वीचा उपग्रह; नवग्रहांतील दुसरा ग्रह; चंद्रमा; चांद; चांदोबा; सोम. २ मुसलमानी तारीख. 'आज चंद्र तेरावा माहे मोहरम.' ३ (ल.) कित्येक गाई, म्हशी इत्यादिकांच्या तोंडा- वर जो पांढरा ठिपका असतो तो. ४ स्त्रिया कपाळावर जी अर्ध- चंद्राकृति गोंदतात ती कोर. ५ मोराच्या पिसांतील डोळा. ६ चंद्रामृत. 'तैसें शरीर होये । जे वेळीं कुंडलिनी चंद्र पिये ।' -ज्ञा ६.२५९. ७ (तंजा.) स्त्रियांच्या नाकांतील एक अलंकार. ८ डोक्यांतील एक चंद्राकार दागिना. [सं.] (वाप्र.) (सुतानें) चंद्र ओवाळणें-द्वितीयेच्या दिवशीं दिसणार्‍या नूतन चंद्रावरून सूत किंवा दशी ओवाळणें. यामुळें नूतन वस्त्रे मिळतात अशी समजूत आहे. ॰पिकणें-पूर्ण चंद्रबिंबाचा प्रकाश पडणें. 'चंद्र पिकलासे अंबरीं । तें पिक घ्यावें कीं चकोरीं ।' -कथा १.८.६२. ॰मोहरणें- (माण.) चंद्र उगवणें. चंद्रानें कोंबडा करणें-चंद्राला खळें पडणें. म्ह॰ चंद्रम् दिवटे दिवम् थाळी = (व्यंगोक्तीनें) अत्यंत दरिद्रावस्था; ज्याच्या घरांत चंद्र हा दिवटीचें काम करतो व नागवेलीचें पान थाळीच्या ऐवजीं उपयोगी पडतें. सामाशब्द-॰कर-पु. १ चंद्र- किरण. 'हारपती कां चंद्रकर । फांकतां जैसे' -ज्ञा १८.४०६. २ चंद्रकळा लुगडें. 'थाट करुनि मार नेसली चंद्रकरकाळी ।' -मसाप १.१.२. ॰कला-ळा-स्त्री. १ चंद्राची कला; चंद्रबिंबाचा षोडशांश. २ एक प्रकारचें एक रंगी लुगडें (तांबडे अथवा काळें). चंद्रकला गंगा जमुना = उभार व आडवण काळें, किनार एक बाजू हिरवी, एक बाजू तांबडी असें एक स्त्रियांचें वस्त्र. ३ चंद्राचा प्रकाश, किरण. 'जैसें शारदीयेचें चंद्रकळे- । माजीं अमृत कण कोंवळे ।' -ज्ञा १.५६. ॰कांत-पु. एक काल्पनिक रत्न, मणि; चंद्राचे किरण यावर पडले असतां यास पाझर फुटतो असा समज आहे. 'अहो चंद्रकांतु द्रवतां कीर होये । परि ते हातवटी चंद्रीं कीं आहे ।' -ज्ञा ९.२९. ॰कांती-वि. चंद्रकांताचा बनविलेला (चष्मा). [सं.] ॰कोर-स्त्री. चंद्राची कोर; किनार. (कु.) १ चंद्रको- रेच्या आकाराचें एक सुवर्णाचें शिरोभूषण. या कोरेला लागूनच नाग व विष्णुमूर्ति कोरण्याची हल्लीं नवी तर्‍हा निघाली असून याच्या पुढच्या बाजूस घागर्‍या लावितात. २ (कों.) कपाळा- वरची कुंकवाची अगदीं बारीक लहान कोर. [चंद्र + कोर; तुल॰ सं. चंद्रकेयूर (-राजवाडे भाअ १८३४)] ॰ग्रहण-न. चंद्रास लाग- णारें ग्रहण. ग्रहण पहा. पृथ्वीच्या छायेंत चंद्र आला असतां त्याला ग्रहण लागतें तें. [सं.] ॰घार-घारी-स्त्री. (विनोदार्थीं) कानशिला- वर लावलेली चपराक; चापटी; मार. (क्रि॰ दाखवणें, देणें). 'मुष्टि- मोदक चंद्रघार्‍या दिल्या म्हणजे विद्या येते.' [चंद्र + घार (पक्षी)] ॰चकोरन्याय-पु. चंद्र अमृतबिंदु स्त्रवतो व चकोर सेवन करतो त्यावरून असणारा चंद्र व चकोर यांमधील संबंध. ॰चूड- शेखर-पु. महादेव; शंकर. याच्या जटेंत चंद्रकला असते यावरून. [सं.] ॰जोत, ज्योति-स्त्री. १ चंद्रासारखा प्रकाश देणारें दारू- काम; हवाई; याचे निरनिराळे प्रकार आहेत-सफेत, तांबडी, लाल, हिरवीगार, पिवळी, अस्मानी, किरमिजी, गुलेनारा, आबाशाई, जांभळी, नारिंगी, प्याजी. 'चंद्रज्योती चंद्रकार । तेजें अंबर प्रकाशे ।।' -ह २.१२९. २ (व.) मोंगली एरंड. याच्या बिया विषारी असतात, परंतु जाळल्या असतां चंद्राप्रमाणें प्रकाश पडतो. ३ चांदणें; चंद्रप्रकाश. ४ (उप.) कुटुंबांदिकाला लाग- लेला कलंक, डाग. ५ डोळ्यांत घालावयाचें एक औषध. [चंद्र + ज्योति] ॰ज्योत्स्ना-स्त्री. (काव्य) चंद्रप्रकाश, चांदणें. 'मुखीं चंद्रज्योत्स्ना अवयव यथापूर्व बरवे ।' ॰धणी-स्त्री. मनाची तुप्ति. 'जाऊं चोरूं लोणी । आजी घेऊं चंद्रधणी ।' -तुगा २२८. ॰नक्षत्र-न. चंद्राधिष्ठित नक्षत्र [सं.] ॰पर्व-न. चंद्रग्रहणाचा काल, अवधि. [सं.] ॰प्रभा वटी-स्त्री. रससिंदूर, सुवर्णभस्म, अभ्रकभस्म हीं सर्व समभाग, सर्वांबरोबर खैराचा कात, मोचरस घेऊन सर्वांचा एकत्र खल करून सावरीच्या मुळ्यांच्या रसानें एकत्र दोन प्रहर खलून हरभर्‍याएवढी गोळी करतात ती. ही अतिसारावर गुणकारी आहे. -योर १.४३४. ॰फूल- न. सोन्याचा एक दागिना. -ऐरापु विवि ४२९. ॰बल-ळ- न. १ चंद्राची अनुकूलता. माणसाच्या जन्मराशीला चंद्राचें साहाय्य. २ (ल.) मदत; साहाय्य 'नेदावें चोराशीं चंद्रबळ ।' -तुगा ३२५३. ओढून चंद्रबळ आणणें-१ एखादी गोष्ट इष्ट असतांहि वरपांगीं तिच्याविषयीं अनिच्छा दाखविणें; आढे- वेढे घेणें. 'आजीनें मला हांका मारल्या मी बराच वेळ ऊं ऊं करून ओढून चंद्रबळ आणिलें... शेवटी दुर्गीनें मला ओढून नेलें.' -पकोघे. २ अंगीं प्रतिष्ठा नसतां बळेंच धारण करणें. (एखाद्यास) चंद्रबळ देणें-एखाद्यास कांहीं कार्याविषयीं उत्ते- जन देणें. -तुगा ३२५३. ॰बाळी-स्त्री. (कु.) कानांतील एक मोत्यांचा दागिना. चंद्रपश्वा. यामध्यें चंद्रकोरेप्रमाणें हिरकणी बसवितात. ॰बिंब-न. चंद्राचें बिंब, मंडल, गोल. [सं.] ॰मजकूर-पु. (व.) (विनोदानें) रोजची चंदी. ॰मंडळ-न. १ चंद्रलोक; चंद्रभुवन; चंद्राचें राज्य. २ चंद्रबिंब. 'शुद्ध चंद्रमंडल पाहून स्नान करावे.' [सं.] ॰मणि-पु. एक काल्पनिक रत्न. चंद्रकांत पहा. चंद्रमा-पु. १ चंद्र. 'मुखचंद्री चंद्रमा ।' -एरुस्व ७.१७. २ (तंजा.) एक शिरोभूषण. [सं.] ॰मुखी-वदना- स्त्री. चंद्रासारखें जिचें तोंड आहे अशी रूपवती स्त्री; सुंदर स्त्री. [सं.] ॰मूलिका, मूळ-स्त्रीन. एक वनस्पति. [सं.] ॰मौळी- पु. शंकर. 'उठोनियां प्रातःकाळीं । वदनी वदा चंद्रमौळी ।' -भूपाळी गंगेची ६. 'नाम जपतां चंद्रमौळी । नामें तरला वाल्हा कोळी ।' -तुगा २५२२. -वि. (डोक्यावर चंद्र धारण करणारा) ज्याच्या छपरांतून चंद्रकिरणांचा प्रवेश आंत होतो असें (म्हणजे मोडकळीस आलेलें, जीर्ण झालेलें) घर इमारत; पडक्या घराला व्याजोक्तीनें म्हणतात. [स. चंद्रमौलि = शंकर] म्ह॰ केळीवर नारळी आणि घर चंद्रमौळी. ॰रेखा-स्त्री. चंद्राची कोर. 'पाडि व्याची चंद्ररेखा । निरुती दावावया शाखा ।' -ज्ञा १५.४७०. [सं.] ॰वंती-स्त्री. चांदणें. 'नदीतटीं रात्री न चंद्रवंती ।' -जगन्नाथ (शके १६६९.) राजवाडे ग्रंथमाला ॰विकासी-वि. चंद्रोदयानंतर उमलणारें (कमलादि पुष्प). शाला-स्त्री. उंच माडी; गच्ची. 'चंद्रासही स्पर्शति चंद्रशाळा ।' -सारुह ५.२०. ॰समुद्रन्याय-चंद्रोदयानें समुद्रास भरती येते या न्यायानें. 'वॉसवेल यास या महापंडिताचें (जॉन्सनचें) वक्तृत्वसेवन कर- ण्याची...अतोनात इच्छा होती व इकडे जॉन्सन यासहि कोणी भाविक श्रोता मिळाला असतां चंद्रसमुद्र न्यायानें त्याच्या वाणीस मोठें भरतें येई.' -नि ६८६. ॰सूर-पु. (योगशास्त्र) डाव्या नाकपुडीनें श्वास सोडणें. याच्या उलट सूर्यसूर. ॰सूर्य-पु. (चंद्र आणि सूर्य) इडा व पिंगला या दोन नाड्या. 'चंद्रसू्र्यां बुझा- वणी । करूनि अनुहताची सुडावणी ।' -ज्ञा १२.५४. ॰सूर्य- संपुट-न. वरील दोन नाड्यांचें संगमस्थान. 'बंधत्रयाचीं घरटीं । चंद्रसूर्य संपुटीं । सुये चित्त ।' -ज्ञा १३.५०८. ॰हार-पु. स्त्रियांच्या गळ्यांतील एक अलंकार; सोन्याच्या कड्यांची माळ.

आडांत्रीं āḍāntrīṃ ad W In a tender, dangerous, vital part. v लाग, पड, मार.

आडकूट or ड āḍakūṭa or ḍa n Any thing (a wall, hedge, curtain &c.) interposed; any thing set up as a fence, skreen, or shelter (as from wind, rain &c.) 2 (Properly अडखूळ) Obstruction or an obstacle. v कर, लाव, घाल, हो, लाग, पड, ये.

अदळ adaḷa m f Wear and tear; treading and trampling; troubling, worrying, harassing. v लाव, काढ, लाग. Ex. ह्या ओढ्यावर सगळ्यांचा अ0; दरिद्र्याचा अ0 संपत्तिमानास फार लागतो. Used much as वदळ or as वरदळ Sig. III.

पु. चोळीच्या दोन्ही बाजूंची पट्टी (बगलेच्या खालीं येणारी). [आड + लाग़]

न. (गो.) आधण; भात इ॰ शिजवण्यास लाग- णारें, उकळी आलेलें पाणी. [आधण अप; प्रा. आदाण; सं. आदहन]

अडोपर aḍōpara f (अडणें) Stoppage, hinderance, obstruction. v कर, लाव, दाखव. Pr. माहारांची अ0 वेशीपाशीं. 2 Urging, pressing, hanging upon in enforcement. 3 Insisting upon; stickling for; stubbornly holding fast or dwelling upon. v धर, लाव, दाखव. 4 Starting objections; making difficulties; holding back to be pressed. v धर. 5 Exigency; requirement or need of as indispensable; (i.e. obstructed or embarrassed state without). Neg. con. Ex. आज चांदणें पडलें कंदिलाची अ0 नाहीं. 6 Obstructedness gen. v लाग, पड, हो. g. of s.

आदत ādata f ( A) A bad habit or way. v धर, लाग, पड. 2 unc A habit (indifferently, bad or good).

आधारास पंथ ādhārāsa pantha m (आधार Ground, bottom, पंथ Way or road. Way to some ground or footing.) Line or chain of reasoning towards some conclusion; series of premisses or points conducting to some judgment or determination. Ex. ह्याचे भाषणांत आ0 दिसत नाहीं; हा चोर मार खाल्यावांचून आ0 लागूं द्यावयाचा नाहीं Neg. con., and v लाव, लाग, मिळ, दिस, अस.

१ एका दिवसाचें; उरकण्यास एक दिवस लाग- णारें (काम).२ एकच दिवस पाळावयाचा (उपास वगैरे). ३ एकच दिवस टिकणारें; क्षणिक; क्षणभंगुर. ४ दररोज येणारा; रोज थोडाबहुत असणारा, सन्निपातिक (ज्वर, वगैरे) [स. एक + आहिक (अहन्)]

आखाडी ākhāḍī f (आखाड) The day of full moon in आखाड. 2 The heavy or continuous rain of that month. v बस, लाग. 3 The period of it. Ex. आखाडीच्या दिवसांत दुखणें फार म्हणून जपून असावें. 4 From the great importance of the rain of आखाड in bringing forward the crops, this word is, in the time of deficiency of that rain, or in the subsequent time of deficiency of the crops in consequence, used to signify that deficiency; and so frequently and so extensively, as to lose in the apprehension of many its appropriate sense and its reference to the month आखाड, and at length it comes to signify Deficiency or scantiness, failure or exhaustedness gen. Ex. यंदा विहिरीमध्यें पा- ण्याची आ0 पडली; यंदा पावसाची आ0 म्हणून धान्या- ची आ0 5 Applied to the eleventh lunar day of the light half of आखाड. 6 A disorder attacking cattle in this month.

स्त्री.       तुकड्यांच्या चोळीमध्ये कापतात तसे लाग, पखे, ठुशा व पाठजोड असे तुकडे न कापता बाह्या वगळून सलग शिवलेली चोळी; नवऱ्या मुलीने तेलफळाच्या वेळी ल्यावयाची दोन हातांसाठी दोन तुकडे व पाठ यांसाठी एक तुकडा अशा तुकड्यांची शिवलेली चोळी.

अखोटा akhōṭā m A groove or channel notched (as around a peg or stick) for a rope; also a sliding or running groove. 2 A projecting point, a snag. v लाग.

पु. दूध काढतांना शेवटच्या जोरानें पिळाव्या लाग- णाऱ्या लहान धारा [अति + क्षर?]

वि. मृत माणसाच्या उत्तरक्रियेसाठीं बरोबर गेल्या- मुळें स्नान केलेला. -स्नान-न. १ वरील करणामुळें करावें लाग- णारें स्नान. २ मृतासंबंधी स्नान. [सं.]

अरबीपाहरा arabīpāharā m An Arab-guard or watch. 2 Hence, (because the dunning of Arabs is vigilant and strict,) A rigorous dunning. v कर, लाव, मांड, बसव, लाग, बस.

अरकसबरकस arakasabarakasa f Weak, unsavory, innutritious food; hard or poor fare. 2 Vapid talk. v बोल. 3 Bickering, brawling, squabbling. v लाग, चाल, मांड, बांध.

अरकशीबरकशी arakaśībarakaśī f ( A by redup.) Bickering, jarring, wrangling. v लाग, चाल.

आस āsa f (आशा S) Hope. v धर, घे, लाग. Pr. श्र्वास तों आस Dum spiro spero. Pr. आस का बा निरास की मा In prosperity a father, in adversity a mother. 2 At top-playing. The hitting of a top within the ring: also the hit state.

वि. असा याचें स्त्रीलिंग. -क्रिवि. या स्थितींत; याप्रमाणें. अशी होणें-विधवा होणें; वैधव्य येणें. 'तिकडच्या मरणानें मी अशी झालें ना !' -अस्तंभा १५८. अशी राहणें- वैधव्य आल्यावर सकेशा स्थितींत राहणें. 'ही चांडाळीण अशी राहिली आहे म्हणून मला घरांतलीं किती तरी कामें करावीं लाग- तात.' -सदानंद [सं. ईदृशी]

पु. एक पदवी. ही हैदराबादच्या निजमांना आहें. 'नबाब असफज्या ह्याचा विचार दगाबजीचा. एकास पळ म्हणावे एकास पाठीं लाग म्हणावे' -पया. [अर. आसफ = सालो- मनच्या वाजीरांचे नांव. (सामा.) वजीर, दिवाण + ज्याह-जहानू = जग, जगाचा वजीर; असफउद्दौला = संस्थानचा वजीर]

अवांगीं avāṅgīṃ ad C (अव & अंग) In a tender, dangerous, vital part (of the body). v लाग, पड, मार.

स्त्री. १ स्थिति; दशा; प्रसंग; प्राप्त काल; हवाल. २ उत्कंठा; आवड; चटका; चिंता; काळजी; हुरहूर; आशा; छंद; वेध; नाद; तन्मयता. 'येरीकडे राजकुमारी । अवस्था लाग- लीसे भारी ।' -एरुस्व ५.४३. 'भक्तप्रेमाची देवासी होय अवस्था ।' -सप्र ९.१७. 'तुका म्हणे त्यांचे न कळे अंतर । अवस्था ते फार होते मज ।' तुगा ५९८. 'आजि अवस्था लागली मानसी' -दावि २३८. ॰चतुष्टय न. मानवी आयुष्याच्या चार अवस्था, पर्याय, काल (बाल्य, पौगंड, तारुण्य, वार्धक्य; किंवा बाल्य, तारुण्य, मध्य, वृद्ध) ॰त्रय. १ जागृती, स्वप्न, सुषुप्ति. 'अव- स्थात्रय तिन्ही लोक' -ज्ञा १८.१३००. २ बाल्य, तारुण्य, वृद्धत्व. ३ सात्विक, तामस व राजस, अशा अवस्था. 'किंबहुना अवस्थात्रया । हें अधिष्ठान धनंजया ।' -ज्ञा १८.३२०. गीर १५५. ॰द्वय न. मानवी जीविताच्या दोन अवस्था. १ पूर्वावस्था (बाल्य, यौवान) व उत्तरावस्था (पौढता, वार्ध्यक्य). २ जागृतावस्था व सुषुप्त्यवस्था; जागृति-निद्रा. ३ आयुष्याच्या दोन स्थिती; सुख दुःख. [सं.]

बाहेरवाधा bāhēravādhā f A term for demoniac possession or for afflictive visitation generally from a fiend. v लाग, हो, अस.

बेलाग bēlāga a ( P & लाग) That upon which nothing can apply or bear; which nothing can reach and effectually operate upon; viz. inaccessible or impregnable--a fort: unattainable or impracticable--an object: incurable or undiscoverablea disease, a trouble.

वि. दुर्गम; दुःसाध्य; जाण्यास अवघड. 'राय- गड किल्ला बेलाग आहे.' -मातीर्थ ४.८३. [बे + लाग]

बगाड bagāḍa n A religious mortification. Swinging, by means of a hook introduced under the muscles of the back, from a cross-piece passing over a post either planted in the ground or fixed on a moving cart. v घे, लाग 2 The apparatus erected for this purpose.

बहिरवसा bahiravasā m (Commonly बाहिरवसा) Possession or evil infliction by a bhút or pishách. v लाग, हो.

बुडतापाया buḍatāpāyā m The beginning of a decadence, decline, or evil days. v लाग, हो.

बुळबुळ buḷabuḷa f Drizzling, dripping, trickling &c. See and form from the adverb. v लाव, मांड, वाह, लाग, सुट, चाल, हो.

बुरंगट, बुरंगूट, बुरंगळ, बुरंगूळ buraṅgaṭa, buraṅgūṭa, buraṅgaḷa, buraṅgūḷa n बुरगें n C Fine rain, drizzle. v ये, पड, लाग, चाल, वाह.

बुरुंगट, बुरुंगूट, बुरुंगळ, बुरुंगूळ buruṅgaṭa, buruṅgūṭa, buruṅgaḷa, buruṅgūḷa n Light or fine rain. v ये, पड, लाग.

बूड būḍa f (बुडणें) A loss (in trade &c.): loss (by exchange, discount &c.): sunken or dead money (by unproductive expenditures, bad debts &c.): loss, damage, ruin gen. v ये, लाग, हो.

स्त्रीन. १ ओहोटीच्या वेळीं समुद्रांतील किंवा पाणी आटल्यामुळें नदींतील उघडी पडणारी सपाट उंचवट जागा; लाग; खांडवा; दांडा. २ (कों.) उंसाच्या लागवडीसाठीं तयार केलेली जमीन. ३ उंसाची लागवड. ४ -न. (कों.) भाटलें; शेतजमि- नीच्या आसपासची उंचवट्याची जमीन; पडित, बरड, उखर जमीन. हीवर हलकीं धान्यें होतात. 'मग महाभूतांचें एक वाट । सैरा वेंटाळूनि भाट ।' -ज्ञा १३.४५. (गो.) नारळींची बाग. -सह्याद्रीच्या पायथ्याशी ३०६. भाटकार-पु. (गो.) भाटाचा मालक; जमीनदार. -सह्याद्री ३०६. भाटलें-न. १ भाट अर्थ ४ पहा. २ उसाच्या लागवडीसाठीं केलेली जमीन भाट अर्थ २ पहा. भाटवळ-वि. (कों.) भाट जमीन पुष्कळ असलेली (जागा). भाट्याची जमीन-स्त्री. गुजराथेंत ज्या ठिकाणीं नदीच्या पाण्यास फार वेग नसतो व जेथें पावसाचें पाणी निरनिराळ्या ठिकाणाहून वाहून येऊन त्याचा उंचवटा होऊन पुढें उन्हाळ्यांत पाणी सुकून जी रिकामी होते अशी जमीन; भाट. -कृषि १६.

भेव or भेंव bhēva or bhēṃva n (Vulgar. भय S) Fear. v वाट, लाग.

भीक bhīka f (भिक्षा S) Alms. Pr. भिकेची हंडी शिक्यास चढत नाहीं. Pr. भीक नको पण कुत्रा आवर. 2 Want or lack. Ex. सर्व गोष्टीची भीक आहे. भीक काढणें To suffer want; to know poverty. भीक न घालणें (To refuse even charity unto.) To despise exceedingly. भीक लागणें g. of s. To be in great demand; to be very scarce. भीक लागणें with acc. of o. To be reduced to beggary. भिकेचा डोहळा. m A mean, low, beggarly (trick, act, desire) considered as a prognostic of approaching poverty. v लाग, अठव, हो. भीक असून दरिद्र कां Since you beg (i. e. consent to the place and work of a beggar) why yet are you poor (i. e. why beg at one door or at ten doors, when you might beg at a hundred)? भिकेवर लक्ष्य ठेवणें To have an eye to beggary, i. e. to be indolent, unthrifty &c. भिकेवर श्राद्ध with करणें or होणें Shráddh made upon alms, i. e. poor or scanty shráddh. Hence fig. Any business conducted or work performed upon given or borrowed materials and in a poor way. Hence भिकेवर श्राद्ध कोठें होतें? An exclamation in expression of one's conviction of any utter inadequacy or insufficiency.

भिकणें bhikaṇēṃ n (भीक) Anything got by begging, alms. v माग. 2 A present or gratuity given to an astrologer, devotee, domestic priest &c. 3 The grant or allowance (of corn) to the बलुतेदार &c. 4 The fee, out of the proceeds of Zakát or duties, to the पतकी. 5 Beggary or poverty. v लाग.

भंडी bhaṇḍī f A term at the pastime of अंत्याक्षरी. A case of conquest or winning; an instance of victory achieved or of superiority imposed; a triumph over (i. e. an uttering of a shlok baffling the antagonist). v लाव, चढव, कर, लाग, चढ, हो g. of s.

भोंदगिऱ्हा bhōndagiṛhā m A goblin or fiend, and hence, any plague, pest, trouble, or ill-luck, conceived as haunting or pursuing or cleaving to. Ex. हा भों0 माझ्या पाठीस लागला. 2 Applied freely to dunning, urgent enforcement of tasks, pressure of engagements or affairs, burdensome mindfulness of debts or troubles, to goading and worrying in general. v लाव, लाग.

भराटा bharāṭā m (भर! Whirr! flurr!) Noisy rising or flying (of birds); noisy whisking about (as of light rubbish or articles); noisy blowing or puffing (of wind); noisy dashing (of a shower of rain); swift, impetuous, or animated action (of running, going, speaking, eating); close pressure and urgency (of matters to be done); smart and brisk despatch (of writing-matters, jobs, or businesses); noisy or lively action or movement in general. v हो, चाल, लाग, उड, कर, मांड, चालव, लाव, उडव. 2 Exceeding copiousness (of a harvest or any product of the earth--पिकाचा भ0, धान्याचा भ0, आंब्याचा भ0, अमदानीचा भ0; as, in English, heavy crop). 3 Used in comp. or as a ind in the general sense of Copious, overflowing, weighty, mighty; as भराटा पीक, भराटा पाऊस, भराटा वारा. 4 Rapid and utter consumption, exhaustion, or despatch (as of eatables or of jobs and works); smart and full clearance. v उड, हो, करून टाक, कर.

भुतावळ bhutāvaḷa f भुताळ f भुताळें (भूत & आवलि) A string or host of fiends or devils. v उठ, ये, लाग. Pr. वेताळाचे मागें भु0 आहेच. 2 The fiends and devils collectively; the whole body or class. 3 fig. A line or throng of ragamuffins, rogues, scamps, knaves, beggars, mischievous or troublesome children. v माज, उठ, जम.

भुतंडा or भुतांडा bhutaṇḍā or bhutāṇḍā m (भूत Devil.) The harassment and worry (as of taskmasters, duns &c.); the press and bother (of business). v लाग.

चाई cāī f A disease attacking and eating away hair and wool. Otherwise called कातर or कातरी & उंदरी. v लाग.

चाळा cāḷā m Tricks, pranks, frolics, mischievous practices. 2 A liking or taking to; a fondness for. v लाग. Ex. त्याला गाणें ऐकावयाचा चाळा लागला आहे. 3 A trick, a way, a silly habit: also a habit or way of good or indifferent character. Ex. वाचेसी शिवनामाचा चाळा ॥. 4 A form of mortising, or of intersertion or interlocking of bodies or of parts: viz. that of the dove-tail; of the fingers intertwined with the ends downwards; of the parts of hinges; of the unwoven threads of cloth where divisions are to be made; an articulation or a joint; as हाताचा-मणगटाचा-मानेचा-खवाट्याचा-गुडघ्याचा- चाळा. 5 The name of a class of goblins or fiends. 6 In the loom. The cord connecting the पावडा and the पावसरा. 7 A spot in a web or texture left unwoven, or become open by the slipping aside of the threads. 8 That member of the loom otherwise called ओवी or वही, where see it described.

पु. चंद्र एकदां पूर्ण झाल्यापासून पुन्हां पूर्ण होईयपर्यंत किंवा एका रात्रीं मुळींच न दिसल्यापासून पुन्हां दिसे- नासा होईपर्यंत जाणारा काळ.' (नक्षत्रप्रदक्षिणेनंतर) सूर्याची युति होण्यास चंद्राला २ दिवस ५ तास आणखी लाग- तात ह्या कालास यौतिक मास किंवा चांद्रमास म्हणतात. हा मास २९ दिवस १४ तास आणि १४ मिनिटें ह्यांनीं पूर्ण होतो.' -मराठी सहावें पुस्तक (आ. २) पृ. ३३६. [सं.]

चेळें cēḷēṃ n P Dotage, fatuity, idiocy. v भर, ये, लाग, घे. 2 P Importunity.

चई f (Or चाई) A disease attacking and eating away hair and wool. v लाग.

चई cī f (Or चाई) A disease attacking and eating away hair and wool. v लाग.

चिणका ciṇakā m चिणकारा m Angry excitement; angry displeasure; irritation: also a fit of passion or rage. v ये, लाग. 2 Disgust. v ये.

चंद्री candrī f (चंद्र S) Fixedness and glaze of the eyeballs (in intoxication or in death; also in earnest attention or thought, in absorption of mind after, for, about. v लाग. Ex. दृष्टीं देखियेला गजानें तो वैरी ॥ तेणें नेत्रीं चंद्री लागलीसे ॥. 2 A brass वाटी or saucer. चंद्री भुलणें or गुंग होणें g. of s. To be out of one's wits (from joy, fright, wonder).

चोप cōpa m (चोपणें) Beating (as of a terrace or floor) with a चोपणी. v घे, दे, कर, मार, काढ, बस. 2 fig. m f Repressing or ruling; keeping under or down; disciplining. v कर, दे, बस. 3 f A longitudinal division of a Palm (of माड, ताड, सुरमाड &c.) 4 An end or a side of a weaver's comb. The teeth there are fine and close (quasi close-pressed). 5 m f Habitude or habit; beatenness of mind through conversancy. v लाग. 6 f A stick for beating the चौघडा: also a drum-stick more gen. चोप धरणें To become even, level, smooth--a terrace &c., or regular, riglit, sober, staid, composed--a person.

चोरभूक cōrabhūka f Slight hunger or peckishness; or lingering remnant of hunger. v लाग, ये, सुट, वाट.

चोरकाटा cōrakāṭā m Slight tremors or shiverings; faint febrile shuddering. v ये, लाग, भर, वाट. 2 A false balance.

चटपट caṭapaṭa f (Imit.) Fretting and grieving (as upon a loss): also anxious longing and hankering. v लाग. 2 Sorting (of a hand of cards). 3 Smartness, briskness, quickness. 4 The smart strapping, by a barber, of his razor.

चटपट f Fretting and grieving (as upon a loss); also anxious longing and hankering. v लाग. Smartness, briskness, quickness.

चट्टी caṭṭī f A loss in trade. v बस, ये, लाग.

चुळमुळ cuḷamuḷa f Fidgeting or fidgetiness. v कर, लाव. 2 Impatient eagerness after. v कर, लाग. 3 Fretting. v कर.

चुणचुण cuṇacuṇa f (Imit.) Tingling, burning, stinging, prickling, smarting. v लाग, हो, कर. 2 fig. Remorse, compunctious visitings.

चुणचुणाट cuṇacuṇāṭa m (Intens. of चुणचुण) Violent smarting or burning. v लाग, हो, कर.

चुरचुर curacura f (Imit.) Smart; pungent, prickling, stinging, tingling pain. 2 fig. Any gnawing or pricking mentally; anxiety, regret, compunction, remorse. v लाग. 3 Bickering. v चाल.

चुटका cuṭakā m ( H) A witty, smart, pungent piece (of composition, song, story, anecdote, गाण्याचा- गोष्टीचा-&c.); an epigram, a poesy or short conceit, a piece of satire, a conundrum, charade, enigma. 2 (or निद्रेचा or झोपेचा चु0) A nap or short doze: also a brief dreamy sleep. v लाग, पड. Ex. स्वप्नाचा उगीच चु0 पडला. 3 A draught or pull (of a pipe, segar &c., of milk, sugarcane-juice &c.) v घे. 4 A brand with a cauterizing iron, esp. a small or slight one. v दे.

चुटपुट cuṭapuṭa f (Imit.) Fretting, chafing, grieving. v लाग. 2 Fretting after or for; earnest longing.

पु० शिपला. २ कापणी, काप, लाग.

छडा chaḍā m (छडणें) A close and rigid search, scrutiny, inquiry, or examination. v काढ, पाह, लाव g. of o. 2 A trace, track, vestige, an indication of a thing sought. v लाव & लाग g. of o. 3 A twist or cord (of silk, silver &c.) by which ornaments are secured around the neck or wrist.

छद्म chadma n (S) Deceit, fraud, disguise. Ex. of comp. छद्मगति, छद्मभाषण, छद्मवाक्य, छद्मवेश, छद्मव्यवहार. 2 A secret fault, foible, failing. Ex. कोण्हाचें छद्म दाहा जणांत काढूं नये. 3 A keen and covert taunt; a sly cut or sting; a sarcasm. Ex. गर्भश्रीमंत त्यास म्हणतात म्हणून तो खूश झाला परंतु आंतील छद्म त्यास समजत नाहीं. 4 Aim, bearing, all involving point (of a stanza, of an expression). Ex. ह्या श्र्लोकांतील छद्म निघाल्यावांचून श्र्लोक चांगला लाग- णार नाहीं.

छंद chanda m (S) Metre. 2 A liking or fondness for; a predilection or propensity (for a pursuit good or evil). v घे, धर, कर, लाग. 3 A longing or hankering after; impatient desire. v घे, धर 4 Will, pleasure, discretion. Ex. यजमानाचे छंदानें आम्हास वागावें लागतें. 5 Mischievous tricks; lawless pranks; freaks and frolics; wild and wilful conduct gen. 6 A particular bracelet: also a particular ornament for the feet. 7 Any treatise on prosody: also a name for the Vedas. छंदास लागणें or भरणें g. of o. To be taken up with; to be full of; to be enchanted and engrossed by.

दाद f A complaint, a representation of injury. v. लाब, लाग. Justice. Redress of grievances. v. दे. दाद देणें With neg. con. To yield, to give advantage over one's self, to acknowledge inferiority. To defy the efforts or measures of. Ex. गोळीमार फार केला परंतु किल्लयानें दाद दिली नाहीं. दाद ना फिर्याद Pharse expressive generally of the difficulty of obtaining justice.

दाद dāda f ( P) A complaint; a representation of injury. v लाव, लाग. 2 Redress of grievances. v दे. 3 Equity, justice.

स्त्री. १ डाळ; द्विदल धान्य भरडून, फोलकटें काढून तयार करितात ती. २ डाळकण; चुरी. ३ डाळीचें वरण. [सं. दल] (वाप्र.) ॰गळणें-शिजणें-विकणें-(एखाद्याच्या) लबाड्या, कावे, कपट, डावपेंच इ॰ फलद्रूप होणें; भरभराटीस येणें; काम साधणें; लाग लागणें. सामान्यतः अकरणरूपीं योजि- तात (एखाद्यानें) दाळ नासणें-व्यर्थ खाऊन गमाविणें-१ (मूल, बायको इ॰ कानीं) निरुपयोगी आळशी बनणें, २ उर्मट, बेमुर्वतखोर बनणें. आपल्या पोळीवर दाळ ओढणें-स्वतः- चाच फायदा करून घेणें; स्वार्थी, आपलपोटें बनणें. सामाशब्द- ॰कण-चुरी-पुस्त्री. दाळीचे कण, चूर. ॰गपु-वि. १ डाळभात गट्ट करणारा. २ (ल.) गलेलठ्ठ; लठ्ठनिरंजन; मूर्ख. 'रजोगुणाचा पडला पडप । अवतारिकाचें नेणतां स्वरूप । दाळगपु हा वदतां भूप । अवघे हांसती विनोदी ।' -दावि २५४. [दाळ = अन्न + ध्व. गप् = खाण्याचा आवाज] ॰गोटा-पु. डाळींतील न भरडला गेलेला सबंध दाणा, गोटा. [दाळ + गोटा] ॰पिठिया-वि. अतिशय सौम्य स्वभावाचा; गरीब (मनुष्य). [दाळ + पीठ] ॰पीठ-रोटी-नस्त्री. साधें जेवण; (पोटाला अवश्य असलेली) भाजीभाकर. (क्रि॰ देणें; चालविणें; मिळविणें). ॰भाजी-स्त्री. डाळ घालून केलेली भाजी ॰भोपळा-पु. भोपळा घालून केलेलें डाळीचें वरण, आमटी; डाळ घालून केलेली भोपळ्याची भाजी. म्ह॰ दाळरोटी सब बात खोटी ॰वांगें-न. वांगीं घालून केलेलें डाळीचें वरण.

दांडपेंडोळा dāṇḍapēṇḍōḷā m -ळें n Bound and border, i. e. conterminousness or connection (of countries or lands). 2 fig. Suitableness of connection (as for a marriage or other union). v मिळ, पुर, लाग.

दांतकस dāntakasa f Saying or speech; teeth-grinding; utterance. Used similarly with बत्तिशी, with implication that the utterance is ill-affecting or ill-boding. v बाध, लाग.

दांतखिळी or दांतखीळ dāntakhiḷī or dāntakhīḷa f (दांत Teeth, खीळ Pin or bolt.) A locked jaw. v बस, मिट, लाग, उघड.

पु० लाग, वेळ, प्रसंग. २ खेळ. ३ दांत, दंश, सूड घेण्याची इच्छा.

डबुलकें or गें ḍabulakē or ṅgēṃ n डबुलें or डबोलें n A reserved treasure; a stock, a store, a hoard. 2 Hidden treasure found; any unlabored for or unlooked for gain. v लाग, सांपड, मिळ.

देखी dēkhī f (Poetry. देखणें) Beholding or observing, or the vision of, in order to imitate. v लाग. Ex. माझी देखी लागेल तेणें हा जन तरेल. देखीचा g. of o. Of the contemplation of; an imitator or a copier of.

देर dēra f ( H) Delay. v लाव, लाग.

देशधडी or स dēśadhaḍī or sa ad (देश & धडी Verge.) In the state of wandering from country to country in beggary and wretchedness. v हो, लाग, मिळव. Ex. ह्यासीं उपाय योजावा निका ॥ दे0 करावा तुका ॥.

देवड dēvaḍa f A close consecution or succession; a long continued and closely connected series; any much-reiterated working or doing. v लाव, चालव, बसव, लाग, बस. Ex. पाठोपाठ दाहा जण पाठविले असी दे0 कशाला बसविली?

दिवसगत divasagata f (दिवस Days or time, गत Gone, elapsed.) Lapse or consumption of time (beyond the period prescribed, computed &c.) v लाव, लाग. Ex. आठा रोजांत येईन म्हणून बोलून गेलों परंतु पांच रोजींची दि0 लागली. दिवसगती लावणें or दिवसगतीवर लोटणें-घालणें-टाकणें To procrastinate: also to protract, delay, dawdle out.

दळवटा or ट daḷavaṭā or ṭa m (दळणें) Beatenness (of a road); trodden state: also much treading or frequenting. Ex. ह्या वाटेला रात्रंदिवस लोकाचा बैलाचा आणि फौजेचा द0 आहे. 2 Intercourse or intercommunication; connection or concern together or with. 3 esp. दळवट Mark of troddenness, track. v काढ, लाव, निघ, लाग.

दमा damā m ( P) Asthma or Dyspnœa. v दाट, भर, लाग, कोंड. 2 Hurried respiration (from running &c.)

दमा m Asthma or Dyspnæa. v दाट, लाग, कोंड. Hurried respiration.

दंद danda n (द्वंद्व S) Discord, dissension, variance. v धर, लाव, मांड, लाग.

दंदावा dandāvā m (द्वंद्व or दावा) Grudge, spite, malice. v धर, चालव, लाव, मांड, पड, लाग.

दपटशहा-शाहा m Vehement rating, scolding or abusing; also threatening or intimidating. v दे. Press or urgency (as of a business). v बस, लाग, पड, लाब.

दपटशहा-शाहा-शा dapaṭaśahā-śāhā-śā m (दपटणें To scold.) Vehement rating, scolding, or abusing; setting down, blowing up: also threatening or intimidating. v दे. 2 Press or urgency (as of business): v बस, लाग, पड, लाव, घाल: any violent pressing, driving, hanging upon in enforcement. v काढ, घाल, दे, and gen. with g. of o.; as घोड्याचा-बैलाचा-चाकराचा-द0 काढला. द0 बेरीज देणें To add up hurriedly and cursorily.

पु. पाझर. द्रव पहा. 'शिवतला चंदकरीं । सोमकांतु द्रावो धरी ।' -ज्ञा ११.२४८. [सं.] द्रावक-वि. द्रवविणारें; वितळविणारें; विरघळविणारें. [सं.] द्रावण-न. १ द्रवणाचा व्यापार. द्रवण पहा. २ (वैद्यक) द्रावक; विरघळविणारें द्रव्य; गळूं इ॰ वाहविणारें औषध. ३ (रसा.) द्रावक अथवा द्रवकारी रस. द्रावणोष्णता-स्त्री. कोणताहि पदार्थ विद्रावित करण्यास लाग- णारी उष्णता. घन पदार्थ द्रव स्थितींत येण्यास लागणारी उष्णता.

दर्भशिखा darbhaśikhā f (S) A mantra consisting in a blade of the grass दर्भ becoming kindled and pursuing the devoted object. v लाव, लाग, बस, with पाठी- मागें or पाठीशीं. Hence fig. An unceasing persecution or an unescapable plague or trouble.

डरंगळ ḍaraṅgaḷa f Diarrhœa or flux: also a loose stool. v लाग.

दुमणी f A kick with the hinder legs or a hinder leg; also the kicking leg. v झाड, उचल, लाग. The rump.

दुमणी dumaṇī f C दुमनी f P (दूम Tail.) A kick with the hinder legs or a hinder leg: also the kicking leg (of a beast). v झाड, उचल, लाग. 2 The rump.

पु. १ दूरपणा; अंतर. २ (दूरदेशीं भोगावे लाग- णारे) कष्ट. [दूर]

वि.       १. दोन दिशांना रोख असणारा; दोन दिशा दाखवणारा. २. (ल.) दोन डगरींवर हात ठेवणारा; दोन्ही बाजूंना लाग लावणारा; दुलग; दुटप्पी : ‘इकडील मातबरांचीं लक्ष्यें दुरोख झालीं आहेत.’ – मदबा १·३१. ३.दोन्ही बाजूंना, अंगांना रंगीत वेलबुट्टी उठवलेले छापील (वस्त्र इ.).

धारापेंडोळा dhārāpēṇḍōḷā m (See पेंडोळा. Rate and bounds.) The regular or ordinary, the prescriptive or current rate or rule (in dealing, appraising, negotiating &c.) 2 (See पेंडोळा. Line of conveyance or passage.) Traditional custom or usage; long-established course or practice. Ex. शेताचा धा0 त्या कुणब्यानें मिळविला. Hence the phrase comes to signify Line of descent of, or one's standing and connection generally, ancestral or collateral. v मिळ, पट, लाग, मिळव, दाखव, लाव. Ex. तुमचा आम- चा धा0 मिळाला म्हणजे मुलगी देईन (i.e. सोयरिकीचा अथवा जातीचा संबंध).

ढासणी or ढांसणी ḍhāsaṇī or ḍhāṃsaṇī f (Verbal of ढासणें) Coughing. v कर: also a cough (Cattle-cough). v लाग, राह.

धावदवडा dhāvadavaḍā m (धावणें & दवडणें) Running and racing; running about hither and thither: also running indefinitely. v कर, लाव, पड, लाग.

धावण or णी dhāvaṇa or ṇī f (Verbal of धावणें) Running, a run, esp. a run in pursuit (as of a thief), a chase, or the running of a multitude. v लाग, सुट. 2 The pursuing or chasing band, commonly धावणें.

धडक dhaḍaka f (Imit. or from H) A striking, dashing, beating, bumping, thumping (against); a concussion, shock, jog, jolt, blow, lit. fig. v मार, घे, लाग, बस, and esp. in the fig. sense of shock, भर. 2 A blow or loss in trade. v बस.

ढगळ ḍhagaḷa f The slimy, squashy, oozy, contents (of a rotten melon, pompion &c.) 2 A mucous or watery stool: also the disease occasioning it, flux. v लाग. 3 m The name of a tree.

ढका ḍhakā m (धक्का) A sudden push or shove; a jolt, jog, shock, 2 fig. A blow or stroke of misfortune. or of any injouriously operating power or cause: also damage, detriment, deterioration, diminution arising from it. v लाग. Ex. मुदलास ढका न लागे असा व्यापार करावा.

धनलाग dhanalāga m Treasure as found by, as meeting or occurring unto. v लाग, मिळ, सांपड.

धोदाणा or ना dhōdāṇā or nā m (धो!) A noisy streaming forth or along of water or other liquor. v लाव, लाग.

धपघाई dhapaghāī f (धप! & घाई) Raining fast, or leaking or dripping fast, धप! धप! धप! v लाव, कर, लाग, हो, चाल. 2 Properly डफघाई.

धूमधडाका or खा dhūmadhaḍākā or khā m (See धूम Sig. V. & धडाका) Impetuous, violent, dashing, rushing action gen.: also roaring, pealing, bellowing, any wild din or deepswelling, booming noise. v कर, लाव, मांड, चाल, लाग.

धूर dhūra m (धूम्र S) Smoke. 2 An overlay or a wash (of gold or silver). 3 fig. Absorption or abstract engagedness of and in; as त्याचा त्या कामांत धूर आहे. 4 fig. Blinding influence of, (the smoke of,) as गर्वाचा-विद्येचा-धनाचा or पैक्याचा-अधिकाराचा- धूर. 5 Sense of heat in a part (as from the pressure of a load or long continuance of a posture). v उठ, निघ, लाग, हो. 6 Vapor or heated air proceeding from ears, nose, mouth, after eating piquant dishes or spices. 7 Haze, or dusky suffusion over the heavens. v उठ, निघ, हो. धूर देणें or दाखविणें (To fumigate or smoke.) fig. To trick, gull, befool, bamboozle. धुरावर धरणें To harass or torment grievously.

उक्रि. १ पांढरा, स्वच्छ करणें. २ प्रकाशित करणें. 'तो कवि ह्या काव्याचा जीं हीं त्रैलोक्य धवळीलें सारें ।' -क्रमं १.५. 'हरिभजनें हें धवळिलें जग । चुकविला लाग कळिका- ळाचा ।' -तुगा २१४९. 'चंद्रकिरणीं धवळिलीं आंगें ।' -मुवन ६.३३. [धवल]

गाऊल gāūla n (गावणें) Gain, profit, emergent advantage. 2 Unlabored for and unlooked for gain; hidden treasure found; a windfall. v सांपड, लाग.

गावा gāvā m C (गाणें) Reiterated mention or expression (of a purpose or desire); harping upon one strain; piping one note. Ex. घर बांधीन बांधीन ह्मणून चार वर्षांनीं गावा लागला; आज पांच वर्षें का शीस जाण्याचा गावा होतो. v गा, लाग, and, if cessation is to be expressed, v मोड, सर, संप, अटोप.

गड gaḍa f A difficulty, perplexity, trouble; an ex- tremity, emergency, strait. v ये, लाग, पड, वार, टळ, चुक, सर; also टाळ, चुकव, संभाळ, सार, वार.

गडसंद or ध gaḍasanda or dha f (गड A trouble or difficulty, and संधि) A pressing juncture; an urgent season or occasion: also pressure or urgency (of business or a matter). v हो, पड, ये, लाग. Ex. मला दोन रुपयांची ग0 आहे; कामाची मोठी ग0 पडली. Also an exactly opportune juncture; a season pressing or urgent because of its suitableness for or imperative requirement of. Ex. ही लग्नाची ग0 आहे लग्न करून घ्या; भली ग0 साधली. 2 Freely. A difficulty, trouble, or strait. 3 A difficult or a dangerous place. Ex. एवढी दाहा कोस ग0 ओल्हांडली म्हणजे भय नाहीं. Note. The form गडसंड (sometimes seen and heard) is incorrect.

गिच्च gicca a & ad Close together, thick, dense, crowding, pressing. v हो, भर, घाल, लाव, लाग, See further under गच्च.

गिरीघोंटी girīghōṇṭī f A whisking round (in child's play). 2 fig. A fruitless going about. v घाल, कर & in. con. लाग.

गोबें gōbēṃ n (Or घोबें) Unsought gain; hidden treasure found; any great favor of Fortune; a windfall. v ये, सांपड, मिळ, हातास लाग.

गरढई or गरडई garaḍhī or garaḍī f A low eructation, or water rising in the mouth. v ये, लाग.

गतक gataka n Sham, feint, pretence (as of great poverty in wealth, of madness, heavy injury, acute pain &c. when but slightly injured or hurt). v घे, कर. 2 A short and pithy piece of composition; a lively, humorous piece (as of panegyric by bards or mendicants); a sententious maxim or adage. 3 C An amusing anecdote; a laughable tale or story. Ex. त्यानें एक ग0 घातलें तर एवढे जणाच्या हंसताना मुरकुंड्या पाडील. 4 A rigmarole story or statement; a diffuse, irrelevant, wearisome narration. v लाव, लाग.

गटपट gaṭapaṭa f Familiar intercourse; intimate connection. 2 or गटंपटं n (A fanciful formation.) A term for vaunting talk; irrelevant and evasive speech; fraudulent and foolish excuses; rant, rigmarole &c. v लाव, मांड, चालव, लाग, चाल.

पु. नाकाचा पडदा, भाग; घोण. धक्का लाग- ल्यास यांतून रक्त वाहतें. [सं. घोणा = नाक द्वि.] ॰फुटणें-नाकां- तून रक्त वाहणें.

घांसण ghāṃsaṇa f C (घांसणें) Loss (in trade &c.) v बस, लाग, ये.

घाव ghāva m ( H) A wound; a cut or stroke with any weapon or tool. Pr. टांक्याचे घाव सोसावे तेव्हां देवकळा पावावी. 2 fig. A blow (in trade); a loss. v बस, लाग, पड, भर.

घबकें ghabakēṃ n An unexpected gain, a windfall. v लाग, सांपड, मिळ.

घबुकेळ ghabukēḷa n Any great and unlooked for gain; hid- den treasure found; profuse gifts or favors obtained. v लाग, सांपड, मिळ.

घबूक ghabūka n An unexpected gain, a windfall. v लाग, सांपड, मिळ. 2 Profusion, wild or overflowing plenty.

घोबें ghōbēṃ n (घबाड) Unsought gain; an unexpected gust of Fortune's favors; a windfall. v ये, मिळ, सांपड, हातास लाग.

घोकणी ghōkaṇī f (Verbal of घोकणें) Frequent repetition in order to fix in the mind, conning. v कर, घे. 2 Unceasing or reiterated mention or expression of a purpose or desire; dwelling upon one note or strain. v घे, मांड, लाव, कर, धर, लाग.

घोर m The base (the chord or the sound) of a musical instrument. Anxiety, apprehension, inquietude, solicitude. v कर, लाग. The dying rattles. Longing and pining after an absent person. v घे. Clamour, hubbub, racket, clatter.

घोर ghōra m (S) The base (the chord or the sound) of a musical instrument. 2 Anxiety, apprehension, inquietude, solicitude. v कर, लाग. 3 The dying rattles. 4 Longing and pining after an absent person. v घे g. of o. Ex. पोरानें आईचा घोर घेतला. 5 C Loud howling. Ex. तो मरतांच पोराबाळांनी एकच घोर केला: also clamor, hubbub, racket, clatter. Ex. हा काय मजुरदारांचा घोर पडला?

घोष ghōṣa m (S) A deep continuing sound;--as the roar of the ocean, the rumbling of low thunder &c. 2 Reading over and over to impress on the memory; conning. 3 Unceasing or reiterated mention or expression of a purpose or desire; dwelling upon one note or strain. v घे, लाव, मांड, लाग.

घोष m A deep continuing sound. Reading over and over to impress on the memory; conning. Unceasing or reiterated mention or expression of a purpose or desire; dwelling upon one note or strain. v घे, लाव, मांड, लाग.

घोवें n घबाड Unsought gain; an unexpected gust of Fortune's favors; a windfall. v ये, मिळ, सांपड, हातास लाग.

घरडा gharaḍā m (घरडणें) The noise of rough mill-grinding; and fig. of laborious or hard breathing (in sleep or in the last agonies). v लाग.

घरडई gharaḍī f The hot and dry rising in the mouth of a dying person: also, commonly, गरढई q. v., low eructation &c. v ये, लाग.

घरघरा gharagharā m घरघरी f (Imit.) Rattling in the throat (esp. of a dying person); rattles. v लाग, वाज.

घस ghasa f (घासणें To rub.) Loss (in trade &c.) v खा, सोस, or used inversely with बस, लाग, ये. 2 Loss (by abrasion or rubbing, or by dryage, wastage, leakage &c.) 3 W The black matter adhering to kettles and pots, crock. 4 Gold drawn off by friction on the touchstone.

घुबुकेल ghubukēla n (घबूक) Hidden treasure found; any unlabored for or unlooked for gain. v लाग, सांपड.

घुरें ghurēṃ n Epilepsy. v ये, जड, लाग. 2 Vertigo or giddiness. v ये.

हातचाळा hātacāḷā m Fidgetiness of the hand; mischievous or injurious liveliness of the hand (in moving and removing, placing and replacing, lifting and tossing down &c.) v लाग. Also the destructive or deranging operation or action arising from this fidgetiness. v कर. 2 Active and constant employment or occupation of the hand (as in paying or delivering out and in receiving in of monies or commodities under a briskly flourishing trade or business).

हाव or हांव hāva or hāṃva f ए ( A Air, life &c.) Vehement or earnest desire: also earnest hope. v भर, लाग, & धर. 2 Spirit, ardor, daring, pluck, mettle, sponk. The word agrees well, although not wholly, with धमक q. v. 3 Rumor. हाव घालणें (esp. in poetry.) To cast a longing or strong desire after. Ex. मार्ज्जारें देखिला लोणियाचा गोळा ॥ लावुनिया डोळा हाव घाली ॥. हावहाव करणें To fire up eagerly to obtain or get, to catch at, to snap at. हावभरीं भरणें or होणें To be filled with eagerness or the excitement of desire. हावेस or हावेनें भरणें To take up eagerly (some scheme or plan, esp. as extravagant or eccentric); to pursue ardently and with full swing (some lofty or wild project): also to be intensely ambitious or aspiring (in the general tone of one's spirit).

उक्रि. १ व्यर्थ येरझार करावयास लावणें; निष्कारण खेप करविणें; क्षुल्लक निरोपासाठीं हेलपाटा घालावयास लाग(व)णें. २ बिघडविणें; फिसकटविणें; निरुप- योगी करणें (उपाय, मसलत, श्रम इ॰). -अक्रि. १ (कों.) वाऱ्यानें उमळून पडणें; नाश पावणें (झाड, झोपडें). २ नासधूस होणें; चुरडा होणें. [सं. हेला = फेरा] हेलप(पा) टणी-स्त्री. निरोपाचा व्यर्थ हेलपाटा; फेरा. हेलप(पा)ट- निशी-स्त्री. निष्कारण हेलपाटे खाण्याचा प्रकार; वरचेवर व्यर्थ खेपा करणें. [हेलपटा + फा. नविशी] हेलप(पा)टा-पु. १ फुकट खेप; येरझार; त्रासदायक फेरा, चाल. (क्रि॰ पडणें; बसणें; देणें; करणें). २ रस्त्याचें लांबचें बळणच गैर माहितीनें या वळणानें जाणें; त्यामुळें झालेले श्रम; फिरकांडा (क्रि॰ बसणें; खाणें; होणें).

हेंडूकमेंडूक hēṇḍūkamēṇḍūka n (Fanciful.) Coïtus canûm. v गुत, लाग.

हगमुती or हगमूत hagamutī or hagamūta f (हगणें & मुतणें) Evacuation or urgent inclination to evacuate through both of the customary passages (from fright or intense pain). v सुट, लाग.

हिंडणवारे hiṇḍaṇavārē m pl (हिंडणें & वारा. Taking the air.) Idle gadding or roving about; truantship or vagabondising. v कर, लाग.

स्त्री. एक झाड; याचें मूळ, मुळापासून तयार केलेली पूड; हळकुंड. [सं. हरिद्रा; प्रां. हलिद्द] म्ह॰ पी हळद आणि हो गोरी = उतावीळपणाबद्दल योजतात. 'आजपर्यंत लोकांनीं जीं मोडमोठालीं कामें उरकलीं, तीं लागलीच पी हळद हो गोरी या न्यायावर उरकलीं नाहींत.' -निंच (वाप्र.) ॰उतरणें-लग्नांत वधुवरास लाविलेली हळद मंगलस्नान घालून समारंभानें काढून टाकणें. -ऐरापुविवि १४९. ॰काढणें-(क.) बाळंतपण, लग्न इ॰ उरकल्यानंतर त्यांतून मोकळीक देण्यासाठीं स्नान घालणें. 'आज हळद काढावयाची आहे तेव्हां गूळपोळ्यांचें जेवण आहे.' ॰खेळणें-(कर्‍हाड) विवाहांत नवरानवरींनीं स्नानाचे वेळीं एकमेकांवर हळद उडविणें. ॰लाग(व)णें-१ (विवाहाचे वेळीं वधू- वरांस प्रथम हळद लावून मंगलस्नान घालतात त्यावरून) विवाह संस्कार होणें २ वैभवास, मानमान्यतेस चढणें; भाव वाढणें. ३ (ल.) दुर्मिळ होणें. 'हल्लीं भाद्रपद महिना, भटांना काय हळद लागली आहे; तेव्हां आम्हीं पक्ष लांबविला.' हळदीचा डाग लागणें-विटाळ होणें-लग्न झाल्यावर थोडेच दिवसांत नवरा किंवा बायको मरणें. हळकुं(खुं) ड-न. हळदीच्या मुळाचें कुडें; (गो.) हळकुटा [हरिद्राखंड] म्ह॰ अर्ध्या हळकुंडानें पिवळें होणें = थोड्याशा यशानें, प्राप्तीनें, गर्वानें ताठून जाणें. हळकुंडासाठीं लग्न मोडणें-एखादी क्षुल्लक बाब न जुळल्या- मुळें मोठें कार्य जुळत आलेलें असून तें मोडून टाकणें हळद- कुंकू-विडे, हळदा कुंकू-विडे-न. पुअव. चैत्रांत किंवा नव- रात्रांत सुवासिनी स्त्रियांनीं परस्परांस व कुमारिकांस वाटावयाचें सौभाग्यदर्शक हळद व कुंकू आणि विडे देणें व ओट्या भरणें इ॰. समारंभ. 'शेजारच्या मुली आपल्या सासरीं जाऊं येऊं लागल्या म्हणजे पुष्कळ वेळां सरोजिनिला हळदीकुंकू करण्याची पाळी येई.' -झामू. हळदवणी-पु. (कु.) एक ग्रामाचार. हळद लेकूरवाळी-स्त्री. एक प्रकारचें फांद्या फुटलेलें हळकुंड. हें शुभ मानतात व लग्नांत घालण्यासाठीं घेतात. हळदिवा-दुवा-वि. हळदीरंगाचा; पिवळा. [सं. हळद + इव] हळदिचा गाभा- पु. अत्यंत सुंदर रंग, अंगकळा हळदुली-स्त्री हळद लावण्याचा समारंभ. 'उटिलीं वधूवरें हळदुली स्वनदें ।' -एकनाथ. हळ- दुटणें-हळदुष्ण-न. (तंजा.) सुनमुखानंतर वधूवर परपस्परांस हळदकुंकू, पानसुपारी इ॰ देतात तो समारंभ. [हळद + उटणें] हळदेमाळी-पु. हळद पिकविणारा माळी. हळद्या-पु. १ काविळी सारखा एक रोग (माणूस, झाड इ॰ स होतो). २ एक जातीचें विष. ३ मधाच्या पोळ्यांतील पिठासारखा एक पिवळा पदार्थ.

हमशाई hamaśāī f ( P Of the same shade, neigh- bor.) Neighborhood, i. e. not adjoining place, but Neighbor-state or neighbor-relation. See under शाई, the power of which word has crept in to qualify the import of a plain derivative from the Persian . v लाग, अस. And हमशाईदार c (properly ) A neighbor.

हपाप hapāpa m (हा Alas! ah! पाप Sin, wickedness &c.) An execration or imprecation wrung from or vented by an oppressed person. v घे, दे &c. Ex. उगींच प्रजांला दुःख देऊं नका ह0 घेतोस; माझे ह0 तुला भोंवतील; Pr. हपापाचा माल गपापां जातो Wealth acquired through extortion and oppression is consumed prodigally or lost rapidly. (Like the Persian ) Hence 3 Oppressing or worrying. v लाव, दे, & लाग, बस, चाल. Note. Sometimes, and with reckless speakers, a verb appears, हपापणें, To undergo or cry out under oppression.

हपापी hapāpī f (हपाप) Fright or sudden fear; alarm or apprehension. v घे and, in. con., सुट, लाग.

हरळ haraḷa f P Vexatious or wearisome service or attendance upon; servile trouble, bother, or ado. v लाग. Ex. काय हो ह्या पोराची ह0 लागली.

हरमाळ haramāḷa f (हर & माळ) A train or line (of persons, cattle, ants &c.) proceeding; a flow of passers on. v लाव, लाग, चाल, & टळ, मोड &c. Note. By many हरमाळ is explained as An appointed time (v संभाळ, साध, & टळ, चुक &c.); and हरमळ f is given as the word for Train; हरमळ, with such, signifying further Conversancy with a subject; also conversancy (living and moving amongest) with persons.

हरफ harapha m ( A) A letter of the alphabet. Note. As the word is foreign, the application of it is especially to the letters of the Arabic or Persian alphabet. 2 fig. Blame, impeachment, reproving imputation, (censuring) word. v लाव, ठेव, आण, & लाग, ये. 3 Amongst Kárkúns. The name of the line drawn from the centre of the second column across the two latter columns.

हरवळ haravaḷa f P A train or line (of men or animals) proceeding. v लाव, लाग, चाल, & टळ, मोड, &c.

हटक haṭaka f Calling. Hence (quasi calling to one on his way) stopping or detaining or hindering. v लाव & लाग.

हटकण or हटकणी haṭakaṇa or haṭakaṇī f (Verbal of हटकणें) Bawling or calling to: also challenging. v कर, लाव. 2 Asking or inquiring of, questioning. v लाव & लाग.

हुदकणी hudakaṇī f (Verbal of हुदकणें) Shaking or agitating. 2 Importuning or pressing (as of children). v लाव & लाग.

हुलहुल hulahula f (Imit.) Hurrying or urging with clamor and rude bustle. v लाव, मांड, & लाग.

हुंडण huṇḍaṇa n Running to and butting; violent butting. v मार. Hence 2 In the तालीमखाना or gymnasium. An exercise of this character. 3 esp. with माणसांचें -शिपायांचें -गुरांचें -मुंग्यांचें &c. Confused crowding; close pressing and jostling; a multitude rushing and thronging; a swarm swarming. v फुट, लोट, लाग, जम, ये.

हुशी or सी huśī or sī f The rebounding, or the springing up on being struck, of a ball &c. v खा, उड, लाग.

हुटकणी huṭakaṇī f (Verbal of हुटकणें) Joggling or jogging; stirring or moving to, jogging; hurrying, urging &c. v लाव, दे, कर, & लाग.

हवावी havāvī f C (Imit.) Panting, puffing, blowing, thick and rapid respiration. v दे, लाग, राह.

हव्यास havyāsa m ( A) Desire, thirst, lust; any longing or itching; desire in its widest or most comprehensive sense. v घे or, in. con., लाग. Ex. तें सांडोन करी ह0 चिंता संसारिक ॥.

पु. हवे लागे पहा. हव पहा. 'तुमचे हव्ये लागे असतील ते हातीं धरून वसईचा व ठाण्याचे उताराचा लाग ठीक करणें ?' -साब आज्ञापत्रें.

इलजाम ilajāma m ( A) Blame, censure, reproach. v ये, लाग, लाव.

जातापाया jātāpāyā m Decline, decrease, decadence, wane. v ये, लाग, हो, सुच.

न. भोजन; खाणें; अन्न भक्षण करण्याचा व्यापार. (क्रि॰ जेवणें; करणें). २ जेवणाचे पदार्थ; वाढलेलें अन्न. ३ आहार; खाण्याचें प्रमाण. [सं. जेमन. पं. जेंउणा] ॰कार-पु. (कु.) श्राद्धाच्या दिवशीं पितरांच्या नांवें जेवावयास बोलाविलेला मनुष्य (हा शब्द ब्राह्मणेतरांत रूढ आहे). ॰खाण, जेवणें खाणें- न. १ अन्न; खाद्य; खाण्याचे पदार्थ. २ (सामा.) भोजन; खाणें. 'त्याच्या घरीं जेवण्याखाण्याची सोई नाहीं' ३ खाण्यापिण्याचा व्यापार. 'आमचें जेवणखाण आटपेतों अजून चार घटका लाग- तील.' ॰घर-न. १ (कों.) घरांतील भोजनाची जागा; स्वयंपाक- घर. 'ती जेवणघरांत गेली' -बाळ. २ हॉटेल; खाणावळ. सन १८५३ सालीं मुंबईस हिंदूंच्या फराळाच्या दुकानांस जेवणघर म्हणत असत. ॰रात्र स्त्री. (व.) जेवणाची वेळ होण्याइतकी रात्र; सुमारें ८।९ वाजण्याची वेळ. जेवणवेळ पहा. ॰वत-न. जेवण्याच्या उपयोगाचें पान (केळ वगैरेचें). 'केळीची डांग मोठी असली तर चांगलीं पांच जेवणवतें होतात.' [जेवण + पत्र] ॰वार-पु. ज्या दिवशीं उपवास करावयाचा नसतो असा दिवस, तिथि. [जेवण + वार] ॰वेळ स्त्री. भोजनकाल. थोरली जेवण वेळ = रात्रीं ९ वाजतां. धाकली जेवण वेळ = सकाळीं ७ वाजतां. जेवणाईत-पु. १ जेवणारा माणूस २ पंगतीस घेतलेला आश्रित. जेवणावळ-स्त्री. १ मेजवानी; भोजनसमारंभ. (क्रि॰ करणें). २ जेवण्याबद्दचा खर्च. ३ (मुंबईस, जुन्या काळीं) जेवणघर; खाणावळ; हॉटेल. [जेवणें]

जिवाची ग्वाही देणें To attest upon one's soul or life, to give one's most solemn assurance. जिवाची हुलड करणें To make a strong and determined effort. जिवांत जीव आहे तोपर्यंत As long as there is life (in me &c.). जिवांत जीव येणें Revive — strength or courage. जिवानिशीं जाणें Lose life. जिवापरता That is beyond one's strength to – sickness. Dearer than life, beyond one's own — &c. जिवापलीकडे Beyond life (i. e. dear than, &c.) जिवावर उठणें. To rise up against the life of जिवावर आपलें पोट भरणें To board at the cost of, to live upon. जिवावर उड्या मारणें To indulge or enjoy one's self in dependence upon the life or wellbeing of. जिवावर उदार Reckless of life. जिवावरचा That falls upon or endangers life. Hence जिवावरचा लाग m -पाळी f गोष्ट-प्रसंग m Terms for an imminent peril or hazard, jeopardy of life. जिवावरचा ताप-रोग-दुखणें A dangerous fever or sickness. जिवावर येणें or बितणें or जिवासीं गांठ पडणें To affect or concern vitally, dangerously, deeply, to fall or bear hard upon. जिवास करवत लागणें To be keenly pressing upon. जिवाशीं धरणें Love dearly. जिवास जीव देणें. Give life for life, heart for heart, &c., love (a friend &c.) as one's own soul. जिवास मुकणें Lose life, perish, जिवीं लागणें Enter into the quick, affect vitally. Be greatly interesting or dear to. जिवें वाचणें To be saved or preserved, to be delivered from a jeopardy or impending death, to escape with life.

जिव्हाळी jivhāḷī f (जीव Life, आलय House, place.) Any quick and highly sensible flesh or place, or a mortal part (as under the nails, horns &c. or behind the ear): also the living flesh, the quick. v लाव, लाग. 2 (जिव्हा Tongue.) The mouth-piece of a bugle or other horn. 3 A valve. 4 The sounding thread of a वीणा &c. See जिव्हाळा Sig. V. जिव्हाळीं or जिव्हाळीला लावणें or लागणें To touch to the quick, lit. fig.

न. पाणी; उदक; तोय; अंबु; नीर [सं.] म्ह॰ जलांत राहून माशाशीं वैर. (वाप्र.) जलीं, स्थलीं, काष्ठीं, पाषाणीं- १ मूळ सर्व ठिकाणीं ज्याचें अस्तित्व अशा देवाबद्दल म्हणतात. २ (ल) ज्या त्या गोष्टींत व जेथें तेथें डोकें खुपसणारा, भेटणारा, पिच्छा पुरविणारा अशा माणसा बद्दलहि योजतात. सामाशब्द- ॰कुक्कुट-पु. पाणकोंबडा. ॰कूप-पु विहीर (पाणी असलेली). याच्या उलट शुष्क कूप. कुंड-न. (ख्रि.) ज्या कुंडांत अगर पात्रांत बाप्तिस्म्याकरितां पाणी ठेवतात तें. (इं.) फाँट. 'बाळकांस घेऊन आलेल्या लोकांनीं... प्रार्थनेंतील दुसरा पाठ झाल्यावर लाग- लेच जलकुंडाजवळ यावें.' -साप्रा ९०.१०५ ॰केलि-क्रीडा- १ विषयीपुरुष स्त्रियांसहवर्तमान जलामध्यें विलास करतात ती. २ पाण्यामधील खेळ; नावा वल्हविण्याची, पोहण्याची शर्यत. 'क्षीरधितीर विहारी जलकेलि करूं नदींत गगनीच्या ।' -हंस- काकीय आख्यान, मोकर्ण २८ २५. ३ नदी-समुद्रपर्यटन. ॰क्रिया-स्त्री. १ पितरांचें तर्पण. २ पाण्याचें कार्य; धुणें वगैरे. ॰खोकड-पु. एक मासा. -प्राणिमो ८५. ॰गतिशास्त्र- पु. (शाप.) पदार्थांच्या पाण्यांतील गतीसंबंधीं नियम दाख- विणारें शास्त्र. (इं.) हायड्रो डायनामिक्स. ॰चर न १ पाण्यांतील प्राणी. 'जैसे जळचरा जळसांडे । आणि तत्क्षणीं मरण मांडे ।' -ज्ञा ३.११७. २ (संकेतानें) समुद्रापलीकडून आलेला परकीय माणूस, द्वीपांतरचा मनुष्य. ३ युरोपियन लोक; इंग्रज लोक. 'जलचर तयार झाले.' -रा १०. १७५. 'प्रताप महिमा थोर जळामधिं परि जलचर अडविला ।' -ऐपो ३०४. ॰ज-वि. (काव्य) पाण्यापासून उत्पन्न झालेला, पाण्यांत जन्म पावलेला (मेघ, कमळ इ॰). ॰जघोष-मेघगर्जना. 'लक्ष दीपांचा प्रकाश । जलजघोष घंटावरी ।' ॰जंतु-पु जलचर; चलसंचारी प्राणी; जलामध्यें उत्पन्न होणारे जंतू (प्रत्येकी). ॰तरंग-पु. १ लाट, लहरी. २ एक वाद्य; बारा- पासून बावीसापर्यंत चिनीमातीचे लहानमोठे पेले घेऊन, वाज- विणारा ते आपल्यापुढें अर्धवर्तुलाकार मांडितो, मग त्यांतून इच्छित स्वराचा ध्वनि निघण्यासाठीं त्यांत कमीअधिक पाणी घालतो व दोन बारीक छड्या दोन हातांत घेऊन पेल्यावर मारून इच्छित रागाची गत वाजवितो, अशा रीतीनें तयार केलेलें वाद्य. ॰ताडन- न. (पाण्यास कितीहि मारलें तरी तें दुभंग होत नाहीं यावरून) (ल.) निष्फळ श्रम, प्रयत्न.' ही बाब जलताडणासारखी व्यर्थ होती.' -सासं २.९३. ॰द-धर-पु. मेघ. जलदजालपटल-न. अभ्र- पटल; आभाळ; ढगांनीं व्याप्त आकाश. जलदेवता-स्त्री. पाण्यांतील देवता; अप्सरा. ॰धर-केदार-पु (संगीत) एक राग; यांत षड्ज, तीव्र ऋषभ, कोमल मध्यम, पंचम, तीव्र धैवत, तीव्र निषाद हे स्वर लागतात. जाति षाडव-षाडव. वादी पंचम, संवादी ऋषभ. गान समय रात्रीचा पहिला प्रहर. ॰धि-निधि-पु १ (काव्य.) पाण्याचा संचय; समुद्र. 'जेणें जलनिधि आटला आचमनी ।' २ (अंकगणित) दहा शंकु किंवा एकावर चौदा पूज्यें इतकी संख्या. ॰नाडी-स्त्री. जमिनीच्या पोटांतून जाणारी पाण्याची शीर; पृथ्वीच्या पोटांतील पाण्याचा मार्ग. ॰पक्षी-पु. पाण्यांतील पक्षी. ॰पाई-स्त्री. एक औषधी वनस्पति ॰पान-न. १ जलप्राशन; पाणी पिणें. २ (काशी) फराळ. ॰पादचारी-वि. पाण्यांतून पायांनीं चालणारा एक पक्षि- वर्ग. याचे पाय लांब व उघडे असतात. -प्राणिमो ५८. ॰प्रलय-पु ज्या वेळीं सर्व पृथ्वी पाण्यांत बुडून जाते असा शेवटचा काल. ॰प्रवाह-पु. गंगाप्रवाह; (थोर पुरुषांची रक्षा, अस्थि, देवाचा निर्माल्य इ॰) पवित्र नदीमध्यें सोडावयाची क्रिया. ॰प्राय-वि. जलपूरति; पाण्याची समृद्धि असलेला (देश). [सं.] ॰बुद्बुद-पुन. १ पाण्यावरचा बुडबुडा. २ (ल.) क्षणभंगुरता, क्षणिकत्व दाखविणारी गोष्ट. पाण्यावरचा बुडबुडा पहा. ॰मंदिर- न. नदी, सरोवर यांच्या पाण्यांत बांधलेलें किंवा नदीच्या कांठीं तळघराप्रमाणें बांधलेलें घर (उन्हाळ्यासाठीं); जलांतील क्रीडा- गृह; धारागृह. ॰मय न. सर्वत्र पाण्याचा फैलाव; भोंवतालीं पाण्यावांचून कांहीं नाहीं अशी जी अवस्था ती. 'समुद्रांत भारी लांब गेलें म्हणजे सर्व जलमय दिसतें. ' -वि. १ जलपूर्ण; जलप्राय पहा. (देश, जागा, फळ). २ पाण्यानें झालेलें (बर्फ, गार). 'गार जलमय पडली यामुळें क्षणांत तिचें जल होऊन गेलें.' ३ पाण्यांत बुडलेलें (गांव, देश). ॰मनुष्य-पुन. जळमाणूस पहा. ॰मागें-१ गलबतें वगैरे जाण्याचा पाण्यामधील मार्ग; याच्या उलट खुष्कीचा मार्ग. २ समुद्रावरील करः आयातनिर्गत माला- वरील पट्टी; याच्या विरुद्ध जकात, ही जमीनीवर असते. ॰यंत्र- न. १ कारंजें. 'उठेत जेथें जलयंत्र धारा ।' -सारुह ५.१७. २ रहाट, पाणचक्की, लाट इ॰ पाण्याचीं यंत्रें. ३ पाण्याच्या जोरा- वर चालणारें यंत्र. ॰यात्रा-स्त्री जलप्रवास. (जलमार्गानें) पर- देशगमन. ॰यान-न. होडी, नाव गलबत, तरांडें इ॰ पाण्यांतील प्रवासाचें वाहन. ॰राज-पु. (शाप.) ज्यामध्यें सोनें विरघळतें असें अम्ल. (इं.) अँक्वारेजिया. ॰रुह-न पाण्यांत वाढणारें कमळ. ॰वास-पु. कांहीं काळ बेंबीपर्यंत पाण्यांत उभें राहण्याची तप- श्चर्या (साधूंची). ॰विहार-पु. जलक्रीडा पहा. ॰व्याल-पु. पाणसाप. ॰शाक-स्त्री. (ल.) मसें; पाणशेंगा. 'बंगाली बाबूस ताजी जलशाक व महाराष्ट्रीय ब्राह्मणांस लोणकढें तूप पाहिजे.' -टि १.३७४. [जल + शाक = भाजी] ॰शोधक-न. पाण्यांतील गाळ काढून शुद्ध करणारें यंत्र अथवा पात्र; (इं.) फिल्टर. ॰शोष-पु. १ तहानेनें घसा कोरडा होणें; रुक्षता; कोरड. २ दुष्काळ; अनावृष्टि; अवर्षण. ॰शोषक-वि. पाणी शोषून, ओढून घेणारें, हवेंतील आर्द्रता दाखविणारें (यंत्र). (इं.). हायग्रोस्कोपिक. ॰श्वासें- द्रियपुट-न. माशास श्वासोच्छवास करण्यास साह्य करणारी शरीरांतील एक पिशवी; गळचुंडी. ॰सत्र-न. पाणपोई; जळ- छत्र पहा. ॰समाधि-स्त्री. १ पाण्यांत बुडून मरणें; संन्याशानें पाण्यांत घेतलेली जिंवत समाधि; पाण्यांत उतरून स्वतःस बुडवून घेणें; फक्त संन्याशानेंच प्रयोग येथें जलसमाधि घ्यावी असा शास्त्रनिर्बंध आहे. ॰स्थलभ्रम-पु. १ हें पाणी कीं जमीन याबद्दलचा भ्रम पडणें. २ महापुरानें पाणी व जमीन एक होऊन जाणें; सर्व जलमय होणें. ॰स्थितीशास्त्र-न. पाण्यामध्यें पदार्थ स्थिर राहण्यासंबंधींचे नियम व गुणधर्म सांगणारें शास्त्र; (इं.) हाय- ड्रोस्टॅटिक्स. जलाचा विकार-पु. पाण्याची विकृति, अवस्थांतर; (गार, बर्फ, वाफ इ॰). जलांज(जु)ली-स्त्री. मृताच्या दहाव्या दिवशीं अश्म्यावर मृताच्या नांवानें तिळमिश्रित पाणी सोडणें; तिलां- जली देणें, सोडणें; (क्रि॰ सोडणें; देणें). 'देउनि जलांजली स्वप्रियसुत बंधूंसि म्हणुनि हा रडत ।' -मोसभा ७.७२. [जळ + अंजलि] जलाधिवासन-न. १ एखाद्या देवतेच्या मूर्तीची मंदि- रांत कायमची स्थापना करण्यापूर्वी एक रात्रभर ती मूर्ती पाण्यांत ठेवण्याचा विधि. २ (सामा.) मूर्तीची मिरवणुक काढण्याच्या पूर्वरात्रीं वरीलप्रमाणें अशीच करावयाची क्रिया. जलाबंब-वि. (ना.) पाण्यानें भरपूर, तुडुंब. [जलबंब] जलाभास-पु. मृगजल. जलाशय-पु. पाण्याचा सांठा, स्थान (समुद्र, तळीं, डबकें, तलाव इ॰). 'शैल कक्षांचीं कुहरें । जलाशय परिसरें ।' -ज्ञा १३.६१२. जलोत्सर्गक-न. पाणढोसळी. (इं.) फ्लशिंग पॉट. जलोदर-पु. पोटांत पाणी सांठल्यामुळें होणारा रोग; उदर. [सं.]

जोत jōta f (ज्योति S) Light: also brightness, brilliancy, splendor, shine. 2 Lustre or brilliancy (of gems): gloss (of cloths): temper (of weapons, tools, metals): strength, force, vigor, spirit, goodness, substantialness (in rain, heat, crops, substances, men, animals, occupations, trades). Used largely. 3 By meton. An illustrious personage or a celebrated place; as हा साधु or हें देवस्थान मोठी जोत. 4 A burning in the throat. v लाग. जोत धरणें To acquire lustre, splendor, force, strength.

जोत jōta n C (युत S) A yoke (of oxen applied). v बांध, लाव, लाग. Pr. पुढील जोत तसें मागील जोत. 2 The plough as worked by a yoke of oxen. Ex. जोत चाललें-धरलें-पडलें-सुटलें.

जुंजार or जुंझार juñjāra or juñjhāra a (जुंज) Skilled in or fond of war, warlike. 2 Used as s n Fighting. v लाग, हो.

झडाका jhaḍākā (An imit. formation.) A smart stroke or blow; a forceful application; as काठीचा-पद- राचा-पावसाचा-वाऱ्याचा-झ0. v लाग. The word is further used sometimes in the senses of झपाटा, sometimes in those of धडाका, but it is less common than either.

झळ jhaḷa f झळई f (झला S) A hot blast of air. 2 A coup de soleil. v खा, लाग, बाध, बस.

झणझणी jhaṇajhaṇī f or झणझण f Ringing or tingling (of ears, hand &c. from a blow). 2 The burning and aching (of the mouth &c. from eating hot substances): also the glowing and beating (from a sting). v ये, सुट, लाग, उठ.

झणका jhaṇakā m Smart (as of a scorpion's sting, of hot spices &c.) v लाग, सुट, वाट. 2 A gust of passion. v ये.

झंगड jhaṅgaḍa f (Jh.) A metal plate used as a gong or as a musical instrument. 2 The bang or clash of musical instruments. v उठ, लाग. Also a clamorous dispute or brisk discussion; any vociferation or noisy bustle. v लाव, मांड, चाल. 3 Freely. Overflowing plenty (of articles at a feast, of music, singing, dancing, romping).

झोड jhōḍa f Thrashing. v मार, काढ. 2 fig. A sound cudgeling, a banging. 3 fig. Heavy rain. v बस or पावसानें झोड लावली. 4 Used vulgarly for vehemence and excess gen. Ex. गाण्याची-जेवणाची-लि- हिण्याची-कामाची-झोड Immoderate singing, feasting, writing &c. v लाव, लाग.

झरी jharī f (झरणें) Wasting away (as of the body, of riches, life &c.) v लाग.

झट jhaṭa n A bore or pest; an encumbrance or embarrassment; a clog;--used freely of persons, occurrences, circumstances. This word will be met with in all the applications given under लचांड. 2 f A knock or hit (as from striking against); a concussion or sharp stroke v लाग.

झटापटी or पट jhaṭāpaṭī or paṭa f (Imit.) Strife or altercation; a scuffle or an angry or a brisk discussion. v उड, झड, लाग, हो, लाव, कर. 2 Hurry and confusion; hurry and flurry.

झुंजार jhuñjāra f (झुंज) Fighting. v लाग, अस, हो.

पु. १औषधी वनस्पति उकळून त्यांचा अर्क ज्यांत उतरला आहे असें पाणी; कषाय; अर्क; याचें सामान्य प्रमाणः- काढा करण्याचीं जीं द्रव्यें असतील त्याच्या सोळापट पाणी घालून तें चौथाई राहीपर्यंत आटवावें म्हणजे तो पिण्यास योग्य होतो. -योर १.३१५. [सं. कषाय, क्वाथ] ॰काढणें- १ अधिक काढणें; उपटणें; मिळविणें. २ लोभी बनणें. ३ पाठ लाग करणें (टोणग्यांची अथवा बैलांची झोंबी लागली म्हणजे एक टोणगा अथवा बैल दुसर्‍या टोणग्याच्या अथवा बैलाच्या मागें धांवत जाऊन पाठलाग करतो त्यास व मनुष्याच्या बाबतींतहि म्हणतात. 'तें देखोनि शैल्यांचा साबळीं । काढाओ काढिला ।' -शिशु ९५६. काढ्यांत कोळणें-१ काढ्यांत एखादें औषध कुसकरणें. २ (ल.) दुःखानें क्षीण होणें. 'पाहुन मनाचा खंबीर दुःखे पहा काढी कोळतें ।' -प्रला १०२. ३ एकाद्यास रोख नाण्यानें कर्ज देऊन व्याजाच्या ऐवजीं धान्यरूपानें व्याज घेणें- देणें, व तो व्यवहार. (क्रि॰ काढणें; करणें) (पंचम्यंत प्रयोग काढ्यावर काढ्यानें इ॰) [काढणें] ४ माळवें; भाजीपाला विकत घेतला असतां त्यावर बोलीपेक्षां ज्यास्त जो अधिक मागून घेतात तो भाजीपाला; वर्ताळा, (क्रि॰ घेणें) 'एका पैशाची खरेदी, दोन पैशाचा काढा.' ५ (व.) उपवास; लंघन. 'त्याला तापांत काढा पडला.'

स्त्री.       चोळीला काखेत लावण्याची पट्टी; लाग. (कु.)

कानेंकोंचें kānēṅkōñcēṃ n (काना Looking askance, कोंचें by redup.) Secret drift or meaning; covert insinuation or aim. v लाग, जाण, समज, पाह. 2 or कानें- कोंचें भाषण n (Perhaps काना & खोचणें To prick.) Probing, irritating, offensive speech. का0 बसणें or लागणें Preferably कानीं कोंचीं बसणें &c. To eavesdrop.

कानवसा kānavasā m Striving to catch a faint sound, listening. v घे, लाव, लाग.

कातर kātara f A disease of the hair and wool of living creatures. v लाग. Called also कातरी, चई or चाई, उंदरी

कातरी kātarī f A disease of the hair &c. v लाग See कातर.

पु. १ वचन; आश्वासन; अभय २ जमिनीची लाग- वड करण्यास किंवा व्यापार करणार्‍यास सरकार जें अभयपत्र, करार, कबुलायतीचा कागद देतें तो. हा जमाबंदींतील नेहमीचा शब्द आहे. मालक, सरकार किंवा जमीनदार कुळाला ज्या कांहीं सवलतीच्या अटी देतो किंवा त्याच्याशीं जे करार करतो त्यांस कौल म्हणतात. कौल केल्यानंतर सारा इ॰ वाढत नाहीं. पडीत जमिनीबद्दल सार्‍याची सूट घेण्याकरितां कौल देण्यात येतो; सरकारी करारनामा; कबुलायत; कौलनामा. 'तुम्हांस चि. रा. माधवराव नारायण याचा कौल.' -रा १२.१३७. -शिच ४५. 'बंदरोबंदरीं कौल पाठवून आमदरफ्ती करावी.' -मराआ २१. ३ परवाना; अभयपत्र (शत्रूला आपल्या प्रांतांतून जाण्यासाठीं दिलेलें); माफी देणें; सूट देणें. 'दगेखोर गनीम आपण जर झालों असें जाणून दगाबाजीनें कौल घेतो, म्हणून जवळ बोलावूं नयें.' -मराआ ३६. ४ ईश्वरी वचन; ईश्वराची आज्ञा मिळविणें; प्रश्न; साक्ष; प्रसाद; देवाजवळ गार्‍हाणें सांगूण त्यावर अमुक उपाय करावा किंवा नाहीं हें विचारतांना देवाच्या अंगास लावावयाचे तांदूळ, सुपार्‍या इ॰; देवाची संमति. 'इंद्रियांचे पेटे भला कौल देती ।' -तुगा ४०८. 'या मनोदेवतेस कौल लावावा.' -गीर १२३. [अर. कौल्. सर्व भाषांतून थोड्याफार अपभ्रंशानें आला आहे] (वाप्र.) कौलास येणें-शरण येणें; तह करण्यास कबूल होणें. 'झालें मोंगल बेजार मरूं लागले, आले कौलाला ।' -ऐपो २३६. सामाशब्द - ॰अहद-पु. वचन; कौल. 'त्यावरून म्यां त्याजला कौलअहद दिधला.' -रा ६.५७०. [कौल् + अहद] ॰करार-पु. लेखी करारमदार; कबुली; ठराव; वचन; आश्वासन; अटींना संमति. [कौल + करार] ॰करारदाद-पु. वचन. 'हज्रतसाहेबाचा तरी कौलकरारदाद आपल्यास आहे कीं तुमचे जागीरपैकीं एक चावर कसोदगी करणें नाहीं.' -इम ६७. ॰नामा-पु. १ सरकारनें शेतकर्‍याला करून दिलेलें करारपत्र; लेखी करार; कबुलायत. २ (कायदा) भाडे- पट्टा. (इं.) लीज. ॰पत्रक-न. कमी सार्‍यानें ज्या जमिनी केल्या त्यांचा हिशेब. (गांवचा). ॰प्रसाद-पु. १ (कों.) गुर- वानें देवतेचें अनुमोदन मिळविण्याकरतां तिच्या अंगाला लाव- लेले कळे, फुलें वगैरे खालीं पडून प्रश्न विचारणारास दिलेलें उत्तर अथवा प्रसाद. २ कौल मागतांना लावलेलीं फुलें वगैरे. कौल अर्थ ४ पहा. (क्रि॰ लावणें; लागणें).

कौलप्रसाद kaulaprasāda m C The response of an idol to an inquiry; i. e. the falling of the flowers, leaves, rice &c. which the गुरव has stuck upon it. 2 The flowers &c. stuck upon making inquiry. v लाव, लाग.

कडांगी kaḍāṅgī f R (कड for कढ A boiling or sensation of heat, and आंग The body.) Febrile symptoms or feverishness. v ये, लाग, भर, जा, निव.

कडंगी kaḍaṅgī f R (Usually कडांगी) Febrile symptoms. v ये, लाग, भर, जा, निव.

किचकिच or चां kicakica or cāṃ ad Imit. of the sound emitted by gritty &c. substances under the teeth. v लाग.

किरळ kiraḷa n An insect bred in the stem of young जोंधळा, fatal to cattle swallowing it: also the cattle disease arising. v लाग. 2 n m Sprouts remaining of a reaped field, esp. of जोंधळा or बाजरी. Applied by some to Grass, esp. हरळी, just shooting up, and to tender shooting gen. 3 n m The granulations of a healing wound. v बांध, ये, धर, फुट. 4 n The fruit of नेपती (Capparis aphylla), and f The tree.

कलमा or कलम्हा kalamā or kalamhā m ( A The grand all-comprehending dogma of the Muhammadans, There is no god but God &c. The loud and fervid utterance of this the Maráthás are pleased to interpret as, and to accept the word as signifying) A brawl, squabble, wild uproar, or mere vociferation. v कर, लाव, मांड, माजव, उठव, चालव, & v i हो, लाग, माज, उठ &c.

वि. १ गंजानें कळकलेलें; विषार लाग- लेलें; मलिन; खराब. २ घाणेरडें; वाईट गुण ज्यांत आहेत असें; दूषित; पापी (माणूस, चाल, वर्तन). [सं. कलंकित]

कनाळी kanāḷī f (See कणाळी) A stream (as of grain or water running out). v लाग, पड.

कणाळी kaṇāḷī f A stream (as of grain running out of a sack, as of water rilling through a पाट or water-course). v लाग.

कंडा kaṇḍā m (कंडू Itch.) Swelling with fancied importance; itching to display one's superiority; conceit. 2 A rope covered over with cloth, or a silver ring, as an ornament for the neck of a horse, bullock &c. 3 A term in boys' plays signifying Victory or gain of the game. v लाव, लाग.

कपाळचा डाग kapāḷacā ḍāga m (A foul spot on the forehead.) A slur, sully, soil, stigma, blot. v लाग, चुक, लागू हो.

स्त्री. (शाप.) क्रोमियम व लोखंड यांपासून होणारी धातु; क्रुमिक लोह; रंग व रंगीत चित्रें करण्याला लाग- णारे क्रुमसंयुक्त पदार्थ करण्याकडे याचा उपयोग करतात. [इं.]

कसाला kasālā m ( A) Working hard or tasking or treating severely; oppressing, harassing. v कर, लाव. Also hard worked state; oppressedness. v हो, लाग, गुदर.

कसकस kasakasa f (Imit.) Lassitude and aching premonitory of fever: also aching of the body or a limb gen. v ये, भर. 2 The creeping sensation, shudder, or thrill (as from hearing a filing, seeing something horrible). v ये, वाट, भर. 3 Anxiety or apprehension: also regret. v लाग.

कस्तर kastara n m Soldering: also soldered state. v कर, हो, लाग, बस, जा. In some rare applications the word means Solder. 3 (For कस्तन) Dry and loose grass-rubbish.

कुसळ kusaḷa n The beard, awn, or bristles of grains and grasses. v बोच, शिर, लाग, अडक, मोड. Pr. दुसऱ्याचे डोळ्यांतलें कु0 (दिसतें) आपल्या डोळ्यांतलें मुसळ (दिसत नाहीं). Matt. vii. 3.

न. १ कौलदार; खंडकरी; पट्ट्यानें जमीन धारण करणारा (सरकारची किंवा शेतमालकाची). २ धनकोचा (सावकाराचा) ॠणको; आरोपीचा जामीन; वैद्याचा रोगी; वकिलाचा पक्षकार; आश्रयदात्याचा पोष्य; ज्यानें ज्याचें द्रव्यादि देणें आहे तो; आश्रित (म्हणजे रिणको, जामीन, रोगी इ॰). ३ सामान्यतः सरकारास सारा देणारा असामी, असाम्या. इतर अर्थ व सामा सिकशब्द 'कुल' शब्दामध्यें पहा. ४ (गो.) गिर्‍हाईक; इसम; व्यक्ति. सामाशब्द- ॰घडणी-स्त्री. प्रत्येक कुळाची जमीन, साधनसामुग्री, लाग, लागवड व सारा इत्यादि दाखवीणारें, कुळ- कर्ण्यानें तयार केलेलें सरकारी पत्रक, तक्ता. ॰जमा-स्त्री. १ गांव किंवा जिल्ह्यांतील कुळांपासून येणार्‍या सार्‍याची रक्कम. २ सावकारानें कुळास किंवा शेतकर्‍यास कर्जाऊ दिलेली रक्कम. ॰झाडा-पु. गांवांतील खंडकरी किंवा कौलदार यांचा तक्ता. ॰पट-पट्टा-पु. कौलनामा; खंडपत्र. ॰पैसा-पु. कूळजमा अर्थ २ पहा. ॰भरणा-पु. (व्यापक) शेतकरी किंवा कुळें; याच्या उलट अडाणकबाड. ॰रुजुवात-स्त्री. १ कुळानें सरकारी खजिन्यांत भरलेल्या पैशाची चौकशी करून रुजुवात घालणें. २ अशा रीतीनें काढलेला निर्णय. (क्रि॰ करणें; घेणें; पहाणें). ॰वर्ग-पु. १ कुळघडणीच्या अनुरोधानें कुळें अथवा रयत यांच्या जमीनजुमल्यासंबंधानें किंवा त्यांचेकडून येणें असलेल्या पैशाबद्दलचें वर्गीकरण दाखविणारें वार्षिक पत्रक-तक्ता. २ एकाच कुळाचें वरीलप्रमाणें पत्रक-तक्ता. (समासांत) कुळवर्गपट्टी-जमा- बंदी-वसूलबाकी इ॰. ३ कुळारग पहा. ॰वार-क्रिवि. कुळांच्या अनुक्रमाप्रमाणें दर किंवा हर कुळागणिक. याच्या उलट थळ- वार. (समासांत) कूळवार पावत्या-पाहणी-फाजील-वसूल-बाकी-रुजुवात; त्याचप्रमाणें कूळवार-पत्रक-झाडा. ॰वारी, कुळवारी-स्त्री. कुळांचा तक्ता.

स्त्री.       प्रत्येक कुळाची जमीन, साधनसामग्री, लाग - लागवड व सारा इ. चे दर्शक, कुळकर्ण्याने तयार केलेले सरकारी पत्रक, तक्ता.

नपु. (कों.) कवळासाठीं राखलेला बिन लाग- वडीचा डोंगराळ भाग. ॰ठा-पु.राब. कवल-ळ २ पहा. 'गरीब रयतेस गुरें चारण्यास व कवळठा नेण्यासही मोकळीक देण्याची मारामार पडतें.' -टि १.२०१.

खास or खांस khāsa or khāṃsa f ( H कास S) A cough. v लाग.

खास्त khāsta f P Spite or grudge. v धर, कर with g. of o. as हा माझी खास्त करतो; or with ला or स of o. लाग, पेट, as माझ्या खास्तीस पेटला or लागला.

खेंक khēṅka f C Coughing; a cough. v लाग.

खेप khēpa f ( H) A journey to and from; a trip. v कर. 2 The periodical supply (of grain or merchandise). 3 A single time or occasion; a turn; an instance of occurrence. Ex. तिचे बालंतपणाची ही पांचवी खेप; ह्या खेपेस मी जाईन उद्यां तुझी खेप; एक खेप म्यां गई केली दुसऱ्या खेपेस मारीन: also the whole period of an operation or action; a single doing or the time occupied by it. Ex. तू धोत्रें धुतोसच आहे तर खेपेसरशी माझीं ही धोत्रें धुवून टाक; पैका घेतेखेपेस गोड लागतो मग देतेखेपेस कां कडू लाग- तो? 4 A fruitless trip. v घाल. 5 Period of prevalence of some epidemic (as तापाची-देवीची-जरी- मरीची-खोकल्याची-पडशाची-मरणाची खेप). v ये.

खेवदा khēvadā f Vulgar corr. of क्षुधा. Hunger. v लाग, सुट.

खणपूस khaṇapūsa n An end or a point; a nail or splint; a snag; any part or piece so projecting as to catch and tear. v लाग, जा, शिर.

खोचाटा or खोंचाटा khōcāṭā or khōñcāṭā m (खोच) A projecting point; a stump, stub, snag, or jag as a catching or hitching place. v लाग.

खोखो khōkhō ad Imit. of the sound in wild giggling or vehement coughing. v हास, खोक. 2 Imit. of the sound on striking a cracked pitcher. v वाज. 3 Used as s f Vehement giggling or coughing. v लाव, कर, लाग, चाल.

खरडा kharaḍā m (खरडणें) Scrapings (as from a culinary utensil). 2 Bruised or coarsely broken peppercorns &c.: a mass of bruised मेथ्या &c. 3 also खरडें n A scrawl; a memorandum-scrap; a foul, blotted, interlined piece of writing. 4 also खरडें n A rude sketch; a rough draught; a foul copy; a waste-book; a day-book; a note-book. 5 A spotted and rough and ill-shaped pearl: also the roughness or knobbiness of such pearls. 6 A variety of musk-melon. 7 Heat in stomach and bowels during small-pox, measles &c. 8 A leopard. 9 C Small but full heads of rice. 10 Grass so short as to require grubbing or rubbing up. 11 A medicament consisting of levigated or pounded (nutmeg, or anise-seed, or मुरडशेंगा &c.) fried in clarified butter. It is given to check diarrhœa. 12 Reduced state, i. e. such scantiness as to demand scraping. v लाग, पड. Ex. पाण्याचा ख0 लागला or पडला The water (of the well &c.) is so scanty that it must be scraped up (with a नरेटी &c.) धान्याला ख0 लागला; पैक्याला ख0 लागला. खरडें घासणें To fag at the desk; to drive the quill. 2 (With implication of indifference.) To write: answering to To pen it; to scribble away &c.

खरखर or रां kharakhara or rāṃ ad Imit. of the sound proceeding from a body dragged or trailed, or of a person or thing brushing along; rustlingly, brustlingly. v ओढ, चाल, जा. 2 With a rattle--throat sounding. v वाज. 3 Roughly to the touch--feeling. v लाग.

खुडसणी or ना khuḍasaṇī or nā f Bitterness of reflection, remorse, regret, compunction. v लाग, राह. 2 Earnest desire, longing, craving. Ex. म्यां खु0 धरली होती ती आज फिटली; एवढी माझी खु0 राहिली आहे ती आपण फेडावी.

खुपरी khuparī f (खुपणें) Pricking or smarting of the eyes (as during ophthalmia). v भर, लाग. 2 A disease incidental to the eyelids, eruption of bloody blisters on the internal surface, granular lids. 3 The testaceous incrustation of saline ground.

लागीर lāgīra n f (लागणें) Demoniac possession or visitation. v लाग, काढ, निघ. 2 (Because he comes upon or affects.) A term for a pishách.

लागलाव्या lāgalāvyā a (लाग & लावणें) Ingenious in devising expedients, forming schemes and plans, bringing matters to bear; shrewd and clever in fixing his aim, directing his efforts, applying his resources, excogitating measures, means, modes of attaining or achieving.

पु. अने गुप्त जागा; हल्ला करण्यासारखी जागा वगैरे; भेदस्थानें. 'कार्याचे लोक बोलावून आपले लागमाग ठीक केले.' -साब १६. [लाग + माग]

लागो भागो दिवाळी lāgō bhāgō divāḷī (लागणें To hit, affect, be a blow or loss; भागणें To have or be a dividend; and दिवाळी. At whatever cost, or with whatever profit, the festival of दिवाळी must be observed.) Come loss, come gain, I must do business. A phrase similar to उदीम करतां सोळा बारा and numerous others in use amongst speculators and traders. Ex. तू तर करायाला लाग लागो भागो दिवाळी पाहतच आहें. Others understand the phrase differently:--लागणें To hit, touch, strike the mark, be effectual; भागणें. To fail, miss, break down, fall short or be smashed; and दिवाळी Festivities; i.e. come success, come failure, it is well; come prosperity or come ruin, I shall keep my holiday. A phrase therefore expressing hard indifference and doggedness of purpose.

(लाभ येवो, नुकसान येवो, दिवाळी झालीच पाहिजे) कोठल्याहि परिणामाकडे न पाहतां उद्योग चालविणें याअर्थीं. उच्च ध्येय करून काम करावें, फळ न आलें तरी खचूं नये, अशा भावनेनें काम करणें. 'तूं तर करावयाला लाग. लागोभागो दिवाळी पहातच आहे.' कांहींजण याचा अर्थ- परिणामाविषयीं बेफिकीर राहून आपल्या कार्यक्रमांत (विशेषतः चैनींत) खंड पडूं द्यावयाचा नाहीं, असा करतात. [लागणें, भागणें आणि दिवाळी]

लागपाट lāgapāṭa m f (For पाठलाग) Closeness of pursuit; following up; prompt prosecution (of a matter taken in hand). v पुरव, पुर, लाग.

लाग्या lāgyā a (लाग) See at large under लागलाव्या.

लचक lacaka f ( H) A sprain or strain. v भर, निघ, बस. Also the shooting pain arising from it. v मार. 2 A liking or taste for as contracted. v लाग.

लचका lacakā m A piece (of flesh, dough &c.) torn off from a mass by the hand or mouth. v घे, तोड, काढ, मार, & निघ, जा. 2 A liking or taste for as contracted. v लाग. 3 A sudden strain. v बस.

लढा laḍhā m (लढणें) Fight or contention about: also a subject or ground of contention. v लाग, चाल, अस, हो, राह, & तोड, चुकव. See further explanation and some examples under लडथड. 2 A stop or an obstruction; a cause that interrupts and checks, that opposes itself and arrests the progress of. Ex. त्या कागदावर घोटणी नाहीं म्हणून रेघ ओढतांना मध्यें लढा लागतो; वायूनें जीभ अडखळल्या मुळें अस्खलित म्हणतां येत नाहीं म्हणूं लागलें असतां मध्यें लढा लागतो. 3 Entanglement or tangle, lit. fig. 4 An ammunition-cart, a tumbril.

लढत laḍhata f (लढणें) Fighting, contending, striving. v लाग, चाल, हो. See लढा Sig. I.

लेपाळा lēpāḷā m (लेपाळणें) Smearedness (as of oil, ghee, butter, flour) over vessels, hands &c. v बस, लाग, जम, दाट.

लेपाटा lēpāṭā m (Deteriorative form of लेप) A rudely large plaster (of medicaments, mud &c.) v लाव, दे, & लाग, बस.

पु. १ धिरा; लग. २ (ल.) संबंध; नातें; धागा दोरा; सूत; संबंधाचें, दळणवळणाचें साधन. (क्रि॰ लावणें). ३ (संधी, लक्ष, उद्देश या अर्थी) लाग पहा. (क्रि॰ लावणें) ४ आश्रय; आधार. 'रक्षी द्रौणीतें जो दृढ होतो आयुचा लगा मरणीं ।' -मोकर्ण ११.६९. [लग् = संयोग होणें] ॰बांधा- दा-पु. १ संबंध; अंग; बंधन (नात्याचें, मित्रत्वाचें). २ आश्रय; आधार. 'आम्हास एथें कोण्हाचा लगाबांधा असता तर भिक्षा कशास मागितली असती?' ३ दैवयोग; नेमानेम; लागाबांधा पहा. 'लगाबांधा जसा लागला असतो तसें घडतें.' ४ पूर्वजन्मींचा संबंध; ऋणानुबंध. [लागणें + बांधणें]

लगा lagā m (लग) A prop or support. 2 fig. Connection or tie (as subsisting between parties); a thread, line, or means of connection or communication with. v लाव. 3 लगा occurs further, sometimes, in the three first senses of लाग. v लाव.

पु० लाग, साधन, संधान.

लगाम lagāma f m ( P) The bit of a bridle, bitmouth. Some sorts or forms of Bit are उभा लगाम, करवती लगाम, कडोळी or ळ्या लगाम or कड्याळें, कड्यांचा लगाम, काट्या or काटे लगाम, काटेकडी लगाम, कुऱ्हाड्या- लगाम, साकळी लगाम, सुतळ्या लगाम q. v. in loc. Pr. लगामाला मागें दाण्याला पुढें. 2 A bridle. 3 fig. The reins, guidance, management, direction. लगामीं Under the direction, control, or governance of. v अस, चाल, वाग, लाग, & ठेव, चालव, आण, लाव.

पु. १ संधि. (ना.) २ संधान; वशीला. लाग पहा. [सं. लग्]

लग्न lagna n (S) Marriage or matrimony: also nuptials or a wedding. v कर, हो. 2 The marriageunion as effected at the auspicious juncture. v लाव, लाग. 3 The oblique ascension; the divisions of the equator as rising in succession with each sign in an oblique sphere. लग्न नाहणें To undergo the ablutions and other ceremonies prescribed for the subject of the rite of marriage. लग्नाचा That is united in wedlock;--used of the husband or of the wife.

लगत lagata ad (लाग) Connectedly: also in close succession or consecution; without intervention (of time or space). Ex. ल0 तीन चिठ्या पाठविल्या तेव्हां तो निघून आला; एथून ल0 तीन शेतें आमचीं आहेत. Note. With लगत, varied euphonously with लगता, as bearing the common sense involved under Continuous, conterminous, contiguous, consubsisting, cohering &c., numerous serviceable compounds, after the manner of the compounds here following, may be formed by the translator or scholar.

लगत lagata prep (लाग) Close to, nigh, near. Ex. त्या गांवचे ल0 नदी आहे; दसरा नवरात्राचे ल0 आहे म्हणून कोण्ही नवरात्रांतच धरतात.

स्त्री. १ जोड; संधि; जोडलेपणा; समीपता; भिडून असणें (जमीन, शरीर इ॰ चें). 'या स्थळास नदीची लगत आहे.' २ सोयरीक; नातें. ३ दाट परिचय; घसण. 'ही गोष्ट त्याजपाशी बोलायाइतकी त्याची आमची लगत नाहीं.' -क्रिवि. १ जवळ; समीप; सन्निध. 'दसरा नवरात्राचे लगत आहे म्हणून कोण्ही नवरात्रांतच धरतात.' २ लागोपाठ; लगोलग. 'लगत तीन चिठ्ठया पाठविल्या तेव्हां तो निघून आला.' २ अनुक्रमानें; खंड न पडतां (कालाचा, स्थलाचा). 'एथून लगत तीन शेतें आमचीं आहेत.' [लाग] सामाशब्द- ॰मजकूर-पु. परिच्छेद, भाग न पाडलेला (लेखी किंवा तोंडी) मजकूर; लागोपाठ मजकूर. तुटक मजकुराच्या उलट. ॰लाखोटा-पु. १ हुंडीपत्राचा इ॰ मजकूंर आंत लिहून त्याच हुंडीपत्रास चिकटवून पाठविलेला कागदाचा लाखोटा; हुंडीला चिकटविलेली आणि हुंडीबरोबर घडी घातलेली सुचना आंत असणारा लाखोटा. २ आंतील मजकूर व वरील पत्ता निरनिराळया बंदावर नसून एकाच बंदावर असतात तें पत्र; पत्र व लाखोटा एकच असा प्रकार. ॰हुंडी-स्त्री. सूचनेचें पत्र सोबत असलेली हुंडी. लगता-पु. १ संबंध; जोड; जवळजवळ असणें (देशांचें, पदार्थांचें). २ शोजारीं, भिडूंन असणारा प्रदेश; सरहद्द- प्रदेश; सीमाप्रांत. 'यंदा करनाटकचें लगत्यास चांगलें पीक आलें ।' -वि. लागून, जोडून असलेला. ॰जाब-पु. १ लगतलाखोटा; हुंडीबरोबर घडी करून हुंडीला चिकटविलेलें हुंडीच्या सूचनेचें पत्र. २ हुंडीच्याच लिफाफ्यांत लिहिलेली हुंडीसंबंधी सूचना, जाब. ॰लाखोटा-पु. लगत लाखोटा पहा. ॰लोळ-पु. १ मागें लोंबणारा वस्त्राचा घोळ; मागें फरपटणारें वस्त्र. २ मालिका; माळ; लांबण. (क्रि॰ लावणें; लागणें). ३ शेतें, मळे, झाडें इ॰ कांची लांब मालिका;आश्रितांची, पदार्थांची, साधनें-उपकरणीं यांची लंबलचक मालिका, गाडी. लगताळ-स्त्रीपु. माला; माळका; हार; एकसारखा क्रम. (क्रि॰ लावणें; लागणें) लगताळा- ळ्या-वि. १ चिकट; पाठ पुरविणारा; तेलंगभट. २ अंगावरील वस्त्राचा घोळ मागें टाकणारा; कपडे फरपटवीत जाणारा. (ल.) गाबाळ; भोंगळ. लगती-वि. १ विवाहानें संबंध असलेला; सोय- रीक असणारा; सोयरा; नातेवाईक. 'तुम्ही पडला श्रीमंतांचे लगती, तेव्हां तुम्हास असें कसें बोलावें?' २ स्नेहाचा; प्रीतीचा. [लगत]

लगता लोळ lagatā lōḷa m A long train or trail, or any cloth draggling along. v लाव, लाग. 2 Applied freely to a long hedgerow, long series of cornfields, plantations, trees &c., and, yet more freely, to a lengthy train of dependents or of any preparations or apparatus.

लगताळ lagatāḷa f m (लागणें or लग) A train, series, consecution. v लाव, लाग.

लिंग liṅga n (S) The penis. 2 Gender. (पुल्लिंग Masculine, स्त्रीलिंग Feminine, नपुंसकलिंग Neuter.) 3 The Phallus or emblematic representation of Shiva. 4 An affix to the names of worshipers of the lingam; as दादलिंग, सदलिंग. 5 A distinguishing mark; a sign, token, badge. 6 Nature or Prakriti, according to the Sánkhya philosophy; the active or motive power in creation. 7 (fig. of 1st Sig.) A clog or an encumbrance: anything that ties down or confines: also a trouble or difficulty freely. v लाग, अडक, अस. लिंगविभक्ति संभाळून बोलणें To speak grammatically.

लकडा lakaḍā m ( or H) A term for a business or matter that urges and presses and embarrasses; that sits heavily upon one's mind; also for the press and burden of such matter. v लाव, लाग, बस. 2 A large stick. 3 fig. A dried up or emaciated person; as त्याचा ल0 वळला. Applied freely to things dry and stiff or hard as a stick--to a cloth, bread, a withered stalk &c.

लोंबण lōmbaṇa f R (लोंबणें) A quantity (of certain vegetables, fruits &c.) clustering thickly, and hanging pendulous from the stem; a mass hanging or dangling generally. v लाग.

लफडा laphaḍā m लफडें n A vexatious or troublesome business or affair; a hobble, scrape, difficulty: also a fruitless and plaguing dispute, squabble, engagement. v लाव, लाग. See लांझा.

लटपट laṭapaṭa f (Imit.) Lively motion; active and briskly changing movements; quick agitation (as the rapid feats of wrestlers, the animated frisking and gamboling of children, the fighting of sparrows or other little birds, the vivacity and eagerness of disputants): also fidgetiness, restlessness, ceaseless stirring. 2 The agitation of consternation or terror; trembling and quaking in every joint; a fit of the tremors. Ex. वाघ पाहतांच त्याची लटपट झाली; हा पंडित बोलूं लागतांच त्या पंडिताची लटपट झाली. 3 Altercation, sharp bandying of angry words. v झड, लाग.

लूख lūkha f A stroke of the sun. v लाग.

लय laya m f (S) Lingering and gradually fading sound of a musical instrument. 2 m A pause or rest in music. 3 Equal time in music (and in dancing, marching, or stepping). 4 Extinction, absorption, destruction through being swallowed up in or confounded with: consumption, dissipation, destruction or exhaustion through expenditure or use. 5 m n Destruction (reduction into its original state) of the Universe. See notice under उत्पत्ति or स्थिति. 6 n Attention, absorbedness of mind, the mind as attent or intent. v लाग, हो.

माग māga m A loom. 2 The pit made for the descent of the pedal in weaving. 3 (मार्ग S) Trace, track, vestige. v लाव, लाग, काढ. 4 R A channel to conduct water (through a plantation or garden). 5 The row or number of plants watered by one portion of the channel. 6 f C A large fishing net. माग काढणें or लावणें g. of o. To track, trace, follow out, bring to light.

मागमूस or मागमोस māgamūsa or māgamōsa m मागमुद्दा m (माग & मूस) Trace, track, vestige, indication or appearance of. v लाव, लाग, काढ, निघ, पाड, पड. मा0 मोडणें g. of o. To obliterate all traces and impressions of; to efface every vestige of.

माळ māḷa f (माला S) A garland, a wreath, a string of flowers. 2 A row of petals, a corol. Esp. in comp. with the numerals; as एकमाळ, दुमाळ, तिमाळ. 3 A string of gems or beads; a necklace; a rosary. 4 fig. A string, line, series; a regular succession or concatenation of things in general (as of waterpots around a waterwheel, of laborers to pass from hand to hand, of persons, legend-expounders, priests &c. to officiate by turns): also the rope of a waterwheel to which the pots are fastened. v लाव, लाग. 5 A day of the नवरात्र;--because a fresh string of flowers is used every day of this period. Ex. आजची कितवी माळ आहे. 6 The roll of सूत around the wheel passing on to the चात or whirler. In spinning or drawing threads.

पु. १ खडकाळ किंवा नापीक असा भूमीचा उंच व विस्तृत प्रदेश; मैदान; डोंगरमाथा; सपाटी; पटार. 'गोंवऱ्या आणाया जावें माळावरी ।' -रामदासी २.१३८. २ घराचे वरचा लहान मजला. याची जमीन (तक्तपोशी) कड्यांच्या ऐवजी बांबूचे तुकडे आडवे बसवून त्यांची केलेली असते म्हणून हा माडीहून भिन्न आहे; माळा. -वि. ओसाड प्रदेश. [सं. मालम् = पठार] (वाप्र.) माळावरचा धोंडा, माळधोंडा-पु. १ एकदा झालेला व्यवहार परत फिरणारा नाही अशा अर्थाचा भाषण- संप्रदाय. खरेदी करणाराच्या स्वाधीन पशु, जिन्नस इ॰ करतांना विकणारा इसम हा शब्द योजतो. खारीमाती पहा. २ टोणपा; मठ्ठ मनुष्य. माळावरची माती-(ल.) वाटेल त्यानें वाटेल तसा उपयोग करावा अशी वस्तु. म्ह॰ माळावरची माती कोणींहि उचलावी. सामाशब्द- ॰जमीन-रान-स्त्रीन. खडकाळ, नापीक असा उंचवट्यावरील जमिनीचा विस्तृत भाग; मैदान; सपाटी; रान. २ (जमाबंदीसंबंधी) डोंगराच्या चढणीवरील भुकिस्त पण लाग- वडीची जमीन. [माळ + जमीन] ॰ढोंक-पु. एका जातीचा पक्षी ॰धोंडी-स्त्री. माळावरील दगड. ॰पटणी-स्त्री. भाताची एक जात. ॰भूमि-भोई-स्त्री. डोंगराळ भाग. ॰मुरू(र)ड-मुर- डाण-पुन. माळ व त्यांतील ओढ्याच्या वळणाखालील वाकडी- तिकडी जमीन. 'काळीनें झोका दिल्हा पण माळ मुरड बरें पिकलें.' [माळ + मुरडणें] ॰रान-न. माळजमीन. [माळ + रान] ॰वट-वद-वि. १ माळजमीन फार असलेला (देश, प्रांत). २ माळ किंवा माळजमीन यांच्या सारखा-संबंधीं (भूमि, जमीन). [माळ + वट] ॰शिकारी-ऱ्या-वि. (हरिण, ससे, कोल्हे इ॰. कांची) माळावर शिकारी करणारा. ॰शिकारी हरिण-न. माळावर ज्याची शिकार करतात असें हरिण; हरणाची एक जात. [माळ + शिकारी + हरिण] ॰शेण-न. माळावरचें शेण; रानगोवरी; रानशेणी.

माळका māḷakā f (माळ) A string, line, train (of things or of living creatures). v लाव, लाग.

पु. १ रचणें; व्यवस्थित ठेवणें (काम, कारखाना यांकरितां-हत्यारें, उपकरणें, साहित्य इ॰). २ केलेली रचना; मांडणी. (क्रि॰ मांडणें). ३ देखावा; व्यवस्था. 'दावूनिया मांड । पुरे न करीती भांड !' -तुगा ३११५. ४ विस्तार; पसारा. ५ वैभव. 'काळीं संहारीना मांड त्याचा सारा मी हरी ।' -मोरा मायणें १.२५२. ६ (गो.) दुकान. ७ (कों. राजा. कु.) पिशा- चादिकांस बलि देण्याचे वेळीं भगतानें देव-देवतांची स्थापना करण्याचा विधि. (क्रि॰ भरणें). ८ होळीच्या सणामध्यें ग्राम- देवतेस कौल लावणें. ८ ठेवलेलेपणा; मांडलेलेपणा; स्थिरा- वलेली स्थिति. (मांडणें या क्रियापदासह उपयोग करतात). ९ (संगीत) एक राग. ह्यांत षड्ज, तीव्र ऋषभ, तीव्र गांधार, कोमल मध्यम, पंचम, तीव्र धैवत, तीव्र निषाद हे स्वर लाग- तात. जाति संपूर्ण-संपूर्ण. वादी षड्ज, संवादी पंचम, गानसमय सार्वकालिक. १० (कों.) झोडलेल्या भाताची रास. [मांडणें] ॰काडप-(गो.) दुकान उघडणें. ॰घालप-(गो.) दुकान स्थापन करणें. मांडणावळ-स्त्री. १ मांडणें, व्यवस्थित ठेवणें याबद्दल द्याव- याचें मोल, किंमत. २ मांडणी; मांडणूक. मांडणी-मांडणूक- स्त्री. १ मांडणें; मोकळेपणीं व व्यवस्थित रीतीनें पसरणें; थाटणें; लावणें; रचणें. 'जमीनीवर प्रथम टाहाळाची मांडणी करावी मग वर गवत घालावें.' २ व्यवस्थित रचना. 'तदन्याय वृक्षपाषाणीं । आणिली ज्यानें गंधर्वमांडणी ।' -नव १९.४८. ३ सागाडा; नुसती बांधणी; बंदिस्ती (इमारतीची). मांडणें-सक्रि. १ मोकळेपणीं व व्यवस्थितपणें पसरणें, ठेवणें, रचणें (काम, धंदा यांकरितां-साहित्य, सामान, जरूरीच्या गोष्टी). २ स्थापन करणें; उघडणें (दुकान, व्यापार). ३ लिहिणें; वहींत दाखल करणें (खर्चाच्या बाबी, टांचण). ४ तयार केलेल्या चिखलांत रोपापाठीमागून रोप याप्रमाणें लावणें; आवटणें (नाचणी, वरी इ॰चीं रोपें-आटवणी करतांना). ५ प्रतिपादणें. 'मना सर्वथा मिथ्य मांडूं नकोरे ।' -राम १९. ६ व्यापणें. 'जी भूतीं भूतळ मांडिलें ।' -ज्ञा ११.२८६. ७ पाळणें. 'देह सांडावा ना मांडावा ।' -एभा २०.१४९. ८ प्रव- र्तंणें; चालविणें; दाखविणें; प्रदर्शित करणें इ॰. 'कज्जा मांडला, सोदेगिरी, मांडली, फजिती मांडली.' ९ कडाक्यानें व यथेच्छ चालू करणें. 'त्यानें गालीप्रदान मांडलें-लत्ताप्रहार मांडला-ढंग मांडेल-चेष्टा मांडल्या.' -अक्रि. १ इच्छेप्रमाणें. वागण्यास संधि मिळणें: फावणें. 'अंधारी रात्र आली म्हणजे चोरांचा मांडतें.' २ बनणें; तयार होणें; निघणें. 'बाजरीच्या कणसांत अझून दाणा मांडला नाहीं.' ३ आरंभ होणें. 'जैसा प्रळयकाळ मांडला ।' -ज्ञा १.१५८. [सं. मंड् = शोभविणें] मांडपूस-स्त्री. मांडणें, नोंद करणें व पुसणें; लिहिणें व तपासणें. 'प्रत्येक वसुलाची लेखी पावती दप्तरांत मांडपूस होत आहे.' -के २०.५.३६. मांडली- स्त्री. मंडण, रचना. 'म्हणौनि निवृत्तीचि मांडली । सूनि प्रवृत्ति- तळीं ।' -ज्ञा १८.७०४.

मांदळवारें māndaḷavārēṃ n Exceeding fatigue; prostration of strength. v ये, भर, लाग.

वि. क्षमा केलेला; क्षांत; सोडलेला (अपराध, अप- राधी, कर्ज, एखादें येणें). (क्रि॰ करणें; होणें). [अर. मुआफ्] माफी-स्त्री. १ क्षमा; सूट. २ (माळवी) दानरूपानें दिलेली जमीन अगर पैसा. [अर. मुआफी] ॰चिठ्ठी-स्त्री. जकात माफ असल्याबद्दलचा दाखला, चिठ्ठी, पत्र. [हिं.] ॰जमीन-स्त्री. साऱ्याची सूट मिळालेली जमीन. हिचे दोन प्रकार आहेत- एक अजी माफ आणि दुसरा अपूर्ण माफ. [हिं.] ॰साल-न. लाग- वडीस आणण्याच्या जमिनीवरील शेतसाऱ्याची सूट मिळालेलें वर्ष. 'माफीसाल गुदरल्यानंतर धारा पडेल.' [अर. मआफ + फा. साल] माफीचा साक्षीदार-पु. (कायदा) गुन्हा माफ करून इतर आरोपीविरूद्ध साक्षीदार केलेला आरोपी इसम.

मंदवेळ or ळा mandavēḷa or ḷā f An unfavorable crisis or juncture; a period at which a work undertaken proceeds slowly and sluggishly. v लाग.

मोहतर or मोहतूर mōhatara or mōhatūra m (Corr. from मुहूर्त्त) An hour of forty-eight minutes. 2 fig. The fit time; the auspicious moment or season for. Hence 3 The second marriage of a Shúdra man or woman. See under पाट. v लाव, लाग.

मोस mōsa m R (Usually मूस) Trace, track, vestige, clew. v लाव, काढ, लाग.

मर mara f Dying or very sickly state; close pressure of death. v ये, लाग, or मरीस येणें-जाणें. मरीं जाणें To waste or fail and draw towards death. मरीं मरणें To expose or hazard one's life (in toiling hard &c.); to work and drudge as if for one's life.

मरामर marāmara f (मरणें by redup.) The dying or falling sick in great numbers (of men or beasts). v चाल, लाग, हो.

मरमर maramara f An expressive formation by reduplication मर root of मरणें, implying Die! Die! Aboutness or readiness to die.) Wild, heedless, head-long rushing into situations of jeopardy and danger; desperateness or dare-death recklessness (as of madcap children and termagant women). v ये, लाग, घे. 2 Reviling or deriding speeches. Pr. आपली हाण आणि जगाची म0 One's own loss and yet the world's abuse (i.e. die! die! perish!). 3 Complaining murmurs. Ex. पाठीं बैसला दावेदार ॥ जाली म0 संसारीं ॥. म0 घेणें To become very sickly and languishing. 2 To be full of fears and complainings about death.

मरणपंथ maraṇapantha m The road to death. v टेंक, लाग with स or ला.

मुळका muḷakā m Urging or hurrying. v लाव. 2 Urgedness. v लाग. 3 Hurry. v सुट.

मुळमुळ muḷamuḷa f (Imit.) Dubious, hesitating speech. 2 A drizzling rain, or a long-continued spitting. 3 Teasing begging or piteous whining. 4 Urging or hurrying. v लाव, लाग.

स्त्री. माल तयार करावयास लाग- णारी मूळ किंमत काढण्याची पद्धति.

न. मौन; स्तब्धता; मूकत्व. 'वेद वानूनि तंवचि चांग । जंव न दिसे तुझे आंग । मग आम्हां तया मूग । एके पांती ।' -ज्ञा १४.११. [सं. मूक; प्रा. मूग] ॰आरोगणें- खाणें-गिळणें-गिळून बसणें-(कोणी अपमान केला असतां किंवा आपणास उत्तर द्यावयास येत नसतां, उत्तर दिल्यास अनर्थ होईल म्हणून) न बोलतां, स्वस्थपणें, मुकाट्यानें वसणें. 'आरो- गुनी मुग । बैसलासे जैसा बग ।' -तुगा १४६८. 'जो कोणी पुढाकार घेईल त्याला कोणी कांहीं बोललें तरी मूग गिळावे लाग- तात.' -पकोधे. मूक याचें प्राकृत रूप मूग हे आहे. मूग हें धान्य खाण्याचें असल्यानें मौन स्वीकारणें ह्या अर्थीं मूक ह्याचें मूग हें रूप घेऊन खाणें, गिळणें इ॰ धातूंशीं त्याचा प्रयोग केला जातो. वास्तविक मूग धान्याला मौनाशीं संबंध नाहीं.

मूस mūsa f (मूष S) A crucible. 2 A matrix or mould. 3 Mould, fashion, form (of a machine or the body, of a business or an affair, of a counsel, scheme, plot). Ex. शरीराची मूस चांगली असली म्हणजे मनुष्य बलवान् होतें; कामाची मूस एकदा फुटली म्हणजे जमत नाहीं. Also, by ellipsis, counsel or scheme; as तुमची मूस समजली-साधली-बिघडली &c. 4 f R W A little channel (esp. through a wall) to carry off water. 5 m R Trace, track, vestige. v लाव, काढ, लाग, निघ.

स्त्री. १ सोनें, चांदी आटविण्याचें पात्र; धातूचा रस करण्याचें पात्र; आटणी. २ सांचा. ३ (यंत्र, शरीर, काम, योजना, बेत इ॰ची) घडण; रूप; आकार; रचना; घाट; ठेवण; घडी; जम. 'कामाची मूस एकदां फुटली म्हणजे जमत नाहीं.' ४ (ल.) योजना; मसलत; युक्ति. 'तुमची मूस समजली-साधली-बिघ- डली.' ५ (राजा. कु.) खाजणाच्या शेताच्या बांधाच्या आंत सांचणारें पाणी बाहेर जाण्यासाठीं बांधांत केलेलें दार; गोरी. ६ (गो.) माशी. ७ -पु. (राजा.) माग; शोध; मार्ग; पत्ता. (क्रि॰ लावणें; काढणें; लागणें; निघणें-मागमूस). [सं. मूषा] (वाप्र.) ॰उतरणें-ओतणें-काढणें-बनणें-(एखाद्या सुंदर व घाटकार शरीराच्या माणसाबद्दल उपयोग.) शरीराचा आकार सुंदर असणें. 'काय हो मूस उतरली-ओतली आहे ?' ॰धरणें-(व.) गांठ बसणें. येणें. 'मानेला मूस धरली.' (गोष्टीची, बोलण्याची) ॰फुटणें-एखादी गुप्त गोष्ट फुटणें; तिचा बभ्रा होणें, लोकांत पसरणें. 'ऐसा मनसबा जालाची मूस फुटली आहे.' -पेद ६.१४९. ॰मारून निजणें-(ताप वगैरे आला असतां) मुड- गुशी मारून निजणें; गुडघे पोटाशीं घेऊन व डोकें खालीं करून निजणें. ॰मारग-पु. पत्ता; खूण; अवशेष; तपास; मार्ग; माग; शोध; (क्रि॰ लावणें; पाडणें; काढणें; लागणें; पडणें; निघणें; उमटणें; उमगणें.) 'घातला परी लाग । कीं कोठें नाहीं मूसमारग ।' -नव १५.३. [मूस + मार्ग]

मूसमारग mūsamāraga m (मूस & मारग from मार्ग) Trace, track, vestige, indication or appearance of. v लाव, पाड, काढ, & लाग, पड, निघ, उमट, उमग.

पु. हातोडा; मोगरी; घण; फर्मा ठोकण्यास लाग- णारें साधन. हा लाकडी ठोकळा असतो. -मुद्रण १०६.

धोदाणा or -ना m A noisy streaming forth or along of water or other liquor. v लाव, लाग.

नाद nāda m (S) Sound or noise; esp. a prolonged or continuing sound, or a reverberated sound. Hence नादांत असणें or नादीं लागणें-भरणें-पडणें- लावणें To be or to keep under the hum and buzz of; i. e. to pursue intently and devotedly; to be engrossed by the desire or contemplation of. Ex. मी गेलों तेव्हां तो लिहिण्याचे नादांत बोलण्याचे नादांत &c. होता; हा गृहस्थ त्या रांडेचे नादीं लागला. नाद जाणें g. of s. (To be lost or spoiled--the true sound of a vessel &c., as from a crack. To be no more--one's credit or great name. नाद दवडणें or घालविणें To destroy one's credit or great name. नाद लावणें To draw after; to hold in expectation; to make to dance attendance. See नादीं लावणें. नादानें नाद Quarrel from quarrel. v हो, चाल, वाढ, लाग.

नादवाद nādavāda m (नाद & वाद) A careless term for discussion or clamor or talk about, viewed as contentious, excessive, or idle. v कर, सांग, लाव, लाग, तुट. 2 (नाद by redup.) Any loose or idle propensity, attachment, addictedness, desire, pursuit. ना0 लावणें To make one to follow after or hang upon in close and fond attachment (see नाद लावणें & नादीं लावणें under नाद): and ना0 तुटणें g. of s. is To be relieved from such attachment. नादावादांत पडणें To fall under the lure and sway of some low desire. See नादीं लागणें or भरणें.

नाणेझाडा nāṇējhāḍā m नाणेमेळ m (Amongst shroffs or bankers.) The daily or periodical drawing out, under several and distinct heads, of the receipts and issues of sums of differing currencies: also the account drawn out. v काढ, लाव, मिळव, & निघ, लाग, मिळ.

नारावारा nārāvārā m (नारा by redup. or नारा & वारा) Refusing or negativing constantly or laxly: also contemning or treating carelessly: also slighted or evaded state. v करून टाक, कर. 2 (वारा by redup.) Exposing or publishing: also published state, notoriety. v कर, लाव, हो, लाग.

नाट nāṭa n A play with cowries: also the cowries (usually five): also the cross-lines drawn: also the board on which the game is played. 2 Evil fortune; unpropitiousness or unluckiness; some marring, blasting, mischievous power (conceived as the author of a hinderance or an injury). v लाग, लाव. Ex. आज कार्य व्हायाचें परंतु आज काय नाट लागलें तें समजेना. नाट भाजणें or जाळणें (To burn the ill-luck.) To destroy or remove inauspiciousness or unpropitiousness: i. e. to make बोहणी or the first morningsale at all costs; or to do anything daringly and desperately.

नेटपाट nēṭapāṭa m (नेट by redup.) Strenuous exertion; vehement effort. v दे, लाव, कर. 2 Dunning, urging, pressing, imperative enforcement. v लाव, लाग, बस. नेटापाटाचा Good for hard and heavy work; that will bear press and strain and strong demand--man, animal, timber, building, engine. 2 Resolute, persevering, dauntless, having fortitude or endurance. 3 Freely. Heavy, weighty, mighty, overbearingly great--crops, ears, rain, storm, battle, pressure of works or of demand.

नेवर nēvara n m The ankle or pastern-joint of a horse. v लाग. 2 The contrivance bound over these joints to prevent their rubbing together. v बांध.

निधाई or य nidhāī or ya f sometimes निधाव m & निधारती f pl (नि & धाय) Great fuss or loud cry about; a mighty stir, bustle, show, noise, ado. Used with लाव, पाड, लाग, पड, and in contempt or derision. Ex. बारा वर्षें रोजगार करून पन्नास रुपये घेऊन आले मोठी नि0 लावली; पागोटें बांधावयाचे विद्येनें मोठी नि0 पाडाल मला ठाऊक आहे. Often used pl निधाया.

पु. १ मोरी इ॰कांचें पाणी बाहेर जाण्याची उत- रती जागा; पाणी वगैरे बाहेर काढून लावावयाचा मार्ग. नळाचें, मोरीचें तोंड, वाट. २ (ल.) वासलात; खुलासा; उलगडा; स्थिरस्थावर (कामाची). ३ शेवट; परिणाम; निर्णय (खटल्याचा इ॰). ४ तडजोड (करणें). [सं.निस् + कासय;प्रा.णिक्काल = बाहेर घालणें. फ्रेंजि. निकल, नीक = निघणें] (वाप्र.) ॰लावणें- १ स्वच्छ करणें. २ शेवट करणें; संपविणे. ३ ठार मारणें. निकालांत काढणें-भांडण, प्रश्न, मिटवणे; निर्णय करणें. 'भावाभावांनीं आपापल्यांत संगनमत करून वडिलार्जित इस्टेटीचा तंटा निकालांत काढला.' सामाशब्द- ॰अर्जी-स्त्री. ज्यावर निकाल झाला आहे असा अर्ज; अधिकार्‍यांकडून निकाल लाग- लेला अर्ज. ॰पत्र-पत्रक-न. १ हुकूम कसे बजाविले, खटल्यांचे कसे निकाल लावले इ॰ दाखविणारा, मामलेदारानें जिल्हा- धिकार्‍याकडे पाठविलेला, नियतकालिक हकीकतनामा; झाडापत्रक. २ चवकशीस दिलेल्या खटल्यांची यादी. ३ (क्व.) शिल्लक खट- ल्यांची यादी. ४ निर्णयाचा कागद; मसुदा.॰हुकूम -पु.(कोर्टानें केलेला) अखेरचा निकाल किंवा दिलेली शिक्षा. निकालस पत्र -निखालस पत्र पहा.

निलागी nilāgī a (नि & लाग) Not worm-eaten, or not subject to be attacked by worms;--used of grain, kinds of wood.

वि.अर्धा; निमा. [फा. निमा] ॰कंठीदार-वि. अर्धी कंठी (छातीवरील निमगोल पट्टी) असलेला (अंगरखा) ॰की-स्त्री १ उजळणीचा एक प्रकार. एक पासून शंभरापर्यंत संख्यांच्या निमपटी पाठ करणें. २ निमकें अर्थ (२)पहा. ॰कें- न. १ घोड्याच्या अथवा बैलाच्या ओझ्याचा अर्धाभाग (मुख्यत्वें आयात-निर्गत मालावरील जकातीसंबंधीं व्यवहारांत योजतात). २ अर्ध, अथवा त्याचा कोणताहि गुणाकार. उदा॰ १।।, २।।. [निमा] ॰खाई-स्त्री. शेतकी. व्यापार, उद्योग इ॰ व्यवहारांत अर्धा वांटा, हिस्सा. २ शेताच्या उप्तन्नांतील अर्धा वांटा (जमीन- कौलानें देणार्‍याचा अथवा घेणार्‍याचा) ३ अर्धेल, अर्धुक; अर्धा. निमाई पहा. [निमा + खाई प्रत्यय] ॰गुंडीचा-वि. न लाग- णार्‍या गुंड्या, मुदनी असणारा (अंगरख्याचा गळा). ॰गोणी, निमकगोणी-स्त्री. (जकातबाब) अर्धी गोणी, धान्याचें पोतें. ॰गोरा-वि. १ कांहींशा गोर्‍या वर्णचा; थोडा, अर्धवट गोरा. २ ख्रिश्चन; युरेशियन. 'ब्राह्मणेतरास पहिल्यानें जागा द्याव्या. त्यांतहि पहिल्यानें निमगोर्‍यास किंवा आठ आणे युरेजिनास...' -टि ३.२२. ॰गोल-पु. अर्धगोलाकृति; अर्धवर्तुल स्तंभाकार शरीर, आकार; गोळ्याचा, पंचपात्राचा अर्धा भाग. -वि. अर्धगोलाकृति; अर्धवर्तुलस्तंभाकार. ॰गोल कानस-स्त्री. (सोनारी धंदा) एका बाजूस गोल व एक बाजूस चपटी कानस. ॰चिकणी-वि. सुपारीचा एक प्रकार. ही जाड व चापट असतें; भरडा. ॰जरी-वि. अर्धें कलाबतूचें आणि अर्धें रेशीम, कापूस इ॰ नीं बनविलेलें, तयार केलेलें; अर्धें जरीचें. ॰ताजीम-स्त्री. (अर्धा मान, अर्धा सत्कार) उठून उभें न राहतां केवळ उठल्या- सारखें करून (भेटीस आलेल्याचें) स्वागत अथवा रवानगी करणें. (क्रि॰ देणें; घेणें). याच्या उलट खडी अथवा पुरी ताजीम. [निमी + ताजीम] ॰थल-स्त्री. १ शेताचें अर्धें उत्पन्न; विशेषतः अर्धा वांटा, हिस्सा (जमीन कौलानें घेणार्‍याचा अथवा देणार्‍याचा). २ जमीनीचें उप्तन्न वांटून घेण्याकरितां जमीनी कौलानें देणारा आणि घेणारा यांची भागीदारी; सारखी वांटणी; अर्धेंलीची पद्धत. [निमा + थल] ॰थाना-स्त्री. कापणीनंतर पिकांचें उप्तन्न काढण्याचा प्रकार. सर्व पेंढ्या मोजून त्यांतीन तीन (एक अगदीं भरदार दाण्याची, एक मध्यम व एक अगदीं फोलकट अशा) पेंढ्यांचा साधारण उतारा काढावयाचा व नंतर सर्व पेंढ्यांच्या उतार्‍याचा हिशेब करावयाचा. ॰दस्ती-वि. १ नेहमीच्या रकमेच्या निम्यानें कर, खंड बसविलेली (माल, जमीन). २ निमें धान्य देण्याच्या ठरावानें केलेलें (शेत इ॰). [निमा + दस्त] ॰पट-स्त्री. अर्धा; निमा; अर्धा भाग. [निमा + पट] ॰पितळी- वि. (कु.) थोडी पितळ घातलेलें (पायतण). ॰शाई-स्त्री. १ अर्धें करणें.(क्रि॰ करणें). २ अर्धेली; अर्धा भाग. अर्धेल पहा. ॰सर- कारी-वि. सरकारचा कांहीं ताबा असलेली (शाळा, संस्था इ॰). 'टिळक विद्यापीठ हें कांहीं सरकारी किंवा निमसरकारी विद्यापीठ नव्हे ...' -केले १.३२. ॰सारा-पु. अर्धा सारा. कर. ॰स्तनी-वि. अर्ध्या बाह्यांचा (अंगरखा); जाकीट; कोपरी. -वाडसभा १.११९. [निमी + अस्तनी]निमा-पु. अर्धा भाग; अर्ध. -वि. अर्धा. [फा. नीम] निमाई-स्त्री. निमखाई पहा. निमें-स्त्री. अर्ध; एकद्वितीयांश. 'आयुष्य वर्ष शत त्यांत निमें निजेलें ।' -वामन, स्फुट श्लोक ६९ (नवनीत पृ १४१). -वि. अर्धें. (विशेषतः समासांत उपयोग). [फा. नीम] निमे(मो)निम-वि. अर्धाअर्धा. -क्रिवि. अर्ध्यानें; अर्धेंअर्धें करून; अर्ध्या केलेल्या स्थितींत. निमेंशिमें-क्रिवि. अर्धेंमुर्धें; जवळजवळ अर्धें; सुमारें अर्धें. [निमे] निम्मा, निम्माई, निम्मे, निम्मेनिम, निम्मेशिम्में-निमा, निमाई इ॰ पहा.

निमित्त nimitta n (S) Object, purpose, aim, intention, view. Ex. पोट भरायाचे निमित्तानें माणसें चाकरी करितात. 2 Cause, reason, account, ground. Ex. तो चोरीचे निमित्तानें फांशीं गेला. 3 Instrumental cause. 4 A false plea; a pretence, pretext, sham. Ex. पोटदुखीचें नि0 करून घरीं राहिला. 5 False imputation. v ये, लाग, टळ, लाव, आण, ठेव, घे, काढ. Ex. त्यानें चोरी केली नसतां चोरीचें नि0 आलें. 6 Used as prep On account of; for the sake of. Ex. चोरीनिमित्त मारलें; विद्येनिमित्त श्रम केला. निमित्ताचा That will furnish pretext for accusation or blame;--said of an article or a business which, although it seems good or fair, is in reality bad or intricate; and which, therefore, by its susceptibility of detriment in the use or management, is likely to bring unmerited censure upon the borrower or manager. 2 That will serve the occasion; that will do for a pretence; as निमित्ताची देवपूजा-स्नान-भोजन-दानधर्न. निमित्ताची बायको A woman that will pass as a wife: also निमित्ताचा नवरा-चाकर-पुत्र-घोडा &c. निमित्तास For appearance' sake; as a blind; as a make-believe. Ex. ह्या कामांत कोण्ही मोठा निमित्तास पाहिजे. निमित्तास टेंकणें To watch or wait for a pretext; to seek occasion.

निसुरता nisuratā p pr also निसुटता p pr (निसटणें To slip or slide.) Slippingly, i. e. glancingly, grazingly, scrapingly, brushingly, transiently, as touching in transit. v दाखव, देख, पाह, मार, लाग, पड, जा, दिस. Ex. नि0 जाणें-पडणें-लागणें To gofall-touch-light upon passingly; to brush by; to glance aside; to fall aslant; to touch and turn off. नि0 दाखविणें-देखणें-पाहणें-and, in. con., दिसणें To give or to catch a glimpse of.

निटोपा niṭōpā m (नीट) Straightness. 2 Rightness, goodness, fitness, neatness; rightness gen. v कर, लाव, लाग.

स्त्री. हुंडी न स्वीकारली गेल्यामुळें द्यावी लाग- णारी नुकसानी, दंड; सामान्यतः सकाराई या शब्दाला जोडून प्रयोग करितात. जसें:-सकाराई नकाराई भरून घेईन-द्यावी लागेल. २ हुंडी नाकारणें; न स्वीकारणें.

नख nakha n m (S) A nail of a finger or toe. Pr. जेथें नखानें काम होतें तेथें कुऱ्हाड कशाला Why use a sledge-hammer to drive in a tack? 2 A claw or talon (of birds or beasts). 3 n A fragrant drug, Unguis odoratus or Black Byzantino. 4 A scale (as of the खवल्या मार्जर or Pangolin). 5 (For नख- विख) Poison of the nails. v बाध, लाग, धाव. आपलींच नखें आपणास विखें Expresses suffering from one's own malice or evil. Ps. xxxiv. 21. जेथें नख नको तेथें कुऱ्हाड लावणें See the proverb at the head. To apply hard measures where the very slightest severity is unnecessary. नख दृष्टीस न पडणें To be utterly covered or concealed. नख नख बोलणें To speak loftily or floutingly, with a hoity toity air and toss. नखभर A very small bit or quantity, a nailful. नख शिरणें g. of s. To obtain entrance; to get a finger in. नखा एवढा Very small, little, scanty, petty, insignificant--a thing, a business, a debt, fault, person. नखां बोटां- वर-काम करणें To do or act generally with delicate or dainty airs;--खेळविणें or चाळविणें To amuse, beguile, bamboozle; to wind over one's thumb;--चालणें To walk mincingly or delicately;--जेवणें To eat daintily, with picking and tossing about;--दिवस मोजणें To anticipate with impatient eagerness; to count the days. नखांला आग लागली (Fire has caught at the toe-nails.) Disaster or adversity is but begun (अझून सारें अंग जळायाचें आहे). नखीं दोष नाहीं or नखांला माती लागली नाहीं Castus ad unguem. नखें चावीत-कुडतुडीत-वाजवीत बसणें (To sit biting or striking together one's nails.) To be out of employ: also to be baffled, foiled, posed.

नखविष nakhaviṣa n (S) pop. नखविख n Poison of the nails; injurious quality supposed to inhere in the nails and to produce festering of a part scratched. v बाध, धाव, लाग.

ओझरता ōjharatā p a sometimes ओझडता p a (ओझरणें) Glancingly, grazingly, brushingly, as touching in transit. v पाह, लाग, पड, जा, दिस, sometimes दाखव & देख. The word agrees well with निसुरता q. v.

ओझरता p a Glancingly, grazingly, brushingly. v पाह, लाग, पड, दिस, &c. The word agrees well with निसुरता. त्यांचें बोलणें ओझरतें माझ्या कानावर आलें I caught a few sentences of their conversation.

पालव pālava m (पल्लव S) The extremity of a branch bearing new leaves; a sprig of young and luxuriant foliage: also a tuft of foliage; a cluster of shoots or sprouts. 2 The skirt of a garment or cloth; esp. as used in waving to one at a distance, in flapping out a light, in whisking off &c. v घाल, टाक, कर, दे. 3 fig. Outskirts, precincts, purlieus. 4 fig. The projecting portion of the slopes of a roof, or of the ridge over the gableends. 5 fig. An embellishing circumstance added to a tale by the narrator. 6 Affinity. v मिळ, भिड, लाग g. of s. & o. Pr. सदैवाचा पा0 बरा. 7 Spread or expansion of a family.

पालवानपालव pālavānapālava m (पालव, अनु, पालव) Remote relation through marriage; distant affinity or connection. v लाग.

पान pāna n (पर्ण S) A leaf. 2 By eminence. The leaf of Piper betel; and, by synecdoche, the roll of this leaf with betelnut, spices, and lime, to be chewed. 3 A leaf of a book. 4 A sheet of paper. 5 A leaf or plate of metal foil. 6 A leaf-form ornament, to be bound on the forehead of children, or around the neck of man or woman, or neck or forehead of a horse. 7 A single dhotar, one of a pair. 8 A petal of the flower केतकी. 9 A single card of a pack. 10 The blade of a weapon or tool. 11 (Because the फण or hood resembles a leaf.) A covert term for a snake (not for नाग solely, but for a snake generally). v लाग, चाव acc. of o.; there being generally reference to biting. 12 (For माहुटीचें पान) The cross-piece receiving the ends of the rafters. 13 A common term for the portions of the parapet or battlement of a fort intervening between the embrasures. (Because of the form of a leaf of the पिंपल.) 14 A kind of grass. Used medicinally for its emollient and diluent properties. Called in Sanskrit एरका. 15 The skinhead of the tabor called संबळ.

न. १ झाडाचें पान; पर्ण; पत्र; दल. २ (सामा.) नागवेलीचें, विड्याचें पान. ३ (ल.) विडा; नागवेलीचे पानास चुना लावून त्यांत कात, सुपारी इ॰ घालून खाण्यासाठीं केलेला विडा. ४ पुस्तकाचें पृष्ठ, पत्र. ५ कागदाचा ताव, बंद. ६ धातूच्या वर्खाचा पातळ पत्रा. ७ लहान मुलाच्या कपाळावर, स्त्री-पुरुषांच्या गळ्यांत, घोड्याच्या गळ्यांत अथवा कपाळावर बांधण्याचा पानाच्या आकाराचा एक दागिना; पिंगळपान. ८ धोतरजोडी पैकीं एक नग; एक धोतर. ९ केतकीच्या फुलाची एक पाकळी, दळ. १० पत्त्याचें, गंजिफांचें पान. ११ शस्त्राचें, हत्याराचें पातें. १२ (ल.) सर्प; साप; नाग (याची फणी पानासारखी असते त्यावरून किंवा संस्कृत पन्नग या शब्दावरून व्युत्पादित). (ल.) (व.) सर्पदंश. (क्रि॰ लागणें; लावणें). १३ माहुटीचें लाकूड, फळी; छपराच्या वाशांचे शेवट ज्यांत बसवितात तें लांकूड, फळी. १४ किल्ल्याच्या तटाचा वरचा दोन जंग्यांमधील भाग किंवा भिंत. (हा पिंपळाच्या पानाच्या आकाराचा असतो त्यावरून). १५ एका जातीचें औषधी गवत; (सं.) एरका. एरका पहा. १६ संबळाचें कातड्याचें तोंड. १७ (गो.) तंबाखू. १८ (कु.) नांगराचें टोंक, भाग. (बे.) नांगराच्या फाळावरील लांकडी तुकडा. १९ जेवणाचें पात्र; पत्रावळ. [सं. पर्ण; गु. पान; पं. पण्ण, पन्ना; सिं. पनु] (वाप्र.) ॰न हलणें-(झाडाचें पान हलण्याला यत्किंचित् तरी वारा लागतो. त्यावांचून तें कार्य होत नाहीं, यावरून) (एखाद्याच्या वाचून) कोणतेंहि कार्य न होणें. उदा॰ त्याच्या वांचून पान हालत नाहीं. ॰पुजणें-(ल.) पानावर थोडेसें अन्न वाढणें. (तोंडाला) ॰पुसणें-फसविणें; ठकविणें. ॰लागणें-सर्पदंश होणें; साप चावणें. पानावर पान टाकणें-घालणें-ठेवणें- दडपणें; दाबादाबी करणें; छपविणें. 'त्या कज्ज्याची चौकशी कांहीं न करितां ह्यानें उगीच पानावर पान टाकलें, घातलें.' पानावर पान ठेवणें-लपविणें; गूढ, संदिग्ध ठेवणें. पांचा पानांचा विडा-पट्टी देणें-(एखाद्या कामावर नेमणूक कर- तांना पूर्वीं सरदारास पांच विड्याचीं पानें व सुपारी देत असत यावरून) निरोप देणें; नोकरीवरून काढून टाकणें. (दुसर्‍याच्या) पुढलें पान, ओढूं नयें, पुढल्या पानास माती घालूं नये- (ल.) दुसर्‍याच्या पोटावर पाय आणूं नये; दुसर्‍याच्या पोटा- पाण्याचें साधन काढून घेऊं नये. पुढें वाढलेल्या पानास लात मारणें-१ (ल.) सहजासहजीं प्राप्त झालेल्या किंवा एखाद्याच्या कृपेमुळें मिळालेल्या फायद्याच्या गोष्टी झिडकारणें, नाकारणें. २ (ल) ऐन तारुण्याच्या किंवा उत्कर्षाच्या काळांत मरणें, मरण येणें. सामाशब्द- ॰आवळा-ळी-पुस्त्री. लहान कांटेरी व फळें येणारें झाड; आवळीचा एक प्रकार. ॰उवा-स्त्रीअव. झाडांचीं पानें खाणारे उवांसारखे किडे. ॰कांडी-स्त्री. (तंजा.) पानपट्ट्या खोवण्याकरितां दांडी; रावा. ॰कातर-कापें-न. (कों.) केळीचीं पानें कापण्याचें हत्यार, कातरी; (राजा.) टोकास विळा बांधलेली आंकडी. ॰घोंगडें-न. इरलें. ॰झाड-न. (कों.) पानापासून उगवणारी, फुटणारी वनस्पति; पानफुटी. ॰ताटी-स्त्री. पत्रावळीचीं पानें दुमडूं नयेत म्हणून त्यांच्या भोवतीं कांबट्या बांधल्या आहेत असा पत्रावळींचा किंवा द्रोणांचा गठ्ठा बंडल. ॰तुळी-स्त्री. (महानु.) पर्णशय्या; पानांची शेज. 'तंवं भणे रत्नावली । न करीं वो न करीं पानतुळी ।' -शिशु ७९९. ॰दान-न. १ विड्याचीं पानें वगैरे ठेवण्याचा डबा. २ (व.) पानाचें तबक. [पान + फा. दान = पात्र] ॰पट्टी-स्त्री. १ विड्याच्या पानांत सुपारी कात इ॰ घालून केलेला विडा, गुंडाळी. २ एकत्र दुमडलेलीं नागवेलीची पानें (पानसुपारी देतांना देण्याकरितां केलेली). ३ (घर) मोहटीचें शेवटचें लांकूड. वाशांची टोकें दिसूं नयेत म्हणून छपराच्या तोंडाशीं मारलेली फळी. ॰पत्रावळ-स्त्री. पत्रावळ; घरांत जेवण्यास लाग- णारीं पानें आणणें, सांठवणें, मांडणें इ॰ काम. ॰पुड-पूड-पुडा- पुन. विड्याची पानें ठेवण्याचा गवताचा ताड, शिंदी यांच्या पातींचा किंवा पितळ इ॰ धातूचा ओंजळीच्या आकाराचा केलेला पुडा, बरुडी डबा. [सं. पत्रपुट] ॰पेंढा-ढा-पु. पत्रावळीचा भारा, गठ्ठा. खोतवेठीपैकीं एक बाब. 'खोतवेठ' पहा. ॰पोत-स्त्री. बाय- कांच्या गळ्यांतील एक दागिना; चिंचपेटी व मोत्यांचा पोत, पेंडें. ॰बाजी-बाजू-स्त्री. (गंजीफांचा खेळ) राजाव वजीर यांशिवाय असलेलीं डावांतील मोठी पानें; बंद. ॰बाळी-स्त्री. कानांतील एक दागिना; मोती इ॰ लावलेला पानाच्या आकाराचा सोन्याचा अलंकार. 'पानबळ्या तिथें मासबळ्या मारो लहर ।' -अफला ५५. ॰बोर-न. लहान मुलाच्या कपाळावरील केसाला बांधण्याचें, सोन्याच्या कोंदणांत हिरे बसविलेलें एक भूषण. ॰भारा-पु. पानपेंडा पहा. ॰मळा-पु. नागवेलीच्या, विड्याच्या पानांचा मळा, शेत. ॰लागी-स्त्री. ज्यामध्यें एकमेकांवर पानें देणें घेणें लागतात असा पत्त्यांचा खेळ. 'एतक दुरी काढून ठेवून तिघे पान- लागी खेळूं लागले.' सुदे २६. ॰वडी-स्त्री. अळवाच्या पानाची तळून लेलेली वडी. -गृशि १.३६१. ॰वेल-स्त्री. विड्याच्या पानांचा वेल; नागवेल. ॰वेल खळी-स्त्री. पानवेलीस द्यावयाच्या पाण्याकरितां केलेला खळगा; पाडलेली सरी, चर. ॰सडें-न. पानदान. पानपूड पा. ॰सर-न. (पावसापासून बचाव व्हावा म्हणून) पानांचें किंवा गवताचें केलेलें एक आच्छादन, इरलें. ॰सांखळी-स्त्री पुस्तकांतील पानवार विषयसूची; अनुक्रमणिका. ॰साबर-स्त्री. फड्या निवडुंग. पाणसाबर पहा. याच्याशिवाय कांडेसाबर निराळा. ॰सुपारी-स्त्री. १ विड्याचें सर्व साहित्य; विडा. २ लोकांस बोलावून सन्मान करण्याचा समारंभ; अत्तर, गुलाब, पान-सुपारी देणें. ३ (ल.) बक्षिशी; पोस्त; लांच. 'साहेबास भेटावयाचें म्हणजे चपराशाला पानसुपारी द्यावी लागते.' पानेवाटणी-स्त्री. (कों.) लग्न ठरविण्याच्या वेळीं गोताला आमंत्रण करण्याचा समारंभ; पानसुपारी. 'पानेवाटणी झाली म्हणजे लग्न निश्चित झालें.' -महाराष्ट्र शारदा पृ. ५० जुलै १९३५.

पांगिल a Whose deficiencies or wants are supplied by or are undertaken and borne by. Ex. तुका म्हणे मज कोण्हाचा पां?B॥ नको बा विठ्ठला होउं देउं ॥ भितों नव्हे लाग चालावया ॥

पांगिला pāṅgilā a (पांग) Whose deficiencies or wants are supplied by or are undertaken and borne by. Ex. तुका म्हणे मज कोण्हाचा पां0 ॥ नकोबा विठ्ठला होऊं देऊं ॥ भितों नव्हे लाग चालावया ॥.

पारावार pārāvāra m (S पार & अवार) sometimes पारा- वारा m The near and farther banks of a stream. 2 fig. Bounds or limits; the bottom, reach, or utmost extent. v लाग, and esp. neg. con. Ex. ह्या भाषेंत शब्दांचा पारावार लागणार नाहीं. 3 Used as ad On the hither and farther sides.

पात or पांत pāta or pānta f (पंक्ति S) The line (in a rice-field) along which the man proceeds fixing or uprooting plants of rice; the line (in a corn-field) taken up in reaping; the line (on a roof) along which the tiler or thatcher proceeds laying or taking up the tiles or thatch; a line (team) of oxen in treading out corn; a line or row more freely, and, in some districts, generally. Note. The speciality of sense is rather that of पांत, and it pertains to the Konkan̤: in the Desh पात is Line or row generally. v धर, लाग. Ex. मजूरकऱ्यांचे बरोबरीं ॥ आपण पात धरी दुसरी ॥ सप्रेम प्रेमाचिये गजरीं॥ तुकया करी संवगणी॥.

पायटा pāyaṭā m (पाय & ठाय) A step (as of a ladder): a notch for the foot (as up a Palm-tree, or down a well &c.) 2 A footpath or track. 3 fig. Regular course or traditional practice. v पड, लाग, बस. 4 (For पाटा) A common term for the pieces composing the periphery of a wheel, a felloe or felly.

पड paḍa f (पडणें) The sinking and sitting (of a bullock &c.) in refusing the load. Hence a declining or refusing; a withholding of one's powers (in argument, fight &c.); a sitting still, composed, contented: in opp. to उचंबळ, under which see उचंबळ खाणें. v खा, घे, पतकर. 2 Mangoes fallen: as opp. to mangoes ripened in straw. 3 Fallow grounds. 4 A falling sick (of numerous persons): a becoming desolate (of several villages); or neglected and fallow (of much land). v पड. 5 A run of ill luck (at cards). v लाग. 6 m A pocket, partition, division, shelf, drawer &c. of a housewife or bag having many pockets; of a box; of a succession of shelves or drawers. 7 (पर Beyond. ) Prefixed to certain names and titles it expresses subordinacy. Ex. पडचाकर An inferior servant, an underling, a mate; पडशिष्य A pupil of a pupil; पडलंका Thither or farther Lanká (the city of the brother of रावण) mentioned in affirming superiority in traveling to some boaster. Ex. त्वां लंका पाहिलीस तर काय झालें म्यां पडलंका पाहिली. Other such formations, as पडकोट, पडजीभ, पडसाळ, पडसाक्ष &c. will occur in order. 8 m A strand or single string (of a rope &c.): also a rope of one strand; yarn rolled together. 9 W A quantity of two sher (of grain). Restrictedly used, Ex. पडी उणे दाहा शेर. पडीचाआंबा A fallenmango (whetherripe or green). पडीं पडणें To fall amongst the fallen; to become extinct, forgotten, cast away, disused, lost &c.: also to fall under stoppage or obstruction.

पडपेंठ paḍapēṇṭha f (पेंठ Tidings or intelligence.) The origin and full account of; the source and process; the root and branch; as traced out or inquired into. v पाह, लाव, शोध, लाग. Ex. मुलाची प0 पाहून मुलगी द्यावी. प0 पाहणें To seek for, or to consider, tidings of different marts.

पेरकूं pērakūṃ n (पेर A reed.) A broken, rugged, or worthless reed. In this sense little used: more frequently in the figurative sense Embarrassing case, a trouble, scrape, hobble. It agrees well with लचांड. v लाव, लाग, ये, बस, जड.

पगर pagara m Irregular or excessive menstruation, menorrhagia. Disting. into तांबडा प0 & पांढरा प0. v लाग.

पिसाट pisāṭa n C (पिशाच) The spirit of a deceased person which, holding at death some unaccomplished desire, haunts the scenes of its human existence and afflicts people; a ghost, a goblin. 2 Applied freely to a wild, half-crazy, or idiotic person. 3 Stupor, infatuation, or craziness proceeding from a पिशाच. v लाग, हो.

पल्लव pallava m (S) Sprouting or shooting. v फुट, लाग, ये, esp. in pl. 2 The extremity of a branch bearing new leaves; a spring of luxuriant foliage: also a tuft of foliage; a cluster of shoots or sprouts. 3 fig. An addition in narrating a circumstance, an embellishment. 4 An end of a piece of cloth. Ex. पल्लवीं बांधवेल वायु कैसा ॥. 5 An appendage or additament, a skirt, tail, wing.

वि. पाचंवा. पंचम-पंचमस्वन-स्वर-आलाप- पुन. १ (संगीत) स्वरमालेंतील (सात स्वरांपैकीं) पांचवा स्वर; प. -एभा ५.५५५. 'कोकिळा आळविती पंचमस्वर । विपिन तें सुवासित मनोहर ।' -ह १०.१६७. 'पंचमस्वनीं या गाती कोकिळा ।' -शापसंभ्रम. २ एक राग. याचे तीन प्रकार आहेत. प्रकार १ ला-यांत षड्ज, कोमल ऋषभ, तीव्र गांधार, कोमल मध्यम, तीव्र मध्यम, पंचम, तीव्र धैवत, तीव्र निषाद हे स्वर लाग- तात. जाति संपूर्ण-संपूर्ण. वादी कोमल मध्यम, संवादी षड्ज. गानससय रात्रीचा चौथा प्रहर. प्रकार २ रा-यांत षड्ज, कोमल ऋषभ, तीव्र गांधार, कोमल मध्यम, तीव्र मध्यम, पंचम, तीव्र धैवत, तीव्र निषाद हे स्वर लागतात. जाति षाडव-षाडव. वादी कोमल मध्यम. संवादी षड्ज. गानसमय रात्रीचा चवथा प्रहर. प्रकार ३ रा-यांत षड्ज, तीव्र गांधार, कोमल मध्यम, तीव्र मध्यम, तीव्र धैवत, तीव्र निषाद हे स्वर लागतात. जाति औडुव-औडुव. वादी कोमल मध्यम. संवादी षड्ज. गानसमय रात्रीचा चवथा प्रहर. ३ (ल.) खाण्याची तंबाकू. ४ श्रावक (वाणी) जातींतील एक भेद. दुसरा भेद चतुर. ५ वीणा वाद्याची पहिली तार. हिच्यां- तून पंचम स्वर निघतो. शेजारच्या दोन तारांना जोड व चवथ्या पितळेच्या तारेला घोर म्हणतात. या चवथींतून खर्ज स्वर निघतो. ६ (ल.) दुर्लौकिक; अपकीर्ति. (क्रि॰ करणें). ७ मद्रासकडील एक अस्पृश्य वर्ग. पंचमसाळी-पु. लिंगाईत जातींतील एक भेद. बाकीचे भेद चिलवंत शब्दामध्यें पहा.

पंचप्राण pañcaprāṇa m (S) The five vital airs constituting animal life, viz. प्राण, अपान, समान, उदान, व्यान. Used to express the life; the whole soul with her affections and the whole mind with her faculties, v ओढ, आकर्ष, सोड, टाक, लाग. पंचप्राण or पंचप्राणांची आरती ओवाळणें with वर of o, To sacrifice one's self for. Ex. पंचप्राणांची आरती ॥ मुक्ताबाई ओवाळती ॥.

स्त्री. (डांगदेश) नुकतीच लाग- वडीस येत चाललेली जमीन. पडित जमीन लागवडीस आणल्या नंतर तिसर्‍या वर्षीं तीस म्हणतात.

स्त्री. १ मिळकत; लाभ; फायदा; नफा. 'जे साम्यापरौति जगीं । प्राप्ति नाहीं । -ज्ञा ६.४१०. २ प्राप्तपणा; प्राप्तस्थिति; सिद्धी; सफलता. ३ येणें; उद्भवणें; प्राप्त होणें; भोगास येणें (सुख, दुःख इ॰). ४ अष्टमहासिद्धीपैकीं एक; सर्व प्राण्यांच्या इंद्रियाशीं त्या त्या इंद्रियाच्या अधिष्ठात्री देवतांच्या रूपानें संबंध घडणें. 'आणिमा महिमा लघिमास्थिती । या तिन्ही देहसिद्धींची प्राप्ती । प्राप्तिरिंद्रिय जे वंदती ।' -एभा १५.४३. ५ प्राज्ञा; सामर्थ्य; छाती; किंमत; बिशात; प्रतिष्ठा; लाग; पाड. 'मजबरोबर बोलायला त्याची काय प्राप्ति?' 'नाहींतरीं काय प्राप्ती मानवाची । कंदर्प हरावया । -जै २२.३४. [सं. प्राप्ति] ॰कर-वि. प्राप्ती करून देणारा; लाभकारक. 'तंव लवि- न्नला डावा डोळा । बाहु स्फुरती वेळोवेळां । हें तेव चिन्हें गे गोपाळा । प्राप्तीकरें पैं होती ।' -एरुस्व ५.७६. ॰पुरुष-पु. ज्याला भगवत्स्वरूपाचा साक्षात्कार झाला आहे असा साधुपुरुष. ॰वरील कर-पु. कामधंद्यांच्या वर, अगर इतर मार्गानें एखाद्या इसमास अगर संस्थेस जें वार्षिक उत्पन्न येतें त्यावर सरकारकडून विशिष्ट प्रमाणांत घेण्यांत येणारा कर. प्राप्त्यंश-पु. लभ्यांश; फायदा; मिळकत; नफा. [सं. प्राप्ति + अंश]

परिनाळिका parināḷikā f (प्रणालिका S) A gutter or channel. This sense is not so common as the following figurative senses. An order or arrangement; a regular disposition; an established or the customary or the proper way. 2 Drawing out tedi- ously; spinning a yarn; prosing. v लाव, कर, लाग, पड, चाल.

परिणाम pariṇāma m (S) End, result, conclusion, consequence, fruit, product. Ex. पापाचा प0 नरक. 2 Used laxly, but very commonly, in the sense of Happy completion or accomplishment (as of a business, work, project); also of a successful issue out of (a difficulty). Gen. neg. con., and v लाग. Ex. हें केलेंच पाहिजे केल्यावांचून प0 नाहीं; पांचशें रुपये दिल्यावांचून माझा प0 लागणार नाहीं. 3 Change of form or state. Ex. उदकाचा धूमरूप प0 होऊन त्याचा पुनः पर्जन्यरूप प0 होतो.

प्रतझाडा pratajhāḍā m The taking account, under several and distinct heads, of any comprehensive business or multitude of things (as that of the receipt and issue of sums of differing currencies, of numbers of things of various classes or kinds): also such an account. v काढ, लाव, मिळव & निघ, लाग, मिळ.

परवचा paravacā m (पर Other or again, वाचणें To read.) The evening-recitation of scholars. v वाच. 2 Applied fig. to a heavy, prosing, drawling narration of one's goings and doings; or to any overcircumstantial narrative. v सांग, लाव, लाग.

पटका paṭakā m (पडणें) Great and rapid falling (as of men or cattle under plague or murrain, of fruits in a high wind &c.) v लाग.

पटकी paṭakī f (An imit. formation from पट, expressing rapidity of execution.) Epidemic disease, esp. the epidemic cholera: also a murrain: also the dropping dead (of men or beasts) in great numbers: also the falling of fruits, buildings &c. in close consecution. v लाग, ये, हो. प0 खाणें and in. con. प0 बसणें To suffer a heavy blow; to learn a severe lesson (esp. from some act of folly). प0 दाखविणें -देणें -लावणें To gull or trick.

पत्ता pattā m ( H) Trace, tidings, account of, intelligence regarding. v लाव, लाग. 2 Clew, guide, direction; a person's address; any hint or instruction where to find. 3 ( H Leaf.) A green tobacco-leaf.

पुळका puḷakā m (Imit. पुळ! पुळ!) Discharging thin matter from the bowels: also such discharge: also a long-lasting slopping of rain; teasing begging &c. &c. v लाव, लाग.

पुळपुळ puḷapuḷa f (Imit.) Continual running of the bowels (as under tenesmus): continual spitting or dropping of rain: continual muttering, chiding, begging, whining, or any action viewed as teasing or tiresome. v लाव, मांड, कर, लाग.

फेपरें or फेंपरें phēparē or mphēmparēṃ n A foaming fit, a fit of epilepsy: also a fit from demoniac possession. v ये, लाग.

फोकांडा phōkāṇḍā m फोकांडी f (फोक) Smart purging. v लाग in. con. v जा g. of s.

फुणफुण phuṇaphuṇa f (फुण! फुण!) The tingling sensation (from a burn or sting) which remains after the acute pain has subsided. v लाग, हो, कर.

फूट phūṭa f (फुटणें) A crack (in a stone, a vessel, a coin). 2 Grains of rice &c. broken during husking. 3 f n A young just-formed mango (fit to be broken for the pickle). Applied to a mango generally in expression of slight or carelessness. 4 f An acute rheumatic affection. v लाग. 5 f Division or separation (of component pieces or members, lit. fig.): also fracture or dissolution (of compounded, combined, corporate things or bodies). 6 f The bursting or becoming public of secret matters. 7 The breaking forth (of trees and plants) into foliage: also the new foliage. v फुट. 8 n An inferior variety of the Musk-melon species. Called also शेंदाड, and, by some, चिभूड, which word, properly, designates another variety.

राखण rākhaṇa f (रक्षण S) Preserving, keeping, protecting. 2 c A person set as a guard or keeper. 3 f The wages of a person entertained to keep or guard. 4 A present (of a cocoanut &c.) made, monthly or yearly, to the tutelar deity of a village; to secure its protection from demons and evil spirits. 5 The ceremony of freeing and esta- blishing in security (through enchantments, vows, and other mummery) men, animals, fields &c. from mischief by demons, rats, locusts &c. v लाव, कर, लाग. 6 A quantity (as of an article of provision) reserved in the house, that there never may be utter lack; a reserve, a stand-by. 7 Applied (in Málwá &c.) to a woman supposed, through her exceeding ugliness and hideousness, to be able to secure the house and its females from all magic and enchantment.

रांफ rāmpha f रांफेचा पाऊस m (Or रांप) Raininess or continuing rain. v घाल, बस, पड, लाग, चाल, & विर, जिर, मोड.

राप or रांप rāpa or rāmpa m The principle or property of astringency: also the astringent and austere juice or sap of certain fruits and plants. v चढ, ये, बस. 2 Laxly. The water in which young Areca-nut or other astringent thing has been boiled. 3 f or रांपेचा पाऊस m Raininess or continuing rain. v घाल, बस, पड, लाग, चाल, & जिर, विर, मोड.

रड raḍa f A long or continued crying or cry. v घे, लाव, & लाग, चाल, खळ, राह, अटोप. 2 A whining complaint; a piteous representation of woes. v सांग, गा. 3 A cry or importunate call after. Ex. यंदा पावसाची रड दिसती.

रेंबटकहाणी rēmbaṭakahāṇī f A longwinded story, a yarn. v लाव, मांड, सांग, & लाग, चाल.

रेंच rēñca m A disorder (consisting in nausea, vomiting, abdominal distension &c.) occasioned by the influence of an evil eye, or by the abrupt entrance, upon the subject of it whilst taking his meal, of a person of unwiped feet, or of craving and watering mouth. v भर, उतर, लाग, कर. 2 Pride or conceit. रेंच मोडणें or उतरणें g. of o. To relieve or lighten the back (of a stiffness or heaviness felt in it) by suddenly cracking it, or by pulling the flesh with pincers &c. 2 fig. To bring down the proud stomach of; to take the conceit out of.

रहणी rahaṇī f (रहनं S Used mostly in poetry.) Manner of life; daily walk; ordinary course or procedure. v लाव or लाग with स.

रसायन rasāyana n (S) pop. रसायण n A medicinal preparation in general; but esp. from metals and minerals. 2 The elixir vitæ of the alchemists. 3 Alchemy or chemistry. 4 fig. (From the necessity in chemical or medical preparations of being sharp and smart, and prompt to meet the precise moment.) Exceeding urgency or pressure. v लाव, लाग.

रट्टा or ट्या raṭṭā or ṭyā m (Imit.) A heavy or sounding stroke or blow. v मार, लाव, & बस, लाग. 2 A press (of business, cares, duties). v पड, बस. 3 An impetuous and headlong rush (as through a narrow way). v मार. 4 Applied freely, whether as s m or as a ind, to coarse, gross, or clumsy things. 5 as s m or as a ind Anything vast and monstrous, or extraordinarily plentiful, or overbearingly excessive; as रट्टा भाकर -वासा -पाऊस -ऊन्ह -घोडा -सांप -घूस- मांजर -झाड -फौज -पीक -शिपाई -कारकून -मल्ल. 6 A crushing throng or dense press.

रुणा ruṇā m C (Imit. or from रणरण S) Grieving and sorrowing for; continual sorrow and pining away. v घे, लाग.

साडेसातीचा फेरा sāḍēsātīcā phērā m (Because Saturn, a planet of inauspicious influences, abides seven years and a half in, or in the neighborhood of, one's जन्मनक्षत्र, viz. 2 1/2 years in the जन्मनक्षत्र, 2 1/2 years in the राशि preceding it, and 2 1/2 years in that following it.) A term for a grievous calamity or distress. v ये. Also साडे साती simply, and with v लाग.

न. १ सामुग्री; साधनें; उपकरणें (एखाद्या वस्तूच्या, कार्याच्या उत्पादन-निर्मिति-उभारणी इ॰ ला लाग- णारीं). उदा॰ लग्नाचें-मुंजीचें साहित्य. -मोकर्ण २०.३९. २ सहवास; संगत; स्नेह. 'साहित्य भंगलें येणें बोलें । म्हणती एक ।' -दा ८.२.३९. ३ संबंध; ऐक्य; संघ. ४ साहाय्य; मदत. 'संस- प्तक मथुन जय हि साहित्य करी जपोनि धर्माचें ।' -मोशल्य २.१४. 'अडल्याचें साहित्य करावें' -सिंब ५१. ४ (सांके- तिक) तेल (विशष प्रसंगीं, प्रभातसमयीं इ॰). ५ अलंकार- शास्त्र; अलंकार. ज्ञा १.६. ६ काव्य, नाट्य, कथा, लालित्य यांचा समावेश असलेली वाङ्मयशाखा. 'साहित्यचिया खेड- कुलिया ।' -शिशु २६. -एभा १.१०१. ७ (व्यापक) वाङ्मय; सार- स्वत. [सं.] ॰पत्र-न. मदतीची शिफारस करणारें पत्र, दाखला. नव्या अमंलदाराच्या मदतीसाठीं अशीं पत्रें देत. -भाअ १८२२. 'मारवाडी भीमसिंग आणखी बहुत छोटे मोठे सरदार यांस साहित्य पत्रें दिलीं.' -भाव १४. ॰शास्त्र-न. काव्य, नाट्य इ॰ तील अलंकारलक्षणें, गुण, दोष, पद्धति, वगैरे विवेचिणारें शास्त्र; अलं- कारशास्त्र; भाषासौंदर्यशास्त्र. ॰संमेलन-न. साहित्यिक चर्चा, ठराव इ॰ साठीं भरणारा साहित्यिकांचा मेळावा; वाङ्मयसभा; वाङ्मयपरिषद्. ॰साहित्य-न. साहित्य समुच्चयार्थीं. [साहित्यद्वि.]

पु. १ लागणारें सामान; साहित्य; साधनें; सरंजाम; कार्याला लागणार्‍या सर्व गोष्टी (समुच्चयार्थीं). २ नाचणारी, गाणारणी, पोवाडेवाले, तमाशेवाले, जादूगार इ॰ मंडळींना लाग- णारीं हत्यारें पातारें, साहित्य; उपकरणीं. 'साज सारंगी देत आणून । म्हणे नवरसे कुशलत्वपण । कळा दावी कुशळ कोणती ।' -नव १९.३८. ३ गाण्यानाचण्याच्या वेळीं पायांत घुंगरांचा चाळ बांधतात तो. ४ पोषाख; जामानिमा; शृंगार (कलावंतीण, नट, शिपाई इ॰ चा). ५ सज्ज. तयार होणें; पोषाख घालणें. ६ (सामा.) नटण्यासजण्यासाठीं लागणारा पोषाख, वस्त्रें, इ॰ ७ थाटमाट; शृंगारमंडण; नटणें. 'बहु दिवसीं पति येतां करि बहु मिथिला पतिव्रता साज ।' -मोकृष्ण ८७.१५. ८ पखवाज. ९ गळ्यांतील एक दागिना. [सं. सज्ज; फा. साझ्] ॰करी- पु. वाजंत्री, गवई, तमासगीर, गोंधळीं इ॰ च्या ताफ्यांतील इसम. ॰संजोगीवि. साज, साजकरी. 'साजसंजोगी थोर प्रवीण ।' -दावि ३८१. ॰सरंजाम-पु. एखाद्या कार्याला लागणारें साहित्य, सामानसुमान. ॰सामान-न. साधनें; साहित्य. साज अर्थ १ पहा. 'साज सामान कूल लुटून नेलें.' -ऐच २४. साजणें-उक्रि. १ शोभणें; योग्य दिसणें. 'ब्रह्मगोळकांचिया माळा । साजती जियेच्या गळां ।' -शिशु ८७. २ चांगलें, योग्य समावणें. [सं. सज्ज] म्ह॰ साजेल ते बोलावें आणि पचेल तें खावें. साजरा, साजिरा-वि. १ सुशोभित; शोभिवंत; अलंकृत -एभा १८. 'तरी तो मदन तूं तेंच वरी । तेणें तूं साजिरी । जगामाजी ।' -कथा १.३.१४०. २ सुंदर; गोजिरवाणा; छान. 'कंठीं हार साजिरा ।' -भूपाळी गणपतीची म्ह॰ १ पुणतांब्याच्या म्हशी आणि टोणगांव साजरा. २ फुटका डोळा काजळानें साजरा. साज(जि)रा गोजरा-वि. देखणा; सुंदर; 'पद्मावीण तळें, निरक्षर मुखीं जो साजिरा गोजिरा ।' -वामन सफुटश्लोक (नव- नीत पृ. १३३). साज(जि)रेपण-न. सौंदर्य; शोभा. 'ऐक्याचें मुदल न ढळे । आणि साजरेपणाचा लाभ मिळे ।' -अमृ १.५९. साजविणें-क्रि. शोभविणें. 'उद्धरुनि पतित राम- प्रभु-कीर्तिहुनी स्वकीर्ति साजविली ।' -मो स्फुट आर्या (नव- नीत पृ. २५५). साजावणें-क्रि. शोभिवंत दिसणें; खुलणें. 'परि तो पूर्णमेसीच पूर्णत्वासी ये । आणि कळंके साजवला होय ।' -स्वानु ६.१.३२.

सांड sāṇḍa f (षद S) An outlet for superfluous water (as through a dam or mound); a sluice, a floodvent. 2 Suffering to slip out of the memory; losing all care and thought about; dropping. v कर g. of o. Also forbearing or foregoing; pretermitting or passing by. v कर with विषयीं of o. Ex. पुत्राविषयीं-संसाराविषयीं-कामाविषयीं सांड केली. 3 Letting drop and letting go continually; a habit, propensity, or trick of dropping and losing. v लाग. Ex. काय हो तुमच्या भावाला रुप- यांची सांड लागली. 4 Letting alone; leaving to act at will. 5 A forsaken wife. 6 n A thing dropped and lost: also as a dropped on the road; fallen and lying (unowned). सांड करणें g. of o. सांड देणें with स or ला of o. To let pass or go; to pass by unheedingly (an affront, a fault). 2 To reject or cast away. Ex. बाह्य कुटुंबा करी सांड.

सांजवात sāñjavāta f The lamp which is kindled every evening in an idol-house. Hence the evening lamp generally; but (as the temple-lamp is but a mean twinkler) especially a feeble lamp and scantily supplied with oil. v लाव, लाग.

वि. सौर; सूर्यासंबंधीं (कालमान) उदा॰ सावन दिन-वर्ष इ॰ [सं.] -पु. सावनमास पहा. ॰दिन-न. ग्रह क्षितिजावर एकाच ठिकाणीं लागोपाठ येण्याचा काळ, किंवा एका सूर्योदयापासून दुसर्‍या सूर्योदयापर्यंतचा काळ. ॰मास- पु. सौरमास; सूर्यांचे तीस वेळां उगवणें व मावळणें याला लाग- णार काळ. ॰वर्ष-न. ३६० दिवसांचा काळ.

शब्द śabda m (S) Sound, any sound, or any voice or utterance. 2 A word. 3 In grammar. A declinable word. 4 Reproof, censure, blame. v लाग, ये, ठेव, लाव, आण. शब्द टाकणें To speak a word (as in recommendation or intercession).

शेणाचा दिवा śēṇācā divā m (Cowdung-lamp.) Making a declaration of bankruptcy. v लाव & लाग.

शेर śēra m ( H) A measure of weight or capacity, a sher or ser. It varies greatly in different places. Pr. शेरास सवा शेर (भेटला &c.) A rogue meeting his match; diamond cutting diamond. 3 Corn or flour given, for his meal, to a messenger or laborer. 4 Daily food; a subsistence or a means of subsistence. v उठ, उड, काढ, चाल, तुट, मिळ, लाग &c. Pr. शेर शिजविला आणि विस्तव विझविला Said to or of those who, having but little to do, soon despatch it, and then sit down to scold others as remiss and indolent. 2 Expressive also of scanty housekeeping or of a scanty household.

शेवटता śēvaṭatā p pr or ad (शेवटणें) Grazing or rasing: also grazingly. v लाग, जा.

वि. ६ ही संख्या. [सं. षट्] -नअव. (ल.) सहा शास्त्रें. 'साहीसहित वोहटा । वाहिला वेदीं ।' -ज्ञा ११.६८२. 'तो हा पंढरीचा राणा । पुसा सहा चौं अठरांजणा ।' -तुगा २५३९. ॰कमळें-नअव. षट्चक्र पहा. ॰गुण-पुअव. षट्गुण; सहा चांगल्या वृत्ती; ज्ञान, वैराग्य, ऐश्वर्य, ख्याति, यज्ञश्री, औदार्य. 'ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य ख्याति । यज्ञश्री औदार्य स्थिति । हे साही गुण वसिष्ठासी असती ।' -भारा बाल १५.३५. ॰नकार-पुअव. मौन, विलंब, भ्रूभंग, अधोवदन, गमन, विषयांतर. ॰मुखांचा-पु. कार्तिकस्वामी. 'सहा मुखांचा दडाला । कपाटामाजी ।' -ह ३.७. ॰सुभे-दक्षिणेंतील औरंगा- बाद (अहमदनगर), वर्‍हाड, खानदेश, विजापूर, गोवळकोंडें (हैदराबाद) व बेदर (कर्नाटक) हे मोंगलांचे सहासुभे. 'सहा सुभे दख्दन.' साडेसहासुभे- १ विजापूर, १ दौलताबाद, १ अहं- मदाबाद-गुजराथ, १ बर्‍हाणपूर-खानदेश, १ हैदराबाद-भागा- नगर, १ औरंगाबाद व अर्धा नागपूर. -शिदि २०. साडेसहा- सुभे दक्षिण. सहा महिन्यांची जांभई-अतिशय विलंब लाग- णारी गोष्ट. 'या सोनाराजवळ दागिना करावयास दिला म्हणजे सहा महिन्यांची जांभई.'

(फा) स्त्री० पारध, मृगया. २ लाग, संधान.

शिळोपा śiḷōpā m (शिळा) The cool of the day. See शिळावेळ. 2 Coolness of air or weather; esp. rawness or chilling dampness. v पड, वाह, लाग.

शिळट śiḷaṭa f C शिळटी f Rawness and coldness of weather. v पड, लाग. 2 Coolness and humidity of soil from rain. v ये. Ex. जमिनीला शि0 येऊं द्या मग पोरा.

सजल sajala f ( A Well-disposed, arranged, or adjusted.) An adjustment, arrangement, right disposition. v कर, लाव, बसव, & हो, लाग, बस. Also a contrivance, plan, scheme, well-connected or just method. v काढ, योज, रच, पाड.

शक śaka m (S) A period commencing from an epoch or a date at which some sovereign established a computation of time, an era. Ex. नर्मदेचे अलीकडे शालिवाहनशक चालतो पलीकडे विक्रमशक चालतो. 2 शक is especially applied to an era which is dependent on the solar year, and dates from the birth of शालिवाहन. It commences on the 1st of वैशाख 3179 of कलियुग, or on Monday 14th March 78 A. D. Julian style. 3 Reign, the period of a king's government: also rule, domination, sway, authoritative direction. 4 Familiarly. Superiority or ascendancy over; upperhandedness or mastery. v चढ, बस, लाग, g. of s. & वर of o. 5 A people or an individual of it. They are the followers or descendants of शाक or शालिवाहन. शक गाजविणें To become conspicuously eminent; to rise into glorious celebrity.

सळका saḷakā m (Imit. सळ! सळ!) Morbid itching and longing (of the teeth to eat or bite). v सुट, ये, लाग, जा, जिर. Although the approved sense is the restricted one above (दांताचा सळका); yet other applications of the general sense given under the verb सळसळणें are occasionally met with. 2 A heavy shower. v ये.

समसम samasama f (Imit. or सणसण) Any pressing or continuing trouble or care. v लाग, & चुक, टळ, सुट, जा, तुट, सर. 2 Continuing disquietude or sense of trouble and harass.

सनाटा sanāṭā m sometimes सनाट m (Imit. सन!) Sounding violence, the howl or roar, the hiss and clatter, the deep ring or singing (as of wind, rain, hail, a conflagration, a stroke or blow, a walloping or fast-boiling): also a violent and sounding blast or gust, a dashing or driving, a bang, whack, or whap. v (for the latter clause) बस, लाग, & बसव, लाव, मार, दे. 2 Vehemence, animation, or high briskness and eagerness (as of writing, reciting, singing, arguing, disputing). 3 A full and loud whizzing, ringing, twanging (of bullets, stones, arrows, bows). Note. सनाटा is, after the fashion of imitative formations, interchangeable with other imitatives, esp. with तडाखा, झपाटा, भराटा, & भराका; maintaining however its appropriate significance--combination of force, velocity, and sound (actual or assumed), or, simply, impetus or momentum. See तडाखा &c. 4 whether as s m or as a indecl An enormously huge (mountain, rock, tree, edifice, ship, elephant, cobra, bandicote, man &c. &c.), a MONSTER: also enormous, huge, vast, MONSTROUS. Applied also in the sense of Large, extensive, outspread; as सनाटा बाजार-देश-शेत-रान-गांव-व्यापार-सावकारी: also in the sense of Overflowingly copious; as सनाटा पीक or बार. 5 (with or without रागाचा, yet esp. with) A transport of passion or rage. v ये.

(सं) न० लक्ष्य, रोंख. २ वग, वशीला. लाग, ट.

स्त्री. १ सहवास; सोबत; साहचर्य; स्नेह. 'उत्तम संगतीचें फळ सुख । अद्धम संगतीचें फळ दु:ख ।' -दा १७.७.१७. २ संयोग; मिलाफ; जोड; जमाव; मेळ; लाग; ३ ऐक्य; संबंध; जुळणी. ४ पूर्वापरसंबंध; अनुरोध. 'होईल श्लोकसंगति भंगु । म्हणऊनियां ।' -ज्ञा ५.६६. [सं. सं + गम् = जाणें]

ससेधोकें sasēdhōkēṃ n (Hare-fear.) A term for ever-wakeful fearfulness or constant apprehension. v बाळग, कर, & लाग, सुट.

सुदावा sudāvā m (शोध S) Search, inquiry, quest, v लाग, निघ, & लाव, काढ g. of s. & o.

सुदगत sudagata f (Vulgar for शोध) Search, quest, inquiry. v लाव, लाग.

सुगावा sugāvā m (सु & गावा from गावणें) Search, inquiry, quest: also finding, lighting on in seeking. v लाव, काढ, & लाग, निघ g. of o. & s.

सुळसुळाट suḷasuḷāṭa m (Imit.) Exceeding fidgeting, or lively, brisk, and bustling motion (as of little children, of rats, pigs, pups &c.): also busy swarming (as of maggots, lice, worms, ants): also animated stirring and acting in their appropriate ways (as of a multitude of thieves, beggars, duns, importunate children). v लाव, मांड, कर, & लाग, सुट, हो. 2 Low and soft hissing or squealing (as of snakes in a roof, of rats, musk rats &c.) v लाव, मांड, कर. 3 Strong tingling or creeping sensation.

सूड sūḍa m (शोध S) Quest, inquiry, investigation; searching or looking after, about, or into. v घे, काढ, लाव, लाग g. of o. & s. 2 Strict reckoning with. v काढ, लाव. 3 Abstracting or bringing clearly out (of an account). 4 An account abstracted or epitomized from the village -खतावणी. 5 A beat or portion of performance (upon a drum, tabor, or other musical instrument); a beating or performing as defined and determined by the pause. v मार. 6 Hence Any unintermitted, unpausing action or act; a stretch, strain, spurt, run, go, an unbroken, unbreathing effort. 7 Abridged from सूडबंद. सूड घेणें or उगविणें g. of o. (To look into; to see after;) i. e. to take revenge or satisfaction for; to make the quest of or inquisition for (an injury or insult).

सवई or संवई savī or saṃvī f sometimes सव or संव f Fondness or propensity contracted through practice, custom, or use; habit, disposedness, addictedness, wont: also readiness, ability, or skill acquired through constant performance or inveterate use. v पड, लाग, & पाड, लाव.

तागादा tāgādā m (Usually तगादा. A) Urging for payment, dunning. v लाव, लाग, बस, कर.

ताण tāṇa m (तन S) The state of being stretched or strained; stretchedness or strain (as of a rope, cloth &c.) v दे, बस, भर. 2 fig. Intense anger, a rage, a passion. v ये. Ex. वर्माची गोष्ट काढतांच कसा ताण आला. 3 m n Vigorous and unremitting exertion or application: also the exhausted or wearied state arising from it. 4 Pressing hard; dunning rigorously; galloping violently; urging and reducing to great straits: also the harassed or spent state induced; pressure, press, stress, straitness, sense of urgency, embarrassment, or want gen.: v भर, लाग, बस: also scarcity as occasioning the pressure or straitness; as दाण्याचा- पिकाचा -पावसाचा -पैक्याचा-ताण. v पड. 5 Holding up (of rain). v दे. Ex. पावसानें चार दिवस ताण दिल्हा म्हणजे लशकर बाहेर पडेल. 6 n The exact time or season; the very nick or critical moment. Ex. भरतीचे ताणावर महागिरी हकार. ताण तोडणें (with वर) To discharge a fit of passion upon. ताण देणें To prolong the time of. ताणें ताणें With furious, vehement, or lively action. v जा, उठ, मार, उड.

तांतड or तातड tāntaḍa or tātaḍa f तांतडी or तातडी f Urgency, pressing necessity. v लाव, कर. 2 Urgedness, hurriedness, flurriedness. v अस, हो, लाग.

टाऊक ṭāūka n P A gain or an acquisition, esp. as unexpected. v साध, मार, मिळव, मिळ, लाग, सांपड.

न. लग्गा; घबाड; किफायतशीर गिर्‍हाईक; लाग. 'उपाध्ये बुवाना चांगलें जरी नाहीं तरी बर्‍यापैकीं टावकें सांपडलें असें वाटलें.' [ठाव]

तड taḍa f (तट S) A shore or side (of the sea or a river). 2 fig. End, completion, accomplishment. 3 Dunning, urging, pressing: also urgedness, urged or pressed state. v लाव, लाग. Ex. सावकारानें रुपयांविषयीं मोठी तड लावली; माझी एवढी तड ढळली तर येईन. तड घेणें To bring to or to arrive at conclusion; to get to shore with. तडीचा पोहणार m (Swimmer along shore.) A term for one who prosecutes his business wholly without enterprise or spirit: also for one so deficient in courage and constancy that he never carries through a matter undertaken.

तडकबोम taḍakabōma f (तिडीक & बोम or तडक! & बोम Acute shooting compelling the sufferer to cry out.) A term for a sharp twinge or sudden pang. v लाग, उठ.

तडस taḍasa m A prick or pin, esp. the pin which confines the hood or cowl formed with the end of a कांबळा or cloth. v भर, घाल. 2 Used pl and with भर or लाग, Pricking pins; sharp dartings or shootings like the pricking of pins (in the belly). Ex. उभ्यानें or उपाशी पोटीं पाणी प्याला म्हणून त0 भरले; पोटांत त0 भरले or लागले.

स्त्री. रायवळ वाळलेल्या अनघड लांकडाला लाग- णारी एक मुंगीची जात. ही लहान व काळसर असून कडकडून चावते. 'मुंगी तेलमुंगी डास देशी ।' -दा ३.७.६.

तगादा tagādā m ( A) Urging for payment, dunning. v लाव, लाग.

टिचा ṭicā m esp. नावाचा टिचा & with उड, पड, हो, कर Notoriety, evil report, ill fame. Ex. त्याचे नावाचा टिचा असा पडला आहे कीं तो सदा सर्वदा लबाड बोलतो. 2 C A spot of काजळ (lampblack) formed on the forehead of a child. v लाव, लाग.

टिकी ṭikī f Employment or a situation (as a means of subsistence). v लाग, सांपड, मिळ. A cant or low word. 2 C A tender tip or end (of a little plant).

टिकी f Employment or a situation (as a means of subsistence). v लाग, सांपड, मिळ.

तिरमी tiramī f Vertigo or dizziness. v ये. 2 Coup de soleil. v लाग, पड.

टकळा ṭakaḷā m R (Commonly टुकळा) Earnest craving or longing after. v घे, धर, लाग.

टकळी ṭakaḷī f (टक) A continued noise (as of people speaking, children crying, dogs barking). v लाव, लाग. 2 Longing for or pining after. v धर, घे.

तकस takasa m R Hurt, injury, slight affection (as from a smack or blow): also fig. slight conception of offence or pain (as from abuse, ridicule, reproof &c.) In. con. & with पोहोंच, पाव, लाग, बस.

टकटक ṭakaṭaka f (Imit.) Unceasing and wearying speech; chiding, pecking, caviling: also continued whining or moaning (as of a child). v लाव, लाग. 2 Glitter or sparkling (as of a snake).

तंतु tantu m (S) A thread or string; and, freely, a chord, a wire, a strip (as of leather, bark, gut), a fibre, filament, capillament, a tendril, a thread-like worm &c. 2 fig. Connection, tie, string of dependence. v लाग. 3 A term for the only surviving male of a race. 4 S Offspring, progeny, race.

टोकळा ṭōkaḷā m Longing for earnestly; pining after. v धर, घे, कर, लाग. 2 A certain quantity (as of an article of daily consumption) taken daily or regularly, and settled for by periodical payments: also such practice. A fixed allowance (of food &c.) v लाव, चालव, तोड, तुट. 4 A sort of click or cluck with the tongue (made by bullock-drivers &c.) v वाजव, वाज.

टोकळा m Longing for earnestly; pining after. v धर, घे, कर, लाग. A fixed allowance (of food &c.)

तोशीस tōśīsa f ( A) Tyrannical harassing and worrying; annoyance and molestation (as of rulers, marauders, creditors); troubling and tormenting gen.: also harrassed and worried state or feeling. v लाव, दे, लाग.

तरड or तरडक taraḍa or taraḍaka n तरडा m तरडें or ढें n तरढक n Bran of wheat which, before being coarsely ground, was sprinkled with water. This bran, having meal remaining in it, is ground and made into bread. 2 fig. Dull prolixity or prosing; a long yarn. v लाव, लाग, मांड. तरडीं पेटणें or लागणें To get into a passion.

तुक्का or का tukkā or kā m ( P) A blunt arrow. Pr. लाग- ला तर तीर नाहीं तर तुक्का. 2 fig. A covert reproof; a sly cut or hit: also an insinuation. Ex. त्या चोरीचा तुक्का हा मजवर ठेवून गेला. v टाक, मार, ठेव.

टुकळा ṭukaḷā m (टूक) Earnest craving or longing or pining after (an absent or a lost person or thing). v धर, लाग, घे, कर.

टुमणी ṭumaṇī f Pricking, poking, goading &c. vलाव, दे, कर. Pr. तट्टाला टु0 तेजीला इशारत. 2 fig. Refreshening of the memory (of a patron &c.), jogging. v लाव, दे, लाग.

तुंबारा tumbārā m sometimes तुंबाडा m (तुंबणें) Anything applied to swell up or to stop water; a dam or an embankment, a plug or stopper. 2 Water accumulated by stoppage; and fig. business accumulated. 3 Swollen or accumulated state (of water). 4 A clout &c. driven in to stop a leak. 5 Applied also to Congestion or accumulation (of blood): and, by some, to the impetuous gush, rush, or issue (of blood or water) upon the opening of a passage. v लाग, धर, फुट, सुट, सोड. Ex. रक्ताचा तुं0 लागून रक्तबंबाळ झाले. तुं0 सोडणें To let blood copiously. Ex. तुं0 सोडल्या- सारखें तोंड वाऱ्यास देऊं नये.

क्रिवि. १ लवकर; सत्वर; ताबड- तोब; सध्यां; तत्काळ. (गो.) तूर्ताक. 'तूर्त तार्किक तनें मनें । तल्लीन होती ।' -दा १४.४. १६. २ तात्पुरता; गरजेपुरता; कायमचा होईपर्यंत काम भागविण्यापुरेसा. [सं. त्वरित; हिं. तुरत] तूर्त किंमत-स्त्री. पुढें कांहीं काळ गेल्यानंतर जी रक्कम द्यावी लाग- णार तिची तूर्त किंमत म्हटली म्हणजे तितक्या काळचें व्याज कापून बाकी राहते ती. तूर्तातूर्त ताकीद-स्त्री. कोर्ट कायमचा निर्णय देईपर्यंत एखादी गोष्ट तात्पुरती करूं नये असा मनाई हुकूम; (इं.) टेंपररी इंजंक्शन.

त्वष्ट n Wearisome urging, inciting, importuning, teasing and worrying. v लाव, कर दे, ळाग, हो.

त्वष्ट tvaṣṭa n m (Accommodated in sense from त्वष्ट S Pared or planed, quasi Rough rubbing.) Wearisome urging, inciting, importuning; teasing and worrying. v लाव, कर, दे, लाग, हो.

थाक thāka f (Poetry.) Perplexed, nonplussed, confounded state; being at a loss or stand. 2 A stop or pause in music. v तुट. Ex. सुरासुर पाह- ति नृत्यकौतुक ॥ जेथें जेथें तुटे थाक ॥ मान तुकविति ब्रह्मा- दिक ॥ तये काळीं ॥. 3 m Depth or bottom. 4 Weariness. v लाग. See थांग.

ठाकाठोका ṭhākāṭhōkā m (ठोका by redup.) A prediction (of a जोशी &c.) v ये, उतर, पट, लाग or लागू हो, प्रत्य- यास ये.

थांगपूस thāṅgapūsa m f N.D. (थांग & पुसणें) Trace, tidings, accounts (of a thing lost). v लाव, लाग g. of o. or s.

ठाव ṭhāva m ( H) Bottom (of a well, pond, pit). 2 Bottom, figuratively; the utmost extent or profundity; the bound or limit. 3 fig. The place or unknown spot (of a thing lost and sought). v लाव, लाग g. of o. Ex. मी चार दिवस शोधितों परंतु अझून माझे म्हैशीचा ठाव लागत नाहीं. 4 A place. Ex. दे माय धरणी ठाव. 5 Room, free or clear space. Pr. शेजी गेली ठाव झाला. 6 Any thing (a leaf, a piece of matting &c.) spread to receive the food at a meal: also by meton, a dish of victuals. 7 In poetry for टाव or टाहो. ठाव घेणें-पाहणें or खडा टाकून ठाव पाहणें To seek to get the bottom of; to try the depth of; to fathom, to sound. ठाव लागणें g. of s. To be discovered or found; to come to light; to turn up. ठाव लावणें g. of o. To discover or find; to trace out. ठाव सोडणें To leave its proper seat or place. ठाव सोडणें with चित्तानें or मनानें g. of s. To get out of one's right mind.

थेटें or थेटेपडसें thēṭē or nthēṭēpaḍasēṃ n A catarrh or cold. v ये, लाग, हो.

ठिकाण n ठिकाणा m A place gen.; a spot, an abode, a dwelling. The unknown spot (of a thing lost and sought). v लाव & लाग. Appearance, signs, indications. ठिकाणावर आणणें To bring into its proper sphere or place. ठिकाणीं आणणें or लावणें To recover or restore; to bring to its place.

ठिकाण ṭhikāṇa n ठिकाणा m ( H) A place gen.; a spot, an abode, a dwelling. 2 The unknown spot (of a thing lost and sought). v लाव g. of o. & लाग g. of s. 3 Consistency or harmony (of speech or conduct). 4 Appearance, signs, indications, i. e. upholding basis or ground (of a thing forthcoming or to be done). Neg. con. Ex. दुपार झाली अझून त्याचे स्नानास ठि0 नाहीं; अद्यापि स्वयंपाकास ठि0 नाहीं. 5 Bottom figuratively; the utmost extent or profundity; the bound or limit. Ex. शब्द किती आहेत ह्याचा ठि लागत नाहीं. 6 Ground, basis, foundation (of a rumor &c.) 7 Place of inherence or especial residence; seat, subject, home, dwelling place; as खरबूज रोगाचें ठिकाण; सद्गुरु ज्ञानाचें ठि0; देह अभिमानाचे ठि0; अविचार दरिद्राचें ठि0; झाडी वाघाचें ठि0; ओस ड गांव चोरांचें ठि0. 8 Pitch or proper elevation of a note or the tune. v धर, साध, राख, सोड, सुट. ठिकाणचा अंक The original number or mark (as at the manufactory or place of production). ठिकाण- चा तुटणें To be broken off from one's or its home, stock, parent-seat. ठिकाणचा रोग The root of a disease; the disease at its fountain-head. ठिकाणचा विंचू उतरणें or जाणें To abate or cease at the very spot of the sting--the tingling or smart of a scorpion-sting. ठिकाणची खरिदी Purchasing (or the article purchased) at the place of production. ठिकाणची बातमी-वार्त्ता-वर्त्तमान Tidings from the very spot. ठिकाण पुसणें or मोडणें To sweep or wipe clean; i. e. to exhaust or destroy utterly. ठिकाणावर आणणें To bring into its proper sphere or place, lit. fig. ठिकाणीं आणणें or लावणें To recover or restore; to bring to its place. ठिकाणीं ठेवणें To put into, or to keep in, its proper place. ठिकाणीं येणें or लागणें To come to its place; to be recovered or restored; to get right. ठिकाणीं लाव- णें or पाडणें To trace to its origin or source.

ठणका ṭhaṇakā m (ठण! ठण!) A throbbing or shooting; a violent pulsation. 2 Sharpness or keenness (of wind, cold &c.) 3 (also ठुणक) A fit of pettishness. v ये. 4 The sensation or affection from sharp cold. v बस, लाग, as with Cold as prevailing, the verbs are पड, सुट.

ठोकर ṭhōkara f ( H) Tripping or stumbling; striking of the foot against. v खा, लाग. 2 Thumping, bumping, or striking against gen. 3 fig. A loss in trade: also a blow or stroke of misfortune.

थपी thapī ad (Opp. to कुडती Heightwise.) Flatwise or on its face--a thing laid. v लाव, बसव, लाग, पड.

थरथरी, थरथर f Quivering, shivering; shuddering. v लाग, सुट.

थरथरी or थरथर tharatharī or tharathara f Quivering, shivering, shaking: also shuddering. v लाग, सुट.

थट thaṭa m f Throng, crowd, close multitude (of men, cattle &c.): also throngedness or press. v लाग g. of s. 2 Compact or close order; full and dense array. v जम, बस, मिळ, बन, हो.

थुथु thuthu f (Imit.) Flouting or jeering with fie! hoot! tut!: also flouted or jeered state. v कर, मांड, लाव, हो, लाग.

उबजळा ubajaḷā m Worrying or wearying out: also worried or wearied state. v दे, आण, लाव, लाग.

उदान udāna m (S) One of the five vital airs,--that which rises up the throat and passes into the head. 2 n Gasping and heaving (as in the agonies of death); sense of suffocation through over-eating or from disease. v लाग.

उलगणें ulagaṇēṃ v i (उ & लाग) To cease, end, pass away--youth, a season.

उलटवारा ulaṭavārā m An opposite wind. v ये, लाग.

उन्हाळी unhāḷī f (उन्हाळा) Heat of weather; the heat of the hot season. 2 The hot dysury. v लाग, हो 3 A particular plant. 4 C The hot season.

सक्रि.       उपाळणे; उपटणे : ‘किती ये ऊपाळती लाग वेगे.’ − राक २५. [सं. उत्पाटन]

सक्रि. उपाळणें; उपटणें. 'किती येक ऊपाळती लाग वेगें' -राक २५. [उत्पाटनं]

उपासपारणें upāsapāraṇēṃ n A general term for Fasting. v कर, लाव, मांड, लाग.

उराड urāḍa n (ऊर) A high projecting breast. 2 A contemptuous term for the breast or chest. 3 Strain or press upon the breast. v लाग. उ0 काढून चालणें To strut haughtily or pompously.

स्त्री.१ डागडुजी; दुरुस्ती; व्यवस्था; मजबुती; पुनर्घटना. 'लोकांचे कर्जांचा मार्ग होऊन आपली उस्तवारी होईल.' -रा १३.९१. २ उपचार; तैनात; शुश्रूषा. 'जखमांची वगैरे पथ्य- पाण्याची उस्तवारी बरीच आहे.' -ख ११.६०१७. 'राजा- राणीची उस्तवारी करितात.' -प्राणिमो ११०. ३ मशागत; लाग- वड (शेत, जमीन वगैरेची). 'जमिनीची नीट उस्तवारी ठेविल्यास ती सुधारते.' -शे ३.२. ४ (माण.) उठाठेव; चौकशी. [फा. उंस्तुवारी]

ऊट ūṭa f A scotching stone or stopper placed under a wheel. v दे. 2 Obstruction (as of a stone, mound, bank &c.) occurring to a wheel. v लाग. ऊट उतरणें g. of o. To humble, bring down, break the pride and swelling of: also to ruin or impoverish. 2 g. of s. To begin to run down the hill (of adversity, dishonor &c.)

उतराई utarāī f (उतरणें) Price of carrying or conveying (down a hill, over a river &c.): price of transcribing, copying, sketching, drawing, picturing: price of plucking or gathering (mangoes &c.) 2 R The descending portion of life; declining years. v लाग, जड.

स्त्री. १ उतार असलेली जमीन; उतरड; ढाळ. म्ह॰ चढणीस घोडा उतरणीस रेडा. २ उतार; उतरता रस्ता. ३ (उत्त- रायणांतील) उत्तरेकडून वाहणारा वारा. ४ वय-संपत्ति वगैरेस लाग- लेली ओहोटी; कमी होत जाणें; अवनति; हीन स्थिति. ५ (यंत्र) क्षितिजपातळीशीं कलती अशी पातळी; तिर्यक् धरातल. (इं.) इंन्क्लाईंड प्लेन. ६ पिकविण्याकरितां झाडावरून उतरलेले आंबे. -न. ज्या ठिकाणीं नदींतून पायानें चालत जातां येतें अशी जागा; उतार. [सं. उत् + तृ/?/-उत्तरण]

उठकळ uṭhakaḷa f sometimes उठकर & उठकळा & उठ- कट f (उठणें & काळ Time to rise up.) Getting up and away; necessity or call to rise, remove, or depart. Ex. हा सुभेदार आला त्या सुभेदारास उ0 आली. उठकळ &c. is Call to rise, or a stirring, whether as an impulse within or as an incitement or a movement from without. Verbs pertaining to the first division of this sense are आण, लाव, ये, to the second, लाग, ये.

उठतांबसतां, उटल्यांबसल्यां, उठल्यांपडल्यां uṭhatāmbasatā, ṃuṭalyāmbasalyā, ṃuṭhalyāmpaḍalyāṃ ad (उठणें & बसणें) Every instant; in whatever business; on all occasions; continually. Ex. उ0 जर मारूं लाग- लां तर मग परिणाम काय?

वाळवी vāḷavī f (वाल्मिक S) A white ant, Termes. 2 A disease or rotting affection incidental to wood, cloth &c., and producing an appearance of the subject of it similar to that arising from the depredations of the white ant. 3 Used, as Cankerworm in English, to express any corroding and consuming disorder, anxiety, apprehension &c. v लाग.

वावझडी vāvajhaḍī f (वावझड) Spray. 2 Shivering or cold feeling arising from exposure to spray or driven rain. v लाग, भर, ये.

वेळ vēḷa m f ए (वेला S) Time, space of time, duration, while. 2 Time before us; time lying between the present moment and a moment to be; interval. Ex. पेरे होण्यास अझून वेळ आहे म्हणून अधीं घरें शाकारून घ्या. 3 Leisure, unoccupied and available time. Ex. माझे पाठीसीं काम आहे वेळ सांपडल्यास येईन. 4 A time, a portion of duration as occupied by an act, and as one among other portions so occupied; a time therefore with reference to repetition. Ex.तो दिवसास तीन वेळ जेवतो. In this sense a numeral prefix, or a prefix expressing multitude, paucity, statedness &c. seems to be necessary. 5 Time in excess; time exceeding the expected or the proper time. In this sense, therefore, the word, aided by construction with the verb लाव or लाग, well expresses Delay or lateness; as वेळ लावला or ली-लागला or ली Much time has been taken up; there has been delay. 6 f A time, a season, a time or period particularized or distinguished. Ex. ही वेळ पोथी वाचायाची वेळ; तो ते वेळेस घरीं नव्हता; Pr. येई वेळं तो खाई केळें. 7 A half of the day, one of the two divisions (the forenoon and the afternoon) into which the day is divided. 8 A division of the thirty घटिका whether of the day or of the night. There are eight, each consisting of 3¾ घटिका; viz. अमृत -उद्योग -काळ or मृत्यु -चंचळ or चोर -रोग -लाभ -शुभ -स्थिर -वेळ or वेळा. These all bear astrological significance, and are seasons, charged respectively with certain astral influences, and appropriate to certain human performances. Besides the above there are numerous other वेळ or periods of prevalence, suitableness, convenience &c.; e.g. अंधळीवेळ, घोर- वेळ, घातवेळ, चोरवेळ, जातीवेळ, येतीवेळ, राक्षसवेळ. वेळ दवडणें or फुटफुट वेळ दवडणें To drive on the hours; to misspend time. वेळभर During, through, or for one वेळ or half a day. 2 A long while. वेळ मारून नेणें See the phrase प्रसंग मारून नेणें. वेळ वाहणें To flow freely; to be propitious, favorable, suitable--the time or season of or for. वेळेचा गुण The quality of the time; the sway, bearing, secret influence of the occasion. Said in excuse of transgression, inadvertence, idleness, listlessness &c.

वहिला vahilā a & ad (Poetry.) Separate, disjunct, distinct. Ex. झडझडोनि व0 निघ ॥ माझे भक्तिचिये वाटें लाग ॥ जवकाळ असे दुरी ठेला ॥ तव तू हरिगुण गाय व0 ॥; also पाईक तत्काळ बोलाविला ॥ म्हणे तत्काळ हात तोडून टाक व0 ॥. 2 Quickly, smartly, promptly. 3 Certainly, positively, assuredly. Ex. त्याचा दास मी जाण वहिलें ॥ करीन कंदन लंकेचें ॥; also आठ राक्षस रावणें पाठविले ॥ रामास मारून यावें वहिलें ॥. Note. The above three senses have been determined with satisfaction; but the word occurs endlessly in poetry and is explained with endless diversity. The student may allow himself in the universal indulgence.

वि. लागवडींत असलेली, आणलेली (जमीन, शेत इ॰). -वाडमा १.२३. ॰जमीन-शेत-स्त्री. न. लाग- वडीची, पीक येणारी जमीन, शेत.

उक्रि. (प्र.) वाहणें पहा. [सं. वहन] वहन-न. १ वाहून नेण्याचें साधन; गाडी; वाहन पहा. २ वाहून नेणें; एकीकडून दुसरीकडे पोंचविणें, नेणें. ३ (पदार्थ.) उष्णता, वीज इ॰ वाहणें, जाणें. (इं.) कंडक्शन. [सं.] वहनीय- वि. वाहून नेण्यालायक, नेण्यास शक्य, योग्य. [सं.] वहित- वि. १ वाहिलेलें; नेलेलें. २ (शेत.) लागवडीस आणलेली, लाग- वड केलेली (जमीन) -न. लागवड. [सं.]

विधवाट vidhavāṭa f (विविध Various, वाट Ways.) Squandered or lavished state; utter exhaustion or consumption (through various acts of dissipation or destruction). v लाव, लाग, हो. Used with all the amplitude and arbitrariness marking this class of formations.

वीळ vīḷa f ए C (वेला S) Flow or rise of the tide. v लाग, ये, हो.

विलंब vilamba m (S Suspension.) Length of time (as consumed or lapsed in or since; or to be consumed or to lapse before or until) : also delay during or while; or interval from and between. v लाग, हो, अस.

विमर्द vimarda m C Delay; length of time consumed in or since : also interval, time intervening from and until. v लाग.

न. १ नाजुक, हळवा, दुखरा भाग. २ (ल.) नाजुक जागा; मर्म. 'वर्मीं खोंचला रुक्मिया ।' -एरुस्व ६.४४. ३ ज्याचा उल्लेख केल्यास राग येतो अशी गोष्ट; बिंग; जिव्हार. ४ रहस्य; तत्त्व च सार. -ज्ञा ५.९६. 'तो आत्यंतिक क्षेमाचें वर्म । भागवत- धर्म उपपादी ।' -एभा २.२७७. ५ मख्खी; खुबी; गुह्य. 'देव सख्यत्वें राहे आपणाशीं । हें तों वर्म आपणाचिपासीं ।' -दा ४.८.१२; -अमृ ५.५०. ६ बळी पडण्याचें, वश होण्याचें साधन. 'बायकांचें वर्म म्हणजे दागिने.' -शारदा ३२. ७ महत्त्वाची गोष्ट. 'सर्व काहीं धर्म आणि कर्माऽकर्म । चुकलिया वर्म व्यर्थ जाती ।' -रामदास स्फुट अभंग (नवनीत पृ. १५१) [सं. मर्म] ॰कर्म-न. १ उखाळीपाखाळी. 'हांसोनियां काढिति वर्मकर्मा ।' -आ उमारमासंवाद १. २ छिद्र; व्यंग. (बहुधां अनेकवचनी प्रयोग, उदा॰ वर्मे कर्में). ॰स्पर्श-वि. मनाला झोंबणारें; लाग- णारें (भाषण) -ज्ञा १३.२७०; 'कां वर्मस्पर्शवचनीं निंदितां । मुक्तासी व्यथा उपजेना ।' -एभा ११.४६७. वर्मणें-क्रि. वर्म जाणणें ? -अमृ ५.५०. वर्मी-वि. १ मर्मभेदक; बोंचक; टोंच- णारें (भाषण इ॰). २ मर्में, बिंगें, व्यंग, दोष जाणणारा. ३ गूढ, मर्म, रहस्य जाणणारा (एखाद्या धंद्याचें, यंत्राचें, कृतीचें); तज्ज्ञ. ४ मर्मज्ञ; मार्मिक; आंतला अर्थ, रहस्य जाणणारा (एखाद्या ग्रंथां- तील, वचनांतील). ५ कांहीं गुह्य गोष्टी, बिंगें असणारा; वर्म काढ- लेलें खपत नाहीं असा. 'वर्मी पुरुषास चौघामध्यें सभाकंप सुटतो.'

वरसोस varasōsa m (वर & श्वास) Breathing hard, blowing, puffing. v लाग.

वसाडा vasāḍā m (Or ओसाडा) Spray. v ये, लाग, उड.

वि. १ शोक, हर्ष, भय इ॰ कानीं व्याप्त, आर्त ग्रस्त. २ शारारिक-मानसिक वेद- नांनीं पीडित झालेला; बेचैन; विव्हळ. 'हरिणास एक बाण लाग- तांच व्याकुळ होऊन पडला.' ३ मग्न; लुब्ध; आपन्न या अर्थीं लेखांतून पुढील शब्दांशीं संयोग करून वापरतात. हर्ष, आशा, आनंद, क्रोध, काम, चिंता, क्षुधा, इ॰. ४ (ल.) चंचल. 'प्रति- बिंब सूय तें व्याकुळ ।' -विपू ५.४४. [सं. व्याकुल] व्याकु- ळणें-अक्रि. व्याकुळ होणें. 'चंचळ मानसें व्याकुळला ।' -दावि १७.९.

यमकाला यमक yamakālā yamaka Tit for tat; match with match; quid pro quo; giving as good as is brought. v मिळव, साध, लाव, बसव, & मिळ, लाग, बस. 2 Assenting to every thing said; constant yessing.

क्रिवि. लागलीच; लगोलग पहा. [लागणें] ॰तगे- करून-क्रिवि. घाईनें व अर्धवट; कसें तरी. 'पाऊस डोईवर आला तेव्हां. लगेतगेकरून एकदांचें घर शेकारून घेतलें.' ॰तार-क्रिवि. (व.) एकसारखा; मध्यें खळ न पडतां. 'लगेतार बारा वर्षें नोकरी केली.' [हिं. लगातार] ॰धूम-क्रिवि. झपाट्यानें; चट- पटीनें; जलदीनें; झटक्यांत; क्षणांत. (क्रि॰ पळणें; धावणें; जाणें; येणें). हा शब्द भोरपी इ॰ लोक चमत्कार दाखवितांना योजि- तात व लगेढोल या अर्थीच पण थोड्या फरकानें हा येतो. ॰लगे- स्त्री. घाई; गर्दी; उतावळी. 'अशी लगेलगे केली तर काम बिघ- डेल, सावकाश करा.' -क्रिवि. घाईनें; गडबडीनें; उतावळीनें. 'तुमचें बलावणें आलें तेव्हां लगेलगे जेवलों आणि तसाच आलों.' ॰हात-क्रिवि. १ त्याच वेगानें; त्याच दमांत; त्याच कामाबरो- बर. 'तुम्ही बाजारांत जातांच आहां तसेंच लगेहात पुढें जाऊन त्या गृहस्थास बोलावून आणा.' २ दुसरी एखादी गोष्ट करीत असतां; त्याचवेळी; एकसमयावच्छेदेंकरून. ३ (सामा.) लाग- लीच; पाठीमागून; ताबडतोब. 'एका शब्दावरून निराळ्या शब्दाचे वाचक असे शब्द लगेहात हावे तितके करतात.' -नि १८६.

स्त्री. १ चापट; थापड; थप्पड; आघात; प्रहार; चपेटा; तडाखा (वाघाच्या किंवा मांजराच्या पंजाचा, हाताचा). 'मृत्युव्याघ्रें चपेटघात । मारूनि प्राण घेतला ।' -मुआदि २७. १०६. 'साहेल काय हरिची गज, गरुडाचीहि लावक चपेटा ।' -मोउद्योग १२.२४.२ दुर्दैवाचा किंवा संकटाचा तडाखा, झपाटा. ३ धंद्यांत बसलेली ठोकर किंवा आलेली तूट.(क्रि॰ मारणें; बसणें). 'यंदा गुरें मेल्यामुळें मोठी चपेट बसली.' ४ लुटारू किंवा पटकी यांचा हल्ला; धाड. ५ पिकावर हिंव, चिकटा, मोवा पडून किंवा पीक उंदरांनीं खाऊन झालेला नाश. ६ भूत, पिशाच यांचा तडाखा, झपाटा. ७ जुलमी राजाकडून, माणसाकडून झालेलें दुःख, ताप. ८ लढाईंत किंवा युद्धांत बसलेला आघात, लागलेला वार. ९ (ल.) हाताची चापट; तडाखा. -एभा ९.४४. 'धरा पंढरीची वाट । जंव नाहीं चपेट । घात पडिला काळाचा ।' -तुगा २५६४.१० वर्चस्व; सत्ता; मुठींत येणें. 'तो माझे चपेटींत येईल त्या दिवशीं मारून निसंतान करीन.' -वि. १ हाणून पाडलेला; उध्वस्त केलेला; जमीनदोस्त केलेला; उजाड पाड- लेला. २ (ल.) खाऊन फस्त केलेला; खर्चून टाकलेला; लक्क, साफ केलेला. चपेट (-नाम) पहा. [सं.] ॰साधणें-(व्यापारांत वगैरे) चांगला लाग साधणें; चांगलें बस्तान बसणें; नीट संधान लागणें.

पु. १ पलीकडील तीरास चालत जातां येण्यासारखी पाण्यामधील वाट. 'तो पव्हण्याहूनि पायउतारा ।।' -ज्ञा ५.१६५. २ एखाद्या औषधाची तीव्रता, जोर कमी करण्याकरितां दिलेलें औषध. ३ विषावरील वगैरे औषध, मंत्र, उपाय, इलाज, प्रतिकार. 'जेणें विष पाजिलें दुर्धर । तोचि करूं धांवे उतार ।' -ह १४.१६२. ४ सन्मान, संतोष दाखविण्याच्या वेळीं अंगावरील पोषाख अथवा दागिने बक्षीस देणें. अंगावरील उतरून देणें. ५ कमी होणें; ओसरणें. (नदीचा पूर, रोगाची तीव्रता, दुःख, वैभव, कीर्ति, संपत्ति वगैरे). र्‍हास; शांति; शमन. ६ जमिनीचा उतरतेपणा; ढाळ; उतरण. ७ चौघड्याच्या अखेरीस वाजविण्याची जलद गति; बाजा. ८ होडीचें, तरीचें भाडें; होडींतून पलीकडे जाण्याचें भाडें; नोर. ९ नक्कल. 'उतार ग्रंथाचा असे लिहिवणें ।।' -दावि २५०. १० उतारा; एका ग्रंथांतील दुसर्‍या ग्रंथात घेतलेला भाग. 'त्याचि कथेचा आला काहींसा या उतार कवनांत ।' -मोअनुशासन ८.९८. ११ पालट होणें; बदलणें; तीव्रता कमी होणें. 'परंतु जनकोजी शिंदे यांचे बुद्धीस उतार पडेना.' -भाब ९५. [सं. उत् + त, -उत्तार] -वि. १ उतार वय होण्याच्या मार्गास लागलेला; वृद्धत्व आलेला. २ हीण; हिणकस; दुय्यम प्रतीचा; चढ याच्या उलट. ३ नाशाच्या पंथास लागलेला; मोडकळीस आलेला; र्‍हास होण्याच्या मार्गास लाग- लेला; मंदीचा; तोट्यांत चाललेला. सामाशब्द-उतार खर्च-पत्र-पान-औषध-गोळी-पुडी-मात्रा-मोल-मोली-डाव-वाट-रंग-काळ-चावडी-मंत्र-मार्ग-मसलत-बेत. ॰खालीं असणें-पडणें- अपकर्षास लागणें; निकृष्ट स्थिति प्राप्त होत जाणें; ओहोटी लागणें; उतरती कळा लागणें; मंदी येणें. ॰खालीं चालणें-गति कमी करणें. ॰करी-करू-पु. १ मुशाफर; प्रवासी; पांथस्थ; तात्पुरता मुक्काम करणारा-केलेला. २ द्रव्य वगैरे देऊन नदीपार जाणारा. ॰घाट-पु. नदीवरील पायर्‍यांचा रस्ता. ॰घात-पु. (गो.) विश्वासघात. [उत्तर + घात] ॰चढ-स्त्री. १ खालीं वर होण्याची क्रिया; कमी अधिक होण्याची क्रिया (आजार, माणूस वगैरेंची); क्षयवृद्धि; उत्कर्षापकर्ष. २ एखाद्या प्रदेशाचा उंचसखलपणा. ३ किंमतीमध्यें कमीजास्तपणा होणें; भावांत बदल. ४ ताप कमीअधिक होणें. ॰चावडी-स्त्री. १ खेड्यांतील पांथस्थ वगैरे जींत उतरतात ती चावडी; डाक- बंगला; धर्मशाळा. २ (ल.) पाहुणे उतरण्याची जागा; अतिथि- घर. ॰चिठी- स्त्री. १ जलमार्गावरून प्रवास करण्याचा परवाना. २ नक्कल; रद्द केलेलें खत-पत्र (पूर्वी वरील श्रीकार खोडून, फाडून खत रद्द करण्याची पद्धत असे). ३ विष वगैरे उतरावें म्हणून बांधलेली- मंतरलेली चिठी, कागद. ४ कोणत्याहि लेखाची नक्कल. ५ (थट्टेनें) बडतर्फीचा हुकूम. ॰जमीन-स्त्री. सखल होत जाणारी जमीन; उतरण. ॰तसरीफ-स्त्री. एखाद्याचा सन्मान करण्याकरितां स्वतःच्या अंगावरून काढून दिलेलीं वस्त्रें. उतार अर्थ ४ पहा. [अर. तसरीफ् = सन्मान; बहुमानाचीं वस्त्रें देणें] ॰तळ-पु. माणसें, गाड्या उत- रण्याची गांवाबाहेरील जागा; अड्डा, गाडीतळ; वाटेंतील मुक्कामाची जागा. ॰तेज-वि. १ ज्याचें तेज कमी झालें आहे असा. २ क्षीण; निस्तेज; निःसत्त्व; निःशक्त. ॰तोंड-न. ज्यापासून घाट उतर- ण्यास सुरुवात होते ती डोंगरांतील जागा; उतरणीचा आरंभ. ॰दिवस-पु. १ आयुष्याचे अखेरचे दिवस; वार्धक्य. २ आप- त्काळ. ॰पातार-बितार-पु. १ सर्वसामान्य प्रवासखर्च. २ तरीचें भाडें; वाहनाचें भाडें; उतार. ३ मार्गावरील कर, जकात वगैरे. ॰पान-न. १ (गंजीफा-पत्त्यांतील खेळांत) खेळलेलें, खेळा- वयाचें पान. २ हिशेब पुढें चालू केलेलें, करावयाचें पान. ॰पेठ- स्त्री. १ ज्या ठिकाणीं निरनिराळ्या ठिकाणचा माल विकावया- करितां येतो व खरेदी केला जातो असें शहर, बंदर, व्यापारी शहर. उतरपेठ पहा. 'आचाराचें मूळ पीठ ।वेदांची उतारपेठ ।' -ज्ञा १७.२७४. २ उतारतळ पहा. ॰पोषाख-पु. १ अंगावरून उत- रून बक्षीस दिलेलीं वस्त्रें. २ अंगावरून काढून टाकलेलीं जुनीं वस्त्रें. उतार अर्थ ४ पहा. [फा. पोशाक् = वस्त्रें] ॰बंद-पु. ज्या काग- दावर कोणत्याहि गोष्टीची नक्कल काढली आहे असा कागद. -वि. १ उतारावर असलेली, उताराची. २ अपकर्षाप्रत जाणारी. [फा. बन्द्] ॰बंदर-न. १ जलमार्गावरील प्रवासी व माल उतरण्याचें ठिकाण. २ जलमार्गांत लागणारें ओरवा करण्याचें-नांगर टाकण्याचे स्थल. बंदर पहा. [फा. बंदर्] ॰बाजी-स्त्री. १ पत्त्याच्या डावां तील दहिल्यापासून खालचे पत्ते. २ अंगावर येणारा, हार येत असलेला खेळ. ३ चौघड्याच्या अखेरीस जलद वाजविण्याची गत; बाजा. उतार अर्थ ७ पहा. ॰बाजू-स्त्री. (पत्यांच्या खेळांत) ज्या बाजूनें प्रथम पान खालीं टाकावयाचें, उतरावयाचें ती बाजू. ॰मणी, मोहरा-पु. विष उतरविणारें रत्न. ॰मान-पु. १ पाणउतारा; अपमान; अप्रतिष्ठा; अवहेलना. २ वृद्धावस्था; आयु- ष्याची उत्तरावस्था. -वि. (व्यापक) अवमानित; अपमानित; मान- खंडना केलेला. ॰माल-पु. होडींतून पलीकडे पाठवावयाचा माल. ॰वय-न. म्हातारपण; वृद्धावस्था. [सं. उत्तरंवयः] ॰वस्त्र-न. १ जीर्णवस्त्र; फाटलेले कपडे. २ दुसर्‍यानें अंगावरून काढलेलीं किंवा टाकून दिलेलीं वस्त्रें. 'उमदीं तरी ते उतार वस्त्रें । घालूं नये रे अंगा- वर ।' -दावि ४३९. ॰वेळ-स्त्री. दोन प्रहर दिवस टळल्यावरची वेळ; संध्यासमय.

पु. १ पिता; जनक. २ (बापासारखा ) चुलता (धृतराष्ट्र भीष्मास म्हणतो) कीं माझा वधिला शिखंडिनें बाप ।' -मोकर्ण १.१२. ३ (काव्य.) संस्कृतांतील तात शब्दाप्रमाणें अनुकंपार्हत्वदर्शक संबोधन (लहानाला किंवा सत्कारार्थीं योजतात). 'जरी स्वधर्मैकनिरत । वर्ताल बापा ।'-ज्ञा ३.१०२ -वि. फार; पुष्कळ; मोठा.'बापु उपेगी वस्तु शब्दु ।' -अमृ ६.१. -उद्गा. आश्चर्य किंवा दुःख याचें दर्शक. 'बाप ! अज्ञानाची भुलि कैसी ।' -भाए ३.१५. [सं. पिता, वप्तृ; प्रा. बप्प, बप्पो; का. बाप्प; पोर्तु. जि.पतर्रो, पात (पितृशीं जास्त जुळणारा); आर्मेजि. बाप] म्ह॰ बापास बाप म्हणत नाहीं तो चुलत्यास काका कोठून म्हणणारा?' बापसि बाप न म्हणें ऐशासी काय होय आजोबा ।' -मो. (वाप्र.) बाप(ब)शेटीची पेंड-स्त्री. हवी त्यानें हवी तितकी न्यावी अशी वस्तु; फुकट मिळालेली व वाटेल तशी खर्चिली जाणारी वस्तु, संपत्ति; विपुल व सुसाध्य वस्तु. (बापशेट नांवाच्या श्रीमान् व उदार गृहस्थाच्या नांवावरून हा शब्द रूढ झाला असेल). ॰होऊं लागणें, म्हणविणें, बाप होऊन (करणें, बोलणें)-बापाची किंवा मोठेपणाची जागा घेणें; वर मोठेपणा मिरवणें. (एखाद्याचा) बाप होणें-बाप लागून राहणें-एखाद्यापेक्षां वरचढ असणें; त्रास देणारा असणें.बापाचा माल-एक शिवी; कोणीं उधळेपणानें दुसर्‍याचा माल खर्चू लाग- ल्यास त्यास म्हणतात. बापावरून पवनें-बापाच्या नांवानें, बापावरून शिव्या देणें. बापास बाप न म्हणणें-वाजवी गोष्टींत कोणाचीहि मुर्वत न धरणें. बापास बाप न म्हणणाराभीड मुर्वत न धरणारा; खडबडीत स्वभावाचा. ॰आजांचा धर्म-पु. पूर्वजांचा धर्म; पिढीजात आलेला धर्म. बापई-पु. (माण.) बाप्या; वयांत आलेला पुरुष. ॰घर-न. माहेर.' मग आप-घर त्यागूनि बापघरीं केलिया वस्ति ।' -सप्र ११.४९. ॰जन्मांत- जन्मीं-क्रिवि. सर्व आयुष्यांत; जन्मापासून आजपर्यंत 'मी बाप- जन्मीं कोणाचें उणें उत्तर बोलून घेतलें नाहीं. ' [बाप + जन्म] ॰जादे-दादेपुअव. वाडवडील; पूर्वज. 'दिल्ली याचे बापजाद्याची -गोखंचिशाब १२. [फा. बाब् = पिता + अर. जद्द = आजोबा] ॰पण-न. सामर्थ्य; पितेपण. 'तरि बापपण आपुलें कां दाख- विजेना ।' -ऋ ३४. ॰पोरका-वि. बाप मेल्यामुळें पोरका बनलेला. ॰भाऊ-पु. भाईबंद; भाऊबंद; नातेवाईक; दायाद (वतनांतील वांटेदार). ॰भावकी-स्त्री. १ भाऊबंदकी; नातें. २ दाट परिचय; परमस्नेह. ॰भ्रम-पु. मोठा भ्रम. 'बापभ्रमाचें विंदान । केवढे सायास पक्षियांचे ।' -जै ७७.५४. [बाप = मोठा + भ्रम] ॰माय-स्त्री. (काव्य.) बाप आणि आई (हा शब्द विशेष रूढ नाहीं. रूढ शब्द मायबाप, आईबाप, मातापिता हे आहेत). 'जैसी अबला सासुरां राहे । चित्तीं आठवे बापमाये ।' बापया-य-पु. बाप्या; पुरुष. बापयोद्धा-पु. मोठा योद्धा. 'बापयोद्धा तो निःशंक ।' -जै ७५.१२६. [बाप = मोठा + योद्धा] ॰रोटी, बापु(पो)ती-स्त्री. (हिं.) (शब्दशःअर्थ-बापाची भाकरी, अन्न). वडिलोपार्जित चालत आलेली वतनवाडी, माल- मत्ता. बापा-पु. १ (खा.) बाप. २ बापाचें संबोधन; (आद- रार्थीं हाक मारतांना) अहो ! अरे ! 'अर्थाचा दास पुरुष अर्थ नव्हे पुरुषदास बापा हें ।' -मोभीष्म १.९०. ३ (कों.) एक पिशाचदेव; बापदेव. बापाजी-पु. (संबोधन) मोठ्या माण- साला हाक मारतांना म्हणतात. 'बापाजी ! आम्ही हीं चित्रें तुमचा अनुग्रह चितारी ।' -मोउद्योग ११.५२. बापाला-पु. (गो.) मावशीचा नवरा. बापाशीक झंवरी-वि. (हेट.) एक शिवी. बापाशीं संभोग करणारी. बापिक-पु. कुलपरंपरागत धर्म; हव्यकव्य; कुलधर्म. -वि. कुळांतील; कुलपरंपरागत. 'एथ स्वामीचें काज । ना बापिकें व्याज ।' -ज्ञा १२.६७. बापु-वि. मोठा. -उद्गा. बापरे; अरे बापरे ! 'बापु ! कळा वानु कैसी ।' -ऋ ६. बापु(पू)रज(झ)दा-वि. वंशपरंपरा. 'बापूरजदा घेत जाऊन...' -वाडथोमारो २.१०६. बापु(पो)लभाऊ-भाव-पु. (गो.) चुलत भाऊ. बापु(पो)लयों-पु. (गो.) चुलता. बापुला, बापु(पू)य-स-पु. (गो. कु. कों.) बाप. बापू-पु. आदरार्थीं पुरुषास म्हणतात. बापोलभैण-स्त्री. (गो.) चुलत बहिण. बाप्या, बाप्यो-पु. बाप होण्याच्या वयाचा, वयांत आलेला पुरुष; प्रौढ. (-अव. बापे-प्ये). बाप्यामाणूस-पु. पुरुष. याच्या उलट बाई- माणूस.

आग āga f (अग्नि S) Fire. 2 fig. Ardor, heat, burning, glowing. आग पाखडणें with वर of o. To scatter calumnies concerning. आग रिघणें To immolate herself upon the funeral pyre of her husband--a widow. आग लागणें acc. of s. as धान्याला-वस्त्राला To be exceedingly dear. आग लागो Fire seize it! burn it! आग लावणें To excite a quarrel; to kindle dissension. आग लावील आणि विझाली कां नाहीं जाऊन पाहील Used of a malignant and mischievous fellow who will set people by the ears, and then affect concern about it. आगलाव्या नी बोंब- माऱ्या m A term for one who will perpetrate a mischief or an act of wickedness, and then vehemently charge it upon another. आग वरसणें (To shower down fire.) Used with numerous words, such as पाऊस, ऊन, लढाई, संकट, चोर, and in gen. case as पावसाची-उनाची-लढाईची-संकटाची-चोरां- ची-आग वरसणें, signifying To be excessive, intense, intolerable, overwhelming: also with धान्या- ची-फळांची-गुळाची-लाडवांची-तुपाची-आग वरसणें To be overflowingly copious or plentiful. आग हातीं धरवेल पण (हा) हातीं धरवणार नाहीं Said of a hot-headed, wildly passionate person. आगींत उडी घालणें or टाकणें To rush daringly into danger. आगींत or आगीवर तेल घालणें or ओतणें To cast oil upon fire; to add fuel to the flame. आगीवांचून धूर निघत नाहीं The waves never rise but when the winds blow. आगीवाऱ्याचें भय (from आग & वारें q. v.) Expresses fear or apprehension of the epidemic cholera. 2 (आग & वारा Wind.) Also आगीवाऱ्याचे दिवस Expressions in constant use in windy weather with reference to scattered grass or rubbish. v हो, लाग, सुट. कोण्ही आग व्हावे कोण्ही पाणी व्हावे Men ought to be diverse and multiform: some should be quick and fiery; some should be slow and gentle.

स्त्री. १ खांद्याखालील हात व बरगडी यांमधील खोलगट जागा; बगल; खांक. 'काखेसी मेरू घेऊनि देखा । कैसें नृत्य करील पिपीलिका ।' -रावि १.२२. म्ह॰ 'काखेंत कळसा, गांवास वळसा.' 'काखेंत धाकटें महारवाडा शोधी.' २ तंतू; ताणा; पागोरा (कारण हा देंठाच्या काखेंतून फुटतो म्हणून). (क्रि॰ फुटणें). [सं. कक्षा; प्रा. कक्ख; हिं. कांख; गु. बं. उ. काख; सीगन कख] काखा वर करणें-बगलेंत कांहीं नाहीं हें दाखविण्यासाठीं दोन्ही हात वर करणें; दिवाळखोरी प्रसिद्ध करणें; आपण खंक बनलों असें सांगणें; नंगा बनणें. काखा वाजविणें-आनंद प्रदर्शक चेष्टा करणें; आनंदाचे भरांत दंड बगलेवर मारणें; टिर्‍या पिटणें. काखेंतला काढून बाजारांत मांडणें -स्वकपोलकल्पित गोष्ट खरीच आहे म्हणून भर चारचौघांपुढें मांडणें, सांगणें. काखेस मारणें-१ एखाद्याला आश्रय देणें, आपलासा म्हणणें. २ कांहीं पदार्थ घेऊन पळ काढणें, किंवा एखादी वस्तु उपटून पोबारा करणें. ॰बि(भि)लाई-बिल्ली -स्त्री. काखेंत होणारी एक गाठ; बगलबिल्ली; काखमांजरी पहा. ॰भोंवरा -पु. घोड्याच्या पुढील दोन पायां पैकीं कोणत्याहि एका पायाच्या जांघेंत असणारा केंसाचा भोंवरा; हा अशुभकारक समजतात. ॰मांजरी-स्त्री. काखेंतील गळूं; बग- लेंतील पुटकुळी; बाहु, बरगड्या, खांदे व काखा या ठिकाणीं पित्तप्रकोपामुळें वेदनायुक्त व काळ्या फोडांनीं व्यापलेली अशी होणारी एक गांठ. -योर २.४२५. हिला लोणी लावून तें मांजराकडून चाटविलें म्हणजे ही बरी होते अशी समजूत आहे. ॰वाळ -(कु.) चोळीला काखेंत लावण्याची पट्टी; लाग. ॰सावला वि. (वाटेनें जाणार्‍या किंवा जावयास निघालेल्या प्रवाशाप्रमाणें काखेंत सावलें म्हणजे चिरगूट घेतलेला) आळशी; उदासीन; (चालू कामधंद्याविषयीं) काळजी, आस्था, किंवा संबंध न दाखविणारा. (निष्काळजी चाकर, मुलगा किंवा एखाद्या संस्थेच्या सभासदाला हा शब्द निंदाव्यंजकतेनें लावतात.)

शब्ददोष śabdadōṣa m (S) A blemish or an imperfection in words or a word (not as inherent or essential, but as occurring); verbal fault or faultiness (in literary composition). Thirteen Verbal faults are enumerated; viz. श्रुतिकटु, च्युतसंस्कृति, अप्रयुक्त, अस- मर्थ, निहतार्थ, अनुचितार्थ, निरर्थक, अवाचक, अश्लील, (This term expresses the faults of जुगुप्सा, अमंगल, & व्रीडा,) संदिग्ध, अप्रतीत, ग्राम्य, नेयार्थ. These thirteen are taught in काव्यप्रकाश; in प्रतापरुद्र the enumeration is of seventeen; viz. अप्रयुक्त, अपुष्ट or अपुष्टार्थ, असमर्थ, निरर्थक, नेयार्थ, च्युतसंस्कार or च्युतसंस्कृति, संदिग्ध, अप्रयोजक, क्लिष्ट, गूढ or गूढार्थ, ग्राम्य, अन्यार्थ, अप्रतीतिक, अविमृष्टविधेयांश, विरुद्ध- मतिकृत, अश्लील (involving जुगुप्सा, अमंगल, & व्रीडा), परुष or श्रुतिकटु. These may be briefly rendered as:--अप्र0 Unestablished by good authority or approved use; अपु0 Foreign to the subject, irrelevant; अस0 Unsupported (in the sense intended--a sense conformable to the शक्ति or power of the word) by popular usage or acceptation; निर0 Lacking significance or import, unmeaning (e. g. च, हि, तू, खलु, ननु, or, in Prakrit, पैं, पां); ने0 Intelligible through understanding the conventional or the determined sign or token; च्युत0 Of violated grammar, ungrammatical; सं0 Ambiguous or equivocal; अप्र0 Superfluous or redundant; क्लिष्ट Hard of interpretation; गूढ Deep or occult (unnecessarily); ग्राम्य Rustic; अ0 Of which the obvious meaning is different from the meaning intended; अप्र0 Of which the verification (to be found in another Shástra) is lacking here; अवि0 Of which the predicate is made to bear upon a wrong clause or portion of the sentence; (see ex. in the English of Rom. vi. 17;) विरु0 Enforcing or causing an apprehension different from the sense sought to be conveyed; अ0 Coarse, rude, vulgar, obscene &c.; i. e. offensive to modesty or shame; reviling or abusive; nauseating, disgusting, or productive of the sense of the unpropitious, unkindly, or disagreeable; प0 Harsh, rough, grating, or thrilling to the ear. 2 Familiarly. Blame, impeachment, fault charged against, word. v ठेव, घाल, लाव, आण,, & ये, लाग. 3 The slur of a word or name; the fault or badness of a name having passed (upon a person, matter, or thing exempt from real blameworthiness). Ex. पतिव्रतेस व्यभिचारिणी म्हटली श0 तर येतो Cæsar's wife must be, not only blameless, but unblamed.

पु. १ मुख्य; म्होरका; पुढारी; सेनापति; स्वामी; धनी; सूत्रधार. उदा॰ सेना-ग्राम-नट-नायक. रघुनायक, यदु- नायक. -ज्ञा १.१०३. २ मुख्य पात्र, ज्याचें चरित्र काव्य नाट- कांत वर्णिलें जातें किंवा ज्याच्या चरित्राच्या अनुरोधनें संविधा- नक रचलें जातें तो पुरुष. (हा नायिकेचा नवरा असतोच असें नाहीं). ३ (पोवाडा, लावणी इ॰) श्रृंगारिक काव्यामध्यें ज्याचे आश्रयानें श्रृंगार वर्णितात तो; प्रधान वर्णनीय पुरुष (स्त्रीला नायिका म्हणतात). ४ गळ्यांतील हाराच्या मधलें रत्न. ५ नाईक पहा. ६ पति; स्वामी. 'करुनि वंदन जानकीनायका ।' ७ (साहित्य) चार प्रकारच्या नायकांपैकीं प्रत्येक. नायकचतुष्टय पहा. [सं. नी = नेणें, नायक] ॰चतुष्टयन. (साहित्यशास्त्र) धीरोदात्त, धीरप्रशांत, धीरललित आणि धीरोद्धत असे चार- नायक. नायक हा यश, प्रताप, धर्म, काम, अर्थ या उद्दिष्टांप्रमाणें वागत असल्याचें दाखवितात. ॰डा-पु. महारजातीचा म्होरक्या; महारांतील पुढारी. ॰वडा-डी, वाडा-डी, नाईक(कु)व (वा)डी-पु. १ पूर्वींचा जमीनमहसूल वसूल करणारा शिपाई. २ (नायकवडा) रामोशी, बेरड, यांचा म्होरक्या, नाईक. ३ जासूद; ४ पायदळांतील किंवा किल्यावरच्या दहा, वीस मनुष्यांवरचा अधिकारी. 'वसंतांची नायकवडी । खोचीति कोकि- ळांची धाडी ।' -भाए ४३४. ५ सेनापति नायक. 'न मिळतां नायकवडी । दळांची आइती थोडी ।' -शिशु ४८०. ॰वाडी- स्त्री. नायकवाड्याचें काम. नायका-स्त्री. कथानकांतील, काव्यांतील, समूहांतील वगैरे ख स्त्री; स्त्रीनायक नायिका पहा. 'जे लक्ष्मी मुख्य नायका । न मनेचि एथ ।' -ज्ञा ९.३७६. नायकी-स्त्री. १ नायकाचें काम व हुद्दा. २ मालकी; स्वामित्व. -वि. १ मालकीचे; स्वामित्वाचे. २ पुढारी; मुख्य असलेलें (राज्य, जात ). ३ (संगीत) गायानांत निरनिराळ्या रागां- तील चीजा म्हणण्याचें गुरूपासून संपादन केलेलें (ज्ञान). नायकी- कानडा-पु. (संगीत) एक राग. ह्या रागांत षड्ज, तीव्र ऋषभ, कोमल गांधार, कोमल मध्यम, पंचम, कोमल निषाद हे स्वर लाग- तात. जाति षाडव षाडव. वादी मध्यम संवादी षड्ज. गायनसमय मध्यरात्र. नायकीण-स्त्री. १ नायकाची बायको; नायिका. २ कारखान्यांत दाहा पांच स्त्रियांवर अधिकार, हुकमत गाजविणारी स्त्री; मुकादमीण. ३ मालकीण; धनीण; सत्ताधीश स्त्री. ४ नाचणा- रीण; कलावंतीण; गाणारीण अविवाहित स्त्री; कंचनी; वेश्या. ५ (गो.) वेश्या; व्यभिचारी स्त्री. रखेली. म्ह॰ नायकिणीच्या पोराळ दिसाची बापुय ना रातची आवय ना = नायकिणीच्या मुलाला दिवसाचा बाप दिसणें शक्य नाहीं व रात्रीच्या वेळीं आई मिळणें शक्य नाहीं. नायको-पु. (कु.) दशावतारांतील सूत्रधार (याच्याकडे फक्त पदें म्हणण्याचें वगैरे काम असतें). नायक्या बैल-पु. बैलांच्या रांगेंतील पुढचा बैल.

वेध vēdha m (S) Perforation, piercing, boring. 2 Perforation or puncture made, a hole pierced. 3 Piercedness, affection by a piercing body. 4 The ingress of a luminary at an eclipse: also the malign and unhallowed influence or operation attributed to the approaching obscuration: also the affectedness by it of the subject. Of this evil operation and the inauspicious state produced by it, the duration is, in a solar eclipse, twelve hours before the commencement of the obscuration, and, in a lunar eclipse, nine hours. During this period dining &c. are forbidden. 5 The arriving upon or the remaining upon a day on which is fallen or is to fall any particular tithi, nakshatra &c. of a portion of the following or preceding tithi or nakshatra, and the action of it (as benign or evil) upon that day. Ex. आज मंगळवारी दशमी दोन घटिका आणि एकादशी पडली सत्तावन्न घटिका तस्मात् ह्या एकादशीस दशमीचा वेध आहे. 6 The bearing upon and affecting generally of one nakshatra &c. upon another: also the point-blank opposition, and thus the piercing or transfixing (as fancied) of one object generally with respect to another. Note. The falling of one object directly in the line of another is viewed as dire and fearful. Thus the door of a house should not exactly front the gate of the yard; one window must not face another &c. 7 Hence the word is freely used in the sense of Opposition, impediment, hinderance, occurrent obstacle, difficulty, let, bar, block; also in that of Encumbrance, embarrassment, clog, oppressive and worrying operation (as of worldly cares and troubles); ex. जातों खरा परंतु वेध न आला म्हणजे बरा; माझे कामामध्ये वेध आला; प्रपंचाचा वेध ज्याचे पाठीमागें आहे त्याला खेळ तमाशें कोठून सुचतील; also in that of Care, concern, solicitude, anxiety; or urgency, pressure; ex. ह्या कामाचा मला वेध असा लागला कीं रात्रीं मला झोप नाही; also in that of Lively and never-intermitted remembrance; a constant pricking; ex. हरीचा वेध लागला गे बाई. 8 Depth or thickness, the third of the geometrical dimensions. 9 Ingress or entrance. Ex. एकएकासीं होय वेध ॥ परि प्राप्तिविण नव्हे बोध ॥. 10 (Piercing or piercedness.) Deeply entering into and affecting: also deeply affected state. Synonymously with छंद, नाद &c. v लाग. Ex. वाचेसी लागला तोचि वेध ॥ विनोदें बोले शिवशब्द ॥. वेध करणें In astronomy. To take an observation (of a heavenly body).

स्त्री. १ जोड; सांधा; सांध्याचा बिंदु, रेषा. २ भेग; फट; चीर; तडा; खांच; खिंड. ३ पेरें; ग्रंथि; खीळ; सांधा. ४ (विणकाम) हातमागांतील ताण्याचा तिडा, वेढा, कातरा (क्रि॰ पडणें). [सं. संधि] सांधीस बसणें, सांधींत पडणें-१ एकांतांत राहणें, पडणें (पतिमरणानंतर बारामास विधवा इ॰). २ (सामा.) मागें पडणें; लोकांच्या स्मरणांतून जाणें. सामाशब्द- ॰क-वि. सांधकाम करणारा (शिवण इ॰ तील). 'सांधकाला कर्तन व सौचन या दोन्ही विषयांत गति पाहिजे.' -(काकडे) शिवणकाम. ॰काम-न. सांधण्याचें, जुळविण्याचें, योग्य रीतीनें एकत्र करण्याचें काम. [सांधणें + काम] ॰कोंद-स्त्री. कानाकोंपरा; खांचखळगा; बीळ; फट; (सामा.) सर्व आडबाजूच्या बारीक- सारीक जागा. 'दिवा घेऊन म्यां सांधकोंद पाहिली.' (अव. उपयोग). ॰मोड-स्त्री. (बांधकाम करतांना) एका थरांतील दगड, किंवा विटा यांचे सांधे वरच्या थरांतील दगडविटांच्या सांध्याशीं सरळ रेषेंत न येतील असें करणें (क्रि॰ करणें). 'सांधमोड ३ इंचापेक्षां कमी नसावी.' -मॅरट १५. ॰रुख-पु. एक झाड. अस्थिभंगावर औषधी. याचें लाकूड चिरलें तरी पुन्हा सांधलें जातें. अव्वल प्रकारच्या झाडाला 'लवंगी सांधरुख' म्हणतात. ॰वण- स्त्री. पायतणाची दुरुस्ती. -बदलापूर १८७. सांधणी-स्त्री. १ (विणकाम) परभणीमुळें साफ झालेलीं सुतें एकत्र वळणें, जोडणें. २ मागावरील सुतांशीं नवीं सुतें जोडणें. ३ या कामीं वापरावयाचें हत्यार, साधन. सांधणी-णूक-स्त्री. १ जोडणी; जुळणी; एकीकरण (शिवणें, झाळणें, चिकटविणें इ॰ नें). २ समेट; एकी. सांधणें-उक्रि. जोडणें; एकत्रित करणें; संयुक्त करणें (शिवणें, झाळणें, चिकटविणें, गांठणें इ॰ क्रियेनें) -अक्रि. एक होणें; जडणें; जुगणें. सांधन-न. जोडणी; सांधणूक. सांधप-न. (राजा.) सांधण्याचा व्यापार. सांधणें पहा. सांधा-पु. १ ग्रंथि; पेरें; संधि; सांध. २ जोड; संधिरेषा-बिंदु; दरज. ३ जोडलेला तुकडा; जो जोडला असतां वस्तु लांब होते किंवा वाढली जाते तो तुकडा. 'दोरीस दाहा हात सांधा लाविला तेव्हां पाणी काढावयाचे उपयोगी झाली.' ४ मिलाफ; एकी. 'आणि शुक्रशोणिताचा सांधा । मिळतां पांचांचा बांधा ।' -ज्ञा १३ १०६. ५ (नाविक) खाडींतील होड्या लावण्याची सोईची जागा. ६ (ढोरधंदा) दोन तुकडे एकत्र जोडणें; लाग. (क्रि॰ शिवणें). [सं. संधि] ॰बसणें- जम बसणें; जुटणें; जमणें; बेतशीर, सोईचें होणें. सांधासांध- स्त्री. १ अनेक वस्तू एकत्र येणें, जुळणें; अनेक लोकांनीं एकत्र करणें, जोडणें. २ (ल.) समेट; तडजोड. ३ दुरुस्ती; सुरळीत चालणें. सांधित॰ वि. सांधलेलें; जोडलेलें; जुळलेलें (शिवण्यानें, झाळल्यानें इ॰). सांधी-स्त्री. १ जोड; सांधा. २ चिरण; फट; भेट. सांध पहा. सांधीकोंदी-स्त्रीअव. जोड, सांधे, चिरा, फटी इ॰ संबंधीं व्यापकार्थीं शब्द; कानेकोपरे. सांधी कोंदीचा-वि. १ घरांत कोठें तरी आडबाजूस, कोपर्‍यांत बसणारा; बिळांत राहणारा. २ क्षुद्र; महत्त्व नसलेला; अज्ञांत;गल्ली- कुचींतील. सांधीकोनी-नीं-क्रिवि. कोनाकोपर्‍यांत; आडसंधींत; आडबाजूस. 'जो तो दडे सांधीकोनी ।' -र वि १९.१७०. सांधीचा, सांधीतला-वि. १ कोंपर्‍यांतला; आडबाजूचा. २ अज्ञात; क्षुद्र; हलका. ३ कोंपर्‍यांत, आडबाजूस, गुप्त जागीं अस- ण्यास योग्य, लायक. सांधीचा पदार्थ पहा. सांधीचा पदार्थ, सांधींतली वस्तु-स्त्री. १ टाकाऊ, निरुपयोगी वस्तु. २ (ल.) विधवा. ३ गुप्त किंवा खाजगी ठिकाणींच फक्त उपयोगी पडणारी वस्तु. ४ वेगळी काढून ठेवलेली, मोठ्या, नैमित्तिक प्रसंगीं वापरण्यांत येणारी वस्तु (अलंकार, पागोटें, शेला इ॰). सांधीं- तला व्यवहार-पु. कोंपर्‍यांत, आडबाजूस, गुप्त, स्थळीं चाल- णार व्यवहार; गुप्त, खाजगी व्यवहार. सांधींतली गोष्ट-स्त्री. अज्ञात, खाजगी, गुप्त व्यवहार, गोष्ट. म्ह॰ सांधींतली गोष्ट उजेडांत आणूं नये. सांधींतली सावकारी. सांधीं तला व्यापार-स्त्री. पु. अप्रसिद्ध, लहानसा व्यापार, सावकारी; गल्लीकुचींतील धंदा. सांधीतलें मडकें-न. (निंदाव्यंजक) विधवा. सांधीभानेचा-वि. सांधीकोंदीचा. [सांध + भानवस] सांधीव-वि. १ सांधलेलें; जोडलेले (विभाग, तुकडे). २ तुकडे जोडून केलेली; विभागांची बनलेली (वस्तु, गोष्ट). सांधोरी- स्त्री. १ मोठा किंवा अव्यस्थित सांधा, चीर. २ गल्ली; बोळ. सांधोरी कोनदोरी-कोन्दोरी-सांधीकोंदी पहा. सांधो- सांधीं-क्रिवि. कोनाकोपर्‍यांतून. सांदोसांदीं पहा.

नस्त्री. १ डोकें; शिर. २ डोक्याला बांधा- याचें तीन चार हात लांबीचें वस्त्र; मुंडासें; रुमाल. ३ हजामत केलेला किंवा डोक्यावर केस नसलेला मनुष्य. ४ पानें झडून गेलेलें झाड; बोडका वृक्ष. ५ न्हवी. ६ मुंडकोपनिषद्; अथर्ववेदाचें एक उप- निषद्. ७ (व.) कुल; घराणें. 'रामराव गोपाळरावांच्या मुंडांतील आहेत.' -वि. १ केंस नसलेला; बोडका. २ हजामत केलेला; मुंडित. ३ (व.) सुस्त. [सं. मुंड] ॰मुंडावणें-एखाद्या कार्याला वाहून घेणें. 'तुझे निरोप पोंचवायला मी कांहीं मुंड मुंडावून बसलों नाहीं.' ॰माला-ळा-स्त्री. मेलेल्या माणसांच्या मुंड- क्यांची, डोक्याच्या कवच्यांची माळ; रुंडमाळा; शिरांची माळ. मुंडण-न-न. १ हजामत; क्षौर; चौल; उपनयन व तीर्थयात्रा इत्यादि कर्मांत करावी लागणारी हजामत. २ (ल.) खरडपट्टी; तासडपट्टी; शिव्या हासडणें. [सं.] ॰पर्वणी-स्त्री. १ हजामत करण्यास योग्य दिवस. २ (ल.) सुट्टीचा दिवस. मुंडणें-क्रि. १ हजामत करणें; मुंडन करणें. २ मंत्रोपदेश देणें; गुरूपदेश देणें; शिष्य बनविणें. ३ (अशिष्ट) फसवून लुबाडणें; टकवून द्रव्य काढणें. ४ संन्यास देणें; घेणें. 'नलगे हिंडणें मुंडणें तें कांहीं । साधनाची नाहीं आटाआटी ।' तुगा २५८०. [सं. मुंडन; फ्रें.जि.मुर] म्ह॰-वैद्याचें वाटेल आणि संन्याशाचें मुंडलें कोणास समजत नाहीं. मुंडला जाणें-लुबाडला जाणें. मुंडंती-स्त्री. चांगली खरडरट्टी; बोडंती; तासडपट्टी; खरमरीत कानउघाडणी. मुंडवण- स्त्री. १ फसवणूक; नागवणूक; मोहनी. (क्रि॰ पडणें; घालणें). २ (ल.) शिव्यांचा भडिमार; खरडपट्टी. मुंड(डा)विणें-क्रि. हजामत करणें; डोकें तासणें. मुंडा(ढा)वळ-वळी, मंडावळ-स्त्री. वधूवरांच्या किंवा मुंज्या मुलाच्या डोक्याला फुलें, मोतीं इ॰ ची तोंडाच्या दोन्ही बाजूला पदर लोंबणारी बांधतात ती माळ. २ फुलांची माळ; गजरा. [मुंड + आवली] मुंडा(ढा)सें-न. साध्या बांधणीचें लहान पागोटें; शिरोवस्त्र; हेंच ओबडधोबड बांधणीचें मोठे पागोटें असल्यास त्यास निंदार्थीं पुल्लिंगी. मुंडासा असें रूप योजितात.) [हिं. मुंडासा; का मुंडास] मुंडासबंद-वि. (व.) पागोटे बांधणारा, घालणारा. मुंडित-वि. हजामत केलेला; मुंडन केलेला; तासलेला. मुंडी-ढी-पु. (निंदार्थीं) (शेंडी न ठेवतां सर्व हजामत करतात म्हणून) संन्याशी; गोसावी. -स्त्री. १ शिर; डोकें; मुंडकें. 'दुर्धर योग धराया जैसी देतात धीरतर मुंडी ।' -मोभीष्म ५.४३. २ (मल्लविद्या) दोन खांदे व कमरेचे दोन खवाटे मिळून चार मुंड्या होतात त्यांपैकीं प्रत्येक भाग (यावरून). चारी मुंड्या चीत होणें-१ वरील अवयव जमिनीला लाग- तील अशी जमिनीला पाठ लागणें. २ (ल.) पूर्ण पराभव होणें. मुंडी फिरवणें-नापसंति, नावड दाखविणें. मुंडी मुरगाळणें- पिळणें-पिरगळणें-(एखाद्याचा) सर्वतोपरी नाश करणें; त्रास देणें; छळणें; एखाद्याच्या उपजीविकेचें साधन नाहीसें करणें. मुंडी- हालविणें-डोलविणें-विषय न समजतां समजला असें डोकें हालवून सांगणें; वरिष्ठाच्या म्हणण्यास अनुसरणें; होस हो करणें. मुंडी-मुंड मोचन-न. १ (अशिष्ट) चोरांनीं केलेला शिरच्छेद. २ दुर्दशा; शिव्या शाप, द्रव्य हरण इ॰ नीं केलेली दुर्दशा. [सं.]

पु. १ घाण; केरकचरा; रेंदा. २ विष्ठा. 'मज उपज- तांचि मळसा त्याजिलें याहून काय अत्याग ।' -मोभीष्म १२.५६. ३ पाप; पापवासना. 'जाऊनिया मळ । वाळवंटीं नाचती ।' -तुगा ७६७. ४ कमीपणा. 'म्हणे कर्मनिष्ठां मळु । ठेविला देखों ।' -ज्ञा १८.६२. ५ दोष. 'म्हणे तुम्ही निष्पाप निर्मळ । तंव तुमचेनि दर्शनें तत्काळ । नासती सकळ कळिमळ । ऐसे निजनिर्मळ तुम्ही सर्व । ' -एभा २.२४३. -स्त्री. (राजा.) अंगावरच्या मळाची वळी; मळी. [सं. मल] मळई-स्त्री. १ पावसानें किंवा नदीच्या प्रवाहानें वहात आलेली माती, पानें, कचरा इ॰. २ अशा जागेवर केलेलें बागाईत. ३ मासे धरण्याचें जाळें. -बदलापूर. ४ साय. (प्र.) मलई पहा. मळकट-न. १ पाप. 'जें त्रिविधीं मळकटां । तूं सांडिलासि सुभटा ।' -माज्ञा १५.५८१. २ मळाचें पुट; थर 'तें कळिमळांचीं मळकटें । नामोद्वाटें नासती ।' -एभा ४.२५३. -वि. मळलेला; घाणेरडा; मलिन. मळकटणें-अक्रि. मळणें; घाणेरडें, मलिन होणें. मळकटा-पु. मळाचा थर, लेप. 'धुऊनिया मळकटा । बुद्धीचा तेणें ।' -ज्ञा १८.१०११. मळका-वि. घाणे- रडा; मळलेला; मलिन. मळकी-स्त्री. १ नदीच्या प्रवाहाबरोबर आलेला गाळ. २ गाळ सांठून झालेला जमीन; मळई. ३ (बे.) अशा जमिनीवर केलेली लागवड. मळई पहा. मळको(खो)रा- वि. मळकट रंगाचें, नवीनपणाचा तजेला कमी झाला आहे असें (नाणें). मळघा(खा)ऊ-घाव-वि. १ जो मळला असला तरी मळलेला दिसत नाहीं असा (रंग). २ कष्ट, आजार इ॰ न चर- फडतां सोसणारा. ३ बाहेरून सुंदर पण आतून घाणेरडा दिसणारा (मनुष्य, पदार्थ). मळगा(घा)वणें-सक्रि. खराब, घाण करणें; मळविणें; मलिन करणें. मळणें-अक्रि. १ मलिन, घाण होणें. २ मोहानें व्याप्त होणें. 'मळलें होतें मन, परि केलें त्वां शुद्ध, तुजकडे वळलें ।' -मोकर्ण ४३.२३. मळमास,मळयागर मळशुद्धि-मल्मास इ॰ पहा. मळविणें-सक्रि. १ मळानें युक्त करणें; घाणेरडें करणें. २ (पराभव इ॰नीं तोंड) उतरविणें. 'पळवी सुयोधनातें, त्यासकट तदाश्रिताननें मळवी ।' -मोविराट ६.१४४. मळाचा कोठा-पु. मलाशय. मळी-स्त्री. १ अंगावरच्या मळाचा वळी. २ पावसानें किंवा नदीच्या प्रवाहा- बरोबर वाहून येतो तो गाळ (सामा.) चिखल. 'आता गंगेचे एक पाणी । परि नेलें आनानी वाहणीं । एक मळी एक आणि । शुद्धत्व जैसें ।' -ज्ञा. १७.१९६. ३ नदीकाठची बागाइती जमीन; मळई. 'काळी मळी पांढरा चोळ । परी ते केवळ वसुधाची ।' -एभा ४.२६०. ४ अशा जमिनीवर केलेली बागाइती शेती, लाग- वड. ५ साखर, गूळ इ॰ शुद्ध करताना निघतो तो मळ. ६ कोण- त्याहि पदार्थावर येते ती मळकट साय. ७ (राजा) मोठ्या शेतात बांध घालून पाडतात तें लहान खोचें, भाग प्रत्येकी. ८ (व.) नदी- कांठची पडीत जमीन. ९ (न्हावी धंदा) डोक्यातील मळ काढण्या- साठीं कोईचें केलेलें साधन. -वि. (जुन्नरी) मळकट, धुरकट रंग असलेली (मेंढीं). 'ही मेंढी मळी आहे.' मळी(ळि)ण-वि. १ मळलेला; घाणेरडा; ओंगळ; अस्वच्छ. २ (ल.) पापानें युक्त; पापी; दोषी. ३ तयार नसलेली; विसरलेली (विद्या, कला इ॰) ४ म्लान; मलूल. 'कुंथाच्या ढेंकरे न देवेल पुष्टी । रूप दावी कष्टी मळिण वरी ।' -तुगा २८७६. [सं. मलिन]

पु. यमनगरींतील विष्टा, रक्त, पू इ॰ घाण पदार्थांनीं भरलेली, पापी लोकांनां यातना भोगण्याची जागा. याचे ८४ प्रकार आहेत. पापी लोकांसाठीं मृत्यूनंतरचें स्थान, लोक. २ (ल.) विष्टा; मल; घाणीचा संचय; (सामा.) विष्टा; गू. ३ विष्णूनें मार- लेला एक राक्षस. ४ (ख्रि.) ईश्वरी सहवासाचा व तज्जन्य आध्या- त्मिक अनुग्रहाचा अभाव. 'विरह तुझारे नरक भयंकर । भासे प्रलयानल पेटे ।' -उसं २९३. ५ (ख्रि.) सैतान व दुरात्मे यांचें वसतिस्थान. तुझें संपूर्ण शरीर नरकांत टाकलें जावें यापेक्षां तुझ्या एका अवयवाचा नाश व्हावा यांत तुझें बरें आहे.' -मत्त ५.२९. [सं.] (वाप्र.) ॰अंगावर घेणें-(एखाद्याचें) वाईट, दुष्कीर्तिकारक काम अंगावर घेणें. ॰उपसणें-(एखाद्याच्या) घाणे- रड्या गोष्टी, कृत्यें बाहेर काढणें; (एखाद्या) घाणेरड्या गोष्टीची, प्रश्नाची शहानिशा, चर्चा करणें. ॰तोंडांत सांठविणें-तोंडांत नेहमीं अपशब्द, ग्राम्य शब्द भरलेले असणें; नेहमीं ग्राम्य, अश्लील, शिविगाळीचें भाषण करणें. -काची वाट दाखविणें-(एखाद्यास) दुर्मार्गप्रवृत्त करणें; वाईट उदाहरण घालून देणें. -काची सामुग्रीस्त्री. १ (नरकवासास पात्र करणार्‍या) दुष्कृत्यांचा समुदाय. २ (रागानें) संसार. ३ (रागानें) नकोशी, तिरस्करणीय गोष्ट, काम. -काचें खापर-टोपलें-न. विष्टेनें भरलेलें टोपलें. २ खापर. ३ (ल.) कर्ज; आंतबट्ट्याचा धंदा; तिरस्कारणीय, नकोशी गोष्ट, काम, लोकापवाद, अपकीर्ति इ॰. (क्रि॰ येणें; फुटणें; डोइ- वर येणें; फुटणें; घेणें). -कांत जीभ घालणें-१ खोटें बोलणें. २ घाणेरड्या गोष्टीचें अभिवचन देणें. -कांत धोंडा टाकून शिंतोडा घेणें-१ घाणेरडीं कृत्यें करण्यांत पुरुषार्थ, समाधान मानणें. २ वाइटाशीं संबंध ठेवून त्याचा वाईट परि- णाम भोगणें. -कांत पचणें-घाणेरड्या, किळसवाण्या जागेंत, परिस्थितींत खितपत पडणें. -कानें अंग भरणें-(ल.) कर्जाखालीं बुडणें; पराकाष्ठेचें कर्जबाजारी होणें. -कासारखा घाणेरा-वि. नरकाप्रमाणें तिरस्कारणीय, नकोसा वाटणारा (दारुड्या, तगादेदार, धरणेकरी, गळग्रह, नकोशी गोष्ट इ॰). -कासारखें घाणणें-(एखादी गोष्ट, व्यक्ति इ॰) नरका- प्रमाणें तिरस्कारणीय वाटणें. -कीं धजा-ध्वजा लावणें- ज्यामुळें नरकांत श्रेष्ठंपणा गाजेल अशीं घाणेरडीं कृत्यें करणें. लोकांच्या नरकांत बुडणें-लोकांचें पराकाष्ठेचें देणें होणें; लोकांच्या कर्जांत बुडणें. सामाशब्द- ॰कुंड-न १ पापी मनुष्य मरणोत्तर ज्यांत खितपत पडतो असें नरकाचें कुंड. अशीं ८६. कुंडें आहेत. २ (ल. तिरस्कारार्थी) स्त्रीचा गर्भाशय. 'नऊ मासपर्यंत प्राण्यास नरकुंडांत वास घडतो.' [सं. नरक + कुंड] ॰केंस- पुअव. (मुलास) उपजत असलेले, गर्भावस्थेंत आलेले, जन्मल्या- पासूनच असलेले केंस. [नरक + केंस] ॰चतुर्दशी-स्त्री. विष्णूनें नरकासुराचा वध केला तो आश्विन वद्य चतुर्दशी दिवस. या दिवशीं पहांटेस चंद्रोदयीं अभ्यंगस्नान करून यमतर्पण करावयाचें असतें. [नरक = नरकासूर + चतुर्दशी] ॰पाल-ळ-पु. यम. 'स्तुत होय स्वःपाळा केव्हां जी जी म्हणे नरकपाळा ।' -मोसभा ६.९१. [नरक + सं. पाल् = रक्षण करणें] ॰वणी-न. घाणेरडें व दुर्गंधयुक्त पाणी. [नरक + पाणी] ॰वासपु. १ नरकांत राहणें. २ (ल.) गर्भवास. ३ (एखाद्या) घाणेरड्या किंवा आपत्ति भोगाव्या लाग- णार्‍या जागेंत राहणें. ४ अधर्मस्थल. [नरक + वास = राहणें] नर- काड-डी, नरकड-स्त्री. घाणीची व दुर्गंधयुक्त जागा; गुखाडी. 'सोंगाच्या नरकाडीं । तुका बोडोनिया सोडी ।' -तुगा २८१९. [नरक]

पु. १ (शब्दशः व लक्षणेनें) पाऊल; पद; चरण. ईश्वर, गुरु, पति, धनी इ॰स उद्देशून विनयानें म्हणतात. 'मला तरी हे पाय सोडून राहिल्यानें चैन का पडणार आहे ?' -कोरकि २०. २ तंगडी. ३ कंबरेपासून तों खालीं बोटापर्यंतचा सर्व भाग; चालण्यास साधनभूत अवयव. ४ (ल.) पायाच्या आकाराची, उपयोगाची कोणतीहि वस्तु. (पलंग, चौरंग, खुर्ची, टेबल, पोळपाट इ॰चा) खूर. ५ डोंगराचा पायथा, खालचा, सपाटीचा भाग. ६ अक्षराचा किंवा पत्राचा खालचा भाग. ७ झाडाचें मूळ. ८ चवथा भाग; चतुर्थांश; चरण; पाद. ९ शिडीची पायरी; पावका; पायंडा. १० (ल.) कारण; लक्षण; चिन्ह; रंग. 'मुलाचे पाय पाळण्यांत दिसतात.' [सं. पाद; प्रा. पाअ; सिं. पाओ, पाय; फा. पाए; हिं. पाव] (वाप्र.) ॰उचलणें-भरभर चालणें; न रेंगाळणें. ॰उतारा-र्‍यां आणणें-येणें-नम्र करणें, होणें; तोरा, अभिमान कमी करणें, होणें. ॰काढणें-१ निघून जाणें; निसटणें; नाहींसें होणें. 'वैराग्यलहरीचा फायदा घेऊन पन्हाळ- गडावरून रातोरात पाय काढला.' -भक्तमयूरकेकावली पृ. ३. २ (व्यवहारांतून) अंग काढून घेणें. ॰कांपणें-घाबरणें; भिणें; भीति वाटणें; भयभीत होणें. ॰खोडणें-खुडणें-खुडकणें- निजतांना पाय अंगाशीं घेणें. ॰खोडणें-मरणसमयीं पाय झाडणें, पाखडणें. ॰घेणें-प्रवृत्ति होणें; इच्छा होणें. 'त्या कामाला माझा पाय घेत नाहीं.' ॰तोडणें-(ल.) एखाद्याच्या कामांत विघ्न आणणें. ॰दाखविणें-दर्शन देणें; भेट देणें. 'तो मज दावील काय पाय सखा ।' -मोविराट ६.११८. ॰देणें- १ पायाचा भार घालून अंग चेपणें. २ तुडविणें; उपद्रव देण्या- साठीं, कुरापत काढण्यासाठीं एखाद्याला पायानें ताडन करणें. ३ पाय लावणें; पायाचा स्पर्श करणें. ॰धरणें-१ पायां पडणें; शरण जाणें; विनंति करणें; आश्रयाखालीं जाणें. २ अर्धांगवायु इ॰ रोगांनीं पाय दुखणें. ॰धुवून-फुंकून टाकणें-ठेवणें- (ल.) मोठ्या खबरदारीनें, काळजीनें वागणें; मागें-पुढें पाहून चालणें, वागणें. ॰धुणें-१ संध्यावंदनादि कर्मापूर्वीं किंवा बाहेरून आल्याबरोबर पादप्रक्षालन करणें. २ कोणाची पूजा वगैरे कर- तांना, आदरसत्कारार्थ त्याचे पादप्रक्षालन करणें. ३ (बायकी) (ल.) लघवी करणें; मूत्रोत्सर्गाला जाणें; (मूत्रोत्सर्जनानंतर हात- पाय धुण्याची चाल बायकांत रूढ आहे त्यावरून). ॰न ठरणें- सारखें हिंडणें; भटकत रहाणें; विश्रांति न मिळणें; पायाला विसावा नसणें. ॰निघणें-मुक्त होणें; मोकळें होणें; बाहेर जाणें. पडणें. 'ह्या गांवांतून एकदां माझा पाय निघो म्हणजे झालें.' -विवि ८.११.२०९. ॰पसरणें-१ अधिकार प्रस्थापित करणें; पूर्णपणें उपभोग घेणें; अल्प प्रवेश झाला असतां हळूहळू पूर्ण प्रवेश करून घेणें. २ मरणें (मरतांना पाय लांब होतात यावरून). 'शेवटीं म्हातार्‍या आईपुढें त्यानें पाय पसरले.' म्ह॰ १ भटास दिली ओसरी, भट हातपाय पसरी. २ अंथरूण पाहून पाय पसरावेत. ॰पसरून निजणें-निश्चिंत, आळशी राहणें; निरुद्योगी असणें. ॰पोटीं जाणें-भयभीत होणें; अतिशय भीति वाटणें. निजलेला मनुष्य भीतीनें हातपाय आंखडून घेतो यावरून. 'जंव भेणें पाय पोटीं गेले नाहीं ।' -दावि १६०. ॰फांलटणें-पाय झिजवणें; पायपिटी करणें; तंगड्या तोडणें; एखादें काम करण्यासाठीं कोठें तरी फार दूरवर किंवा एकसारखें पायानें चालत जाणें. 'कांहीं लाभ नसतां उगींच पाय फांसटीत चार कोस जातो कोण ?' ॰फुटणें- १ विस्तार पावणें; वाढणें. 'पहिल्यानें तुझें एक काम होतें, नंतर दुसरें आलें, आतां तिसरें. आणखी त्याला किती पाय फुटणार आहेत कोणास ठाऊक ?' २ हळूच नाहींसा होणें; चोरीला जाणें (वस्तु). ३ थंडीच्या योगानें किंवा जळवातानें पाय भेगलणें, चिरटणें. ॰फोडणें-भलतीकडे नेणें; विषयांतर करणें; मुद्याला सोडून अघळ- पघळ बोलणें; फाटे फोडणें. ॰भुईशीं(ला)लागणें-१ (एखाद्या कामास) कायमपणा येणें; निश्चितपणा येणें. २ जिवावरच्या संकटांतून वांचणें. ॰मोकळा करणें-होणें १ अडचणींतून बाहेर पडणें, काढणें. २ फेरफटका करणें; पायांचा आंखडलेपणा नाहींसा करणें, होणें. ॰मोडणें-१ पायांत शक्ति नसणें. २ निराशेमुळें गलितधैर्य होणें; निराश होणें. 'माझा भाऊ गेल्यापासून माझे पाय मोडले.' ३ एखाद्याच्या कामांत हरकत आणणें; धीर खचविणें; मोडता घालणें; काम करूं न देणें. ४ (नगरी) एखाद्या मुलाच्या पाठीवर त्याच्या मातेस कांहीं दिवस जाणें; गरोदर राहणें. 'नरहरीचे पाय मोडले कां ?' (त्याच्या पाठीवर कांहीं दिवस गेले आहेत काय ?) ॰येणें-चालतां येणें; (लहान मूल) चालूं लागणें. ॰रोवणें- स्थिर, कायम होणें. ॰लागणें-पाय भुईशीं लागणें पहा. (वर) ॰येणें-प्रतिबंध, अडचण होणें, येणें. पोटावर पाय येणें = उदर- निर्वाहाचें साधन नाहीसें होणें. ॰वरपणें-ओरपणें-(कर.) चिंचपाण्यांच पाय बुडवून ते तापलेल्या तव्यावरून ओढणें व पुन्हां चिंचपाण्यांत बुडविणें, याचप्रमाणें पांच दहा मिनिटें सारखें करीत रहाणें (डोळ्यांची जळजळ यासारखा विकार नाहींसा होण्यावर हा उपाय आहे). [ओरपणें पहा] ॰वळणें-१ दुसरी- कडे प्रवृत्ति होणें; मुरडणें; वळले जाणें (प्रेम इ॰). २ वातविकारानें पायांत वेदना उत्पन्न होणें; पाय तिडकूं लागणें; गोळे येणें. ॰वाहणें-एखाद्या स्थलीं जाण्याचा मनाचा कल, प्रवृत्ति होणें. ॰शिंपणें-(मुलाला पायावर घेऊन दूध पाजण्यापूर्वीं स्वतः) पाय धुणें. 'ते माय आगोदर पाय शिंपी ।' -सारुह १.५३. ॰शिवणें-पायांस स्पर्श करणें; पायाची शपथ वाहणें. पायां- खालीं तुडविणें-१ दुःख देणें; क्लेश देणें छळ करणें. २ कस्पटाप्रमाणें मानणें; मानहानि करणें. पायाचा गू पायीं पुसणें-(ल.) कोणत्याहि घाणेरड्या गोष्टीची घाण जास्त वाढूं न देतां तिचा ताबडतोब बंदोबस्त करणें. पायांचा जाळ-पायांची आग-पायांचें पित्त मस्तकास जाणें-अतिशय रागावणें; क्रोधाविष्ट होणें; संतापणें. पायांची बळ भागविणें-व्यर्थ खेपा घालणें, फिरणें; निरर्थक कार्यास प्रवृत्त होणें. पायांजवळ येणें-(आदरार्थीं) एखाद्याकडे जाणें, येणें, भेटणें. पायानें जेवणें-खाणें-अत्यंत मूर्ख, वेडा असणें, होणें. पायानें लोटणें-तिरस्कार करणें; अवहेलना करणें. 'म्हणतो युधिष्ठिर नको पायें लोटूं मला अवनतातें ।' -मोउद्योग ८.१८. पायां पडणें-पायांवर डोकें ठेवणें; नमस्कार करणें; विनविणें; याचना करणें. 'उत्तर म्हणे नको गे ! पायां पडतों बृहन्नडे ! सोड !' -मोविराट ३.७४. पायांपाशीं पाहणें-जवळ असेल त्याचाच विचार करणें; अदूरदृष्टि असणें; आपल्याच परिस्थितीचा, आपल्या- पुरताच विचार करणें. पायांपाशीं येणें-पायाजवळ येणें पहा. पायांला-त, पायांअढी पडणें-(म्हातारपणामुळें) चालतांना एका पायाला दुसरा पाय घासणें. पायांला खुंट्या येणें- एकाच जागीं फार वेळ बसल्यानें पाय ताठणें. पायां लागणें- पायां पडणें. 'मीं पायां लागे कां । कांइसेयां लागीं ।'- शिशु २२४. पायांवर कुत्रीं-मांजरें घालणें-(ल.) अतिशय प्रार्थना व विनवण्या करून एखाद्यास कांहीं काम करावयास उठ- विणें. पायांवर घेणें-मूल जन्मल्यावर त्यास स्वच्छ करण्यासाठीं न्हाऊं घालणें व जरूर तें सुईणीचें काम करणें. पायांवर नक्षत्र पडणें-सदोदित फिरत असणें; एकसारखे भटकणें; पायाला विसांवा नसणें. 'काय रे, घटकाभर कांहीं तुझा पाय एका जागीं ठरेना, पायावर नक्षत्र पडलें आहे काय ?' पायांवर पाय टाकून निजणें-चैनींत व ऐटींत निजणें. पायांवर पाय ठेवणें-देणें- एखाद्याच्या पाठोपाठ जाणें; एखाद्याचें अनुकरण करणें. पायांवर भोंवरा असणें-पडणें-एकसारखें भटकत असणें; भटक्या मारणें. पायावर नक्षत्र पडणें पहा. पायावर हात मारणें- पायाची शपथ घेणें. -नामना ११०. पायाशीं पाय बांधून बसणें-एखाद्याचा एकसारखा पिच्छा पुरवून कांहीं मागणें. पायांस कुत्रें बांधणें-(ल.) शिव्या देत सुटणें; भरमसाट शिव्या देणें; फार शिवराळ असणें. पायांस पाय बांधणें-एखाद्याच्या संगतींत एकसारखें रहाणें. पायांस भिंगरी-भोंवरा असणें- पायांवर भोंवरा असणें पहा. पायांस-पायीं लागणें-नमस्कार करणें; पायां पडणें. 'तूं येकली त्वरित जाउनि लाग पायीं ।' -सारुह ८.११२. पायांस वहाण बांधणें-बांधलेली असणें-एकसारखें भटकत राहणें; पायपीट करणें. पायीं-क्रिवि. १ पायानें; पायाच्या ठिकाणीं. 'भूपें हळूच धरिला कलहंस पायीं' -र १०. [पाय] २ मुळें; साठीं; करितां. 'काय जालें देणें निघालें दिवाळें । कीं बांधलासि बळें ऋणेंपायीं ।' -तुगा ८४५. (कुण.) 'कशापायीं' = कशाकरतां; कां. पाईं. [सं. प्रीतये; प्रीत्यर्थ] पायीं बांधणें-(हत्ती इ॰च्या पायाशीं बांधणें या शिक्षेवरून) हानि, पराभव करण्यास तयार असणें. आपले पाय माझ्या घरीं लागावे-(आदरार्थीं ल.) आपण माझ्या घरीं येऊन मला धन्य करावें. आपल्या पायांची धूळ माझ्या घरीं झाडावी- (नम्रपणाचें आमंत्रण) माझ्या घरीं आपण यावें. आपल्या पायांवर धोंडा पाडून-ओढून घेणें-आपलें नुकसान आप- णच करून घेणें; आपल्या हातांनीं स्वतःवर संकट आणणें; विकत श्राद्ध घेणें. एका पायावर तयार-सिद्ध असणें-अत्यंत उत्सुक असणें. 'बाजीराव शिपाई आहेत तसा माही आहें. त्यांच्याप्रमाणेंच हा प्रतिनिधि योग्य प्रसंगीं पाहिजे त्या मोहिमेवर जाण्यास एका पायावर सिद्ध आहे.' -बाजीराव. घोड्याच्या- हत्तीच्या पायीं येणें आणि मुंगीच्या पायीं जाणें- (आजारीपण, संकट, बिकट परिस्थिति इ॰) ही येतांना जलदीनें येतात पण जावयास दीर्घकाळ लागतो. याच्या उलट श्रीमंतीबद्दल म्हणतात. चहूं-दोहें पायांनीं उतरणें-(शिंगरू, वांसरूं, पाडा इ॰नीं) चार किंवा दोन पांढर्‍या पायांसह जन्मणें. जळता पाय जाळणें-एखाद्या कामांत, व्यवहारांत, व्यापारांत नुकसान होत असतांहि तो तसाच चालू ठेवणें. त्या पायींच-क्रिवि. ताबड- तोब; त्याच पावलीं. भरल्या पायांचा-(रस्त्यांत चालून आल्या मुळें) ज्याचे पाय (बाहेरून आल्यामुळें धुळीनें वगैरे) घाणेरडे झाले आहेत असा. 'तूं भरल्या पायांचा घरांत येऊं नकोस.' भरल्या पायांनीं, पायीं भरलें-क्रिवि. बाहेरून चालून आल्यावर पाय न धुतां; घाणेरड्या पायानीं. (बाहेरच्या दोषासह; स्पृष्टा- स्पृष्टादि दोष किंवा भूतपिशाच्चादि बाधा घेऊन). 'मुलाच्या जेवणाच्या वेळेस कोणी पायीं भरलें आलें भरलें आलें म्हणून आज हें मूल जेवीत नाहीं.' 'ज्या घरीं बाळंतीण आहे त्यांत एकाएकीं पायीं भरलें जाऊं नये.' मागला पाय पुढें न घालूं देणें-(ल.) केलेली मागणी पुरविल्याशिवाय पुढें पाऊल टाकूं न देणें; मुळींच हालूं न देणें. मागला पाय पुढें न ठेवणें-मागितलेली वस्तु दिल्याशिवाय एखाद्यास सोडावयाचें नाहीं, तेथून जाऊं द्यावयाचें नाहीं असा निश्चय करणें. मागील पाय पुढें नाहीं पुढील पाय मागें नाहीं-हट्टीपणा; करारीपणा; ठाम निश्चय; जागच्या- जागीं करारीपणानें ठाव धरून बसणें याअर्थीं उपयोग. मागल्या पायीं येणें-एखादें काम करून ताबडतोब परत येणें; त्याच पावलीं परत येणें. म्ह॰ १ पाय धू म्हणे तोडे केवढ्याचे ? २ पाय लहान मोठा, न्याय खरा खोटा. ३ पायांखालीं मुंगी मर- णार नाहीं (निरुपद्रवी माणसाबद्दल योजतात). ४ (व.) पायावर पाय हवालदाराची माय = आळशी स्त्रीबद्दल योजतात. ५ पायींची वहाण पायींच छान-बरी (हलक्या मनुष्यास फाजील महत्त्व देऊं नये या अर्थीं). 'मज पामरा हें काय थोरपण । पायींची वहाण पायीं बरी ।' -तुगा ५३५. ६ हत्तीच्या पायांत सग- ळ्यांचे पाय येतात. सामाशब्द- ॰आंग-न. (व.) गर्भाशय. ॰उतार-रा-पु. नदींतून पायीं चालत जाण्यासारखी वाट. 'एर्‍हवी तरी अवधारा । जो दाविला तुम्हीं अनुसारा । तो पव्ह- ण्याहूनि पायउतारा । सोहपा जैसा ।' -ज्ञा ५.१६५. -वि. १ पायांनीं ओलांडून जांता येण्याजोगा. २ पायीं चालणारा; पायदळ. 'आम्ही गाडदी लोक केवळ आम्ही पायउतारे.' -भाब १००. [पाय + उतार] ॰उतारां-रा-क्रिवि. पायीं; पायानें. (क्रि॰ येणें; जाणें; चालणें). 'पायउतारा येइन मागें पळभर ना सोडी ।' -सला २०. पायउतारा होणें-येणें-(ल.) शिव्यागाळी, भांडण करण्यास तयार होणें. ॰कडी-स्त्री. पायांतील बेडी. 'तुम्ही हातकड्या, पायकड्या घातल्या.' -तोबं. १२६. [पाय + कडी] ॰क(ख)स्त-स्त्री. पायपीट; एकसारखें भटकणें; वणवण; [पाय + कष्ट, खस्त] ॰कस्ता-पु. एका गांवीं राहून दुसर्‍या गांवचे शेत करणारें कूळ; ओवंडेकरी. 'दर गांवास छपरबंद व पायकस्ता देखील करार असे.' -वाडबाबा १.२२९. [फा. पाएकाश्त] ॰कस्ता, पायींकस्ता-क्रिवि. पायीं जाऊन; पायांनीं कष्ट करून; ओवं- ड्यानें. 'आसपास गांव लगते असतील त्यांनीं पायीं कस्ता शेतें करून लागवड करावी ...' -वाडबाबा २.८३. ॰काळा-पु. (कों.) (सामान्यतः) कुणबी; नांगर्‍या; शेतावरचा मजूर. [पाय + काळा] ॰खाना-पु. शौचकूप; संडास; शेतखाना. [फा. पाए- खाना] ॰खिळॉ-पु. (गो.) पायखाना पहा. ॰खुंट-खुंटी- पुस्त्री. जनावर पळून जाऊं नये म्हणून त्याच्या गळ्यास व पायास मिळून बांधलेली दोरी, किंवा ओंडा; लोढणें. [पाय + खुंट, खुंटी] ॰खोळ-पु. लाथ. 'कां वैद्यातें करी सळा । रसु सांडी पायखोळां । तो रोगिया जेवीं विव्हळा- । सवता होय ।' -ज्ञा १७.१०१. २ शेतखाना ? [गो. पायखिळॉ] ॰खोळा-ळां-क्रिवि. पायतळीं; पायदळी. 'चंदन चढे देवनिढळा । येक काष्ठ पडे पायखोळा ।' -मुरंशु ३७९. ॰खोळणी-वि. शेतखान्याची ? 'जैसी पाय- खोळणी मोहरी । भरणाश्रय आमध्यनीरीं । तैसा द्रव योनिद्वारीं । म्हणोनि सदा अशौच ।' -मुरंशु ३५४. [गो. पायखिळॉ = शेतखाना] ॰गत-न.स्त्री. १ बिछान्याची पायाकडची बाजू; पायतें. 'सर- कारनें खडकवासल्याचें धरण बांधून आमच्या पायगतची नदी उशागती जेव्हा नेऊन ठेवली...' -टि २.१७४. २ (डोंगर, टेंकडी, शेत इ॰चा) पायथा; पायतरा. ३ पलंग, खाट यांचें पायांच्या बाजूकडील गात. [पाय + सं. गात्र] ॰गत घेणें-बाज इ॰च्या पायगतच्या दोर्‍या ओढून बाज ताठ करणें, ताणणें. ॰गम-पु. (व.) पाया; पूर्वतयारी; पेगम पहा. 'आधीं पासून पायगम बांधला म्हणजे वेळेवर अशी धांदल होत नाहीं.' ॰गुण-पु. (पायाचा गुण) एखाद्याचें येणें किंवा हजर असणें व त्यानंतर लगेच कांहीं बर्‍यावाईट गोष्टी घडणें यांच्यामध्यें जोडण्यांत येणारा काल्पनिक कार्यकारणसंबंध; बरेंवाईट फळ; शुभाशुभ शकुन. हातगुण शब्द याच अर्थाचा पण थोडा निराळा आहे. एखाद्या माणसाचें काम, कृत्य यांशीं हातगुणाचा संबंध जोडतात. 'धनाजीला नौकरीला ठेवल्यापासून हंबीरराव पुनः पूर्वींच्या वैभवाला चढले, आणि धनाजीचा हा पायगुण समजून त्याला प्यार करूं लागले.' -बाजीराव १२७. ॰गुंता-पु. अडचण; आड- काठी; अडथळा; पायबंद. पायगोवा पहा. 'दिल्लीस गेले आणि तिकडेच राहिले तर मग यत्न नाहीं. यास्तव समागमें पायगुंता विश्वासराव यास द्यावें' -भाव १०७. 'हीं मायेचीं माणसं स्वारींत जवळ असलीं कीं पायगुंता होतो.' -स्वप ४८. [पाय + गुंतणें] ॰गोवा-पु. १ पायगुंता; एखाद्या जुंबाडांत पाय अडकल्यामुळें होणारी अडचण; पायामुळें झालेली अडवणूक. २ (ल.) अडचण; अडथळा; नड; हरकत; आडकाठी; अटकाव. 'निरोपण सुपथीं आडथळा । पायगोवा वाटे सकळा ।' -मुसभा. २.९५. 'देवधर्म तीर्थ करावयास चिरंजीवाचा पायगोवा होईल यैसे आहे' -पेद ९.११. ३ शत्रूच्या सैन्याला पिछाडीकडून अडविणें. [पाय + गोवणें] ॰घड्या-स्त्रीअव लग्नांत वरमाय व मानकरिणी यांना त्यांच्या जानवास घर पासून वधूमंडपीं आणतांना त्यांच्या रस्त्यवर आंथराव- याच्या पासोड्या (मोठ्या सत्काराचें चिन्ह). पायघड्या घाल- ण्याचें काम परिटाकडे असतें. 'वाजंत्री पायघड्याशिरीगिरी विहिणी चालती ।' -वसा ५३ [पाय + घडी] ॰घोळ-वि. पायापर्यंत पोंचसें (वस्त्र.). 'कौसुंभरंगी पातळ । नेसली असे पायघोळ ।' -कथा १.११.११२. -क्रिवि. दोन्ही पाय झाकले जातील असें (नेसणें) पायांवर घोळे असें. [पाय + घोळणें] ॰चंपा-स्त्री. पाय चेपणें; सेवेचा एक प्रकार. 'हातदाबणी, पाय पी, विनवणी, चोळणी इत्यादि प्रकार करण्याचे अपूर्व प्रसंग जुन्या लोकांच्या परिचयाचे नव्हते असे ते सांगतात.' -खेया २८. [पाय + चंपी = चेपणीं] ॰चळ-पुस्त्री. अशुभ, अपशकुनी पाऊल. पायगुण; कोणत्याहि कार्याचा बिघाड, विकृति, संकटाची वाढ इ॰ होण्याचें कारण रस्त्यावरून जाणारा एखादा अपशकुनी माणूस किंवा भूत असें समजतात; पायरवा. [पाय + चळ] ॰चाल- स्त्री. पायानें चालणें, चालत जाणें; चरणाचाल. 'कीं येथ हे हळुच चालत पायचाली ।' -सारुह ८.१४४. [पाय + चाल] ॰चाळ- पु. १ विनाकारण केलेली पायांची हालचाल. २ (विणकाम) पायांच्या हालचालीमुळें हातमागास दिलेली चालना किंवा अशा रीतीनें चालणारा माग ३ अपशकुनी पायगुण; पायचळ. [पाय + चाळा] ॰चोरी-वि. धार काढतांना मागील पाय वर उचल- णारी (गाय, म्हैस इ॰). [पाय + चोरी] ॰ज(जा)मा-पु. विजार; तुमान; चोळणा; सुर्वार. [फा. पाएजमा] ॰जिभी- जिब-जीब-स्त्रीन. बारिक घागर्‍या असलेला पायांत घालण्याचा एक दागिना; तोरडी; पैंजण. वर्‍हाडांत अद्याप पायजिबा घालतात. 'सोन्याचें पायजिब तळीं ।' -राला ५६. [फा. पाएझेब्] ॰टा-पु. १ पायरी (शिडी, जिना इ॰ची). २ विहिरींत उतर- ण्यासाठीं केलेले कोनाडे किंवा बांधीव विहीरींत बांधकामाच्या बाहेर येतील असे पुढें बसविलेले जे दगड ते प्रत्येक; नारळाच्या झाडास वर चढतांना पाय ठेवण्यासाठीं पाडलेली खांच. ३ पाय- वाट; पाऊलवाट. ४ (ल.) वहिवाट; पायंडा; शिरस्ता; प्रघात. (क्रि॰ पडणें; लागणें; बसणें). ५ चाकाच्या परिघाचा प्रत्येक तुकडा, अवयव; पाटा. ६ (मोटेच्या विहिरीच्या) थारोळ्याच्या दोन्ही बाजूचे दगड, प्रत्येकी. [पाय + ठाय] ॰टांगी-स्त्री. (ना.) खालीं पाय सोडून बसतां येईल अशी योजना असणारी बैलगाडी. रेडू. [पाय + टांगणें] ॰ठ(ठा)ण-ठणी-नस्त्री. पायरी; पायटा पहा. 'हीं चार पांच चढुनी हळु पायठाणें ।' -केक २५. [सं. पदस्थान; म. पाय + ठाणें] ॰ठा-पु. १ चाकाच्या परिघाचा अव- याव; पाटा. २ (राजा.) सपाट जमीन भाजून तेथें नाचणी इ॰ पेरण्यासाठीं तयार केलेलें शेत. ३ ज्यांत मोटेचे सुळे, बगाडाचे खांब बसवितात ते विहिरींचे, भोंके पाडलेले दोन दगड. [सं. पदस्थ; पाय + ठेवणें] ॰त(ता)ण-न-न. (अशिष्ट.) १ जोडा; जुता; कुणबाऊ जोडा; पादत्राण. (सामा.) पायांत घालण्याचें साधन 'विठ्ठल चिंतण दिवसारात्रीं ध्यान । होईन पायतन त्याचे पायीं ।' -तुगा ११२७. 'स्त्रीपट चोरूनि पळे तेव्हां कैंचीं नळास पायतणें ।' -मोवन ४.१५५. २ (कों.) वाहाणा; चेपल्या. [सं. पादत्राण; प्रा. पायत्ताण] ॰बसविणें-(चांभारी धंदा) जोडा व्यवस्थित करणें. पायतर-पायतें पहा. ॰तरे-न. पायरी. 'एथ अग्नी हें पहिलें पायतरें । ज्योतिर्मय हें दुसरें ।' -ज्ञा ८.२२३. [पाय + थारणें] ॰तांदूळ-पुअव. (पायाखालचें तांदूळ) साधे, स्वच्छ तांदूळ निरनिराळ्या दोन पाटींत, शिपतरांत (ब्राह्मणेतरांत) किंवा पत्रावळींवर (ब्राह्मणांत) ठेवतात व त्यांवर नियोजित वधूस व वरास लग्नासाठीं उभे करितात. या तांदुळांवर उपाध्यायाचा हक्क असतो. पण ते बहुधां तो महारास देत. वधूवराच्या मस्तकावर तांदूळ, गहूं किंवा जोंधळे जे टाकतात, ते जे नंतर एकत्र करितात त्यांसहि पायतांदूळ असें म्हणतात. ह्या तांदुळांवर वेसकर-महाराचा हक्क असतो. [पाय + तांदूळ] ॰तर(रा)-ता-थर(रा)-था- पायतें-थें-पुन. १ बिछान्याची पायगताची बाजू. २ (टेंकडी, शेत, बगीचा इ॰ची) पायगत; पायतळची बाजू. [सं. पाय + थारणें; पादांत; म. पायतें] ॰थण-न-न. (विरू.) पायतण पहा. ॰थरी-स्त्री. (खा.) दुकानाच्यापुढें लांकडी किंवा दगडी तीन चार पायर्‍या असतात त्यांपैकीं प्रत्येक पायरी; पायटा. ॰दळ-न. पायानें चालणारी फौज; पाइकांचें सैन्य; पदाति. [पाय + दळ (सं. दल-सैन्य)] ॰दळ-ळीं-क्रिवि. जाण्यायेण्याच्या वाटेवर; पायानें तुडविलें जाईल असें (पडणें). 'फुलें कुसकरिलीं कुणिग मेल्यानें पायदळी तुडविलीं.' -उषःकाल १२८. ॰दळणीं-क्रिवि. पायाखालीं; पायदळीं. (कि॰ पडणें). [सं. पाददलन] ॰दान- न. (व.) तांग्याच्या, बैलगाडीच्या मागच्या बाजूस पाय ठेवण्या साठीं केलेली जागा. [सं. पाद + दा = देणें, दान] ॰दामा-पु. १ पक्षी पकडण्याचें जाळें. २ फूस लाविणारा पक्षी; ससाणा. -मराचिथोशा ३३. [फा. पाय्दाम्; सं. पाद + दाम = दावें] ॰द्दाज-न. पाय पुसणें; पायपुसें; हें बहुतेक काथ्याचें केलेलें असतें. [पाय] ॰धरणी-स्त्री. १ पायां पडणें; अत्यंत नम्रतेची, काकुळतीची विनवणी; पराकाष्ठेचें आर्जव. 'कशीहि पायधरणी मनधरणी करा- वयास तयार झालो.' -भक्तमयूरकेका प्रस्तावना १६. [पाय + धरणी] ॰धूळ-स्त्री. १ पायाची, पायास लागलेली, धूळ. 'नाचत बोले ब्रीदावळी । घेऊन लावी पायधुळी ।' -दा २.७.४१. २ स्वतःबद्दल दुसर्‍याशीं तुलना करतांना, बोलतांना (गुरु, इ॰कांजवळ) नम्रता- दर्शक योजावयाचा शब्द. [पाय + धूळ] (एखाद्यावर) ॰धूळ झाडणें-(एखाद्याच्या घरीं) आगमन करणें; भेट देणें; समाचार घेणें (गौरवार्थीं प्रयोग). 'मज गरिबावर पायधूळ झाडीत जा.' 'जगीं जरी ठायीं ठायीं पायधूळ झाडुन येई ।' -टिक ५. ॰पायखळी-स्त्री. पाय धुणें. 'तयापरी जो अशेषा । विश्वा- चिया अभिलाषा । पायपाखाळणिया देखा । घरटा जाला ।' -ज्ञा १८.६५१. [सं. पादप्रक्षालन; प्रा. पायपक्खालण; म. पाय + पाखाळणी] ॰पाटी-पांटी-स्त्री. लग्नाच्या वेळीं पायतांदुळांनीं भरलेली पांटी, शिपतर इ॰. [पाय + पांटी] ॰पा(पां)टीचे तांदूळ-पुअव. पायतांदूळ पहा. ॰पिटी-पीट-स्त्री. विनाकारण चालण्याचे श्रम; वणवण; इकडे तिकडे धांवाधांव. 'बहु केली वणवण । पायपिटी झाला सिण ।' -तुगा २००. [पाय + पिटणें] ॰पुसणें, ॰पुसें-न. पायपुसण्यासाठीं दाराशीं ठेविलेली काथ्याची जाड गादी; पायद्दाज; पायपुसण्याचें साधन. (महानु.) पायें पुसणें. 'तया वैराग्याचें बैसणें । शांभव सुखाचें पायेंपुसणें ।' -भाए ८११. [पाय + पुसणें] ॰पेटी-स्त्री. हार्मोनियमचा एक प्रकार. हींत पायानें भाता चालविण्याची योजना केली असल्यानें दोन्ही हातांनीं पेटी वाजवितां येते. याच्या उलट हातपेटी. [पाय + पेटी] ॰पैस-(व.) पाय टाकण्यास जागा. [पाय + पैस = प्रशस्त] ॰पोश-स-पु. (ल.) जोडा; वहाण; चप्पल; पादत्राण. 'सालाबादप्रमाणें ऐन जिन्नस पायपोसाचे जोडच यापासून घेत जाणें.' -दा २०१२. [फा. पाय्पोश्; सं. पाद + स्पृश्] ॰पोस- जळाला, गेला-तुटला-कांहीं पर्वा नाहीं, हरकत नाहीं, शष्प गेलें याअर्थीं वाक्प्रचार. 'एका महारुद्राची सामग्री राधाबाई काय लागेल ती पुण्याहून माळशिरसास पाठवील न पाठवील तरी आमचा पायपोस गेला ! तीन महारुद्र करून आम्हींच श्रेय घेऊं.' -ब्रप २७३. ॰पोस मारणें-मानहानि करणें; निर्भर्त्सना करणें. ॰पोस दातीं धरणें-अत्यंत लीन होऊन क्षमा मागणें; याचना करणें; आश्रय घेणें. ॰पोसासारिखें तोंड करणें-फजिती झाल्यामुळें तोंड वाईट करणें; दुर्मुखलेलें असणें. कोणाचा पाय- पोस कोणाच्या पायांत नसणें-गोंधळ उडणें (पुष्कळ मंडळी जमली असली आणि व्यवस्था नसली म्हणजे ज्याचा जोडा त्याला सांपडणें मुष्किल होतें त्याजवरून). ॰पोसखाऊ-वि. खेटरखाऊ; हलकट; अत्यंत क्षुद्र; निर्लज्ज (मनुष्य). [पाय + पोस + खाणें] ॰पोसगिरी-स्त्री. जोड्यांनीं मारणें; दोन पक्षांतील व्यक्तींनीं केलेली जोड्यांची मारामारी; जोडाजोडी. (क्रि॰ करणें; मांडणें; चालणें). [फा.] ॰पोसपोहरा-पु. जोड्याच्या आका- राचा विहिरींतून पाणी काढण्याचा पोहरा. [पायपोस + पोहरा] ॰पोसापायपोशी-स्त्री. परस्परांतील जोड्यांची मारामारी; जोडाजोडी; पायपोसगिरी. ॰पोशी-स्त्री. दर चांभारापासून दर- साल एक जोडी नजराणा घेण्याचा पाटील-कुलकर्णीं इ॰चा हक्क. ॰पोशी-वि. पायपोसाच्या डौलाचें, घाटाचें बांधलेलें पागोटें. ॰पोळी-पुस्त्री. १ (तापलेली जमीन, खडक, वाळू इ॰वरून चालल्यामुळें) पाय भाजणें. २ (ल.) मध्याह्नीची वेळ. ३ जमी- नीची तप्तावस्था; जमीन अतिशय तापलेली असणें. 'एव्हां पाय- पोळ झाली आहे संध्याकाळीं कां जाना ?' [पाय + पोळणें] ॰फळें-न. (राजा.) ओकतीच्याजवळ पाय देण्यासाठीं बस- विलेली फळी. [पाय + फळी] ॰फोडणी-स्त्री. १ घरीं रोग्यास पहाण्याकरितां आल्याबद्दल वैद्यास द्यावयाचें वेतन; वैद्याच्या भेटीचें शुल्क. २ पायपोळ. [पाय + फोडणें] ॰फौज-स्त्री. (गो.) पाय- दळ. [पाय + फौज] ॰बंद-पु. १ घोड्याचे मागचे पाय बांध- ण्याची दोरी. 'एक उपलाणी बैसले । पायबंद सोडूं विसरले ।' -जै ७६.६०. २ अडथळा; बंदी. 'इंग्रज व मोंगल यांस तिकडे पायबंद जरूर पोंचला पाहिजे.' -वाडसमा १.१६. ३ (फौजेच्या पिछाडी वर) हल्ला करून व्यत्यय आणणें. 'रायगडास वेढा पडला, आपण पायबंद लावावा म्हणजे ओढ पडेल. रायगडचा वेढा उठेल.' -मराचिथोशा ३४. ४ संसाराचा पाश. [फा. पाएबंद्] ॰बंद लावणें-लागणें-घालणें-देणें-पडणें-आळा घालणें, बसणें; व्यत्यय आणणें, येणें; अडथळा, बंदी असणें, करणें. 'भलत्या आशा व आकांक्षा यांना इतिहासदिशास्त्रांकडून पायबंद पडेल.' -विचावि ५२. 'निजामाला पायबंद लागणें शक्यच नाहीं.' -भाऊ (१.१) २. ॰भार-पु. पायदळ. याच्या उलट अश्वभार, कुंजरभार, रथभार इ॰ 'अश्वरथ कुंजरा । गणित नाहीं पाय- भारां ।' -कथा १.२.५९. [पाय + भार] ॰मर्दी-स्त्री. भरभर ये जा करणें; चालणें; धांवाधांवी, धांवपळ करणें; एखाद्या कामा- वर फार खपणें. 'पायमर्दी केली तेव्हां काम झालें .' (क्रि॰ घेणें; करणें). [फा. पाएमर्दी = धैर्य; निश्चय] ॰मल्ली-म(मा)ली- मेली-स्त्री. १ सैन्य, गुरें इ॰नीं केलेली देश, शेत इ॰ची नासाडी; पायांखालीं तुडविणें; नासधूस; तुडवातुडव. 'आपले सरकारची फौज मलक महमदखान वगैरे गेले आहेत त्यांनीं पायमाली केली आहे.' -दिमरा १.१५०. २ शत्रूनें आपला मुलुख लुटला असतां, तहांत त्याच्या कडून त्या लुटीबद्दल घेण्यांत येणारा दंड किंवा खंडणी. (सामा.) मोबदला; भरपाई. 'सर्व आमचे कर्ज सरकारांतून कारभारी देतील तेव्हां काय पायमल्ली दहापांच लक्ष रुपये (वजा) घालणें ती घालावी.' -ख ९.४८५४. 'शेतकर्‍यांस नुकसानीदाखल पायमली देण्यांत येत असते.' -हिंलइ १७४. ३ (ल.) दुर्दशा; अपमान; हेटाळणी; अवहेलना. (क्रि॰ करणें; होणें). 'आमच्या भाषेची अशी पायमल्ली व्हावी हा मोठा चमत्कार नव्हे काय ?' -नि ११३ ४ नाश; नुकसान. 'महादजी गदाधर यांनीं दरबारची जुनी राहटी राखिली नाहीं, याजमुळें पायमाली आहे.' -रा ८.२०१. [फा. पाएमाली; सं. पाद + मर्दन; म. पाय + मळणें] ॰मळणी-स्त्री. सारखी चाल, घसट, वहिवाट; एकसारखें चालणें वहिवाट ठेवणें. 'जो रस्ता सध्यां बिकट व अडचणीचा वाटतो तोच पुढें पाय- मळणीनें बराच सुधारेल.' -नि. ४२९. [पाय + मळणें] ॰मांडे- पु. (काव्य.) पायघड्या पहा. 'विषयसुख मागें सांडे । तेचि पायातळीं पायमांडे ।' -एभा ८.६. -वेसीस्व १०.१९. ॰मार्ग- पु. १ पायवाट; पाऊलवाट. २ जमीनीवरचा रस्ता; भूमिमार्ग; खुष्कीचा मार्ग. ह्याच्याउलट जलमार्ग. ॰माल, पामाल-वि. पायमल्ली केलेला, तुडविला गेलेला; उध्वस्त; नष्ट. [फा. पाएमाल्] ॰मोजा-पु. पायांत घालावयाचा विणून तयार केलेला पिशवी- सारखा कपडा. हा पाऊस, थंडी, वारा यांपासून पायाचा बचाव करण्यासाठीं वापरतात. [पाय + मोजा] ॰मोड-स्त्री. १ प्रवासाला निघालेल्या किंवा चालत असलेल्या मनुष्यास जाऊं न देणें. २ अशी केलेली थांबवणूक; थांबवून ठेविलेली स्थिति. [पाय + मोडणें] ॰मोडें-न. १ (कों.) उत्साहभंग, अडथळा करणारी गोष्ट; (हातीं घेतलेल्या किंवा घ्यावयाच्या कामांत) एखाद्याचा उत्सा- हाचा, आशांचा बींमोड; तीव्र निराशा. २ आयुष्यांतील अडचणी अडथळें, संकटें इ॰ वाढत्या व्यवहाराची गति कुंठित होण्यास निमित्त. 'हें पोर अमळ चालूं लागलें म्हणजे खोकला, पडसें अशीं अनेक पायमोडीं येतात.' [पाय + मोडणें] ॰मोडें घेणें- (हातीं घेतलेल्या कार्यापासून) भीतीनें पारवृत्त होणें. ॰रव-पु. वरदळ; वहिवाट; दळणवळण; पायंडा. पैरव पहा. 'आणीकही एक पहावें । जें साधकीं वसतें होआवें । आणि जनाचेनि पायरवें मैळेचिना ।' -ज्ञा ६. १७२. -स्त्री. १ पायतळ; पायदळ; पाय ठेवण्याची जागा. 'रावण जंव भद्रीं चढे । तवं मुगुट पायरवीं पडे ।' -भारा बाल ७.५. २ (राजा.) चाहूल; सांचल. ३ पाय- वाट; रस्ता. ४ प्रवेश. 'प्रथम चाकरीस येतों म्हणून नम्रतेनें पायरव करून घेतली' -ऐटि १.२९. ५ दृष्ट; नजर; बाहेरवसा; भूतबाधा; पायरवा; पायचळ पहा. 'करंज्यांस पायरव लागून लागलीच सरबत झालें.' -कफा ४. ६ पायगुण. 'घरांत आल्या- बरोबर लागलेंच करंजांचें सरबत झालें. काय हा पायरव !' -कफा ४. ७ पैरव पहा. [सं. पाद + रव; पाय + रव; हिं. पैरव] ॰रवा- पु. १ पायरव; शिरस्ता; पायंडा. 'त्या माणसाचा येथें येण्याचा पायरव आहे.' २ पायचळ; दृष्ट लागणें. 'विहिरीवर तुझी मूल तिनीसांजची गेली होती तेथें तिला बाहेरचा पायरवा झाला.' -वेड्यांचा बाजार. ॰रस्ता-पु. १ पायवाट. २ जमीनीवरचा रस्ता, पायमार्ग. [पाय + रस्ता] ॰रहाट-पु. (अल्पार्थी) रहाटी-स्त्री. पायानें पाणी लाटण्याचा रहाट; रहाटगाडगें. [पाय + रहाट] ॰रावणी-स्त्री. पायधरणी; विनवणी, रावण्या पहा. 'देवकी बैसविली सुखासनीं । लागल्या वाजंत्राच्या ध्वनी । विंजणें वारिती दोघीजणी । पायरावणीं पदोपदीं ।' -एरुस्व १६.३२. [पाय + रावण्या] ॰लाग-पु. १ गुरांच्या पायांस होणारा एक रोग. हा गुरांच्या तोंडावर व पायांवर परिणाम करितो. २ स्त्रियांना होणारी पिशाचबाधा. (एखाद्या स्त्रीकडून भूत पायीं तुडविलें गेल्यास तें तिला पछाडतें अशी कल्पना आहे). [पाय + लागणें] ॰वट-स्त्री. १ रहदारीचा रस्ता आहे असें दाखविणार्‍या पावलांच्या खुणा; पावलांच्या खुणा. २ पायगुण. 'नेणों कोणाचा पायवट जाहला । एक म्हणती समय पुरला । एक म्हणती होता भला । वेनराव ।' -कथा ६.५.९१. [पाय + वठणें] ॰वट-(प्र.) पायवाट पहा. ॰वट-टा-पु. (महानु.) पाय; पायाच्या शिरा; (टीप-ओहटळ पांचाहि मुख्य शिरांचा सांगातु ऋ ८८). 'समसा गुल्फाचा उंचवटा । श्रीप्रभुचिया पायवटा ।' -ऋ ८८. ॰वणी-न. चरणों- दक; चरणतीर्थ; ज्या पाण्यांत एखाद्या ब्राह्मणानें किंवा पवित्र विभूतीनें पावलें बुडविलीं आहेत किंवा धुतलीं आहेत असें पाणी. 'करितां तापसांची कडसणी । कवणु जवळां ठेविजैल शूलपाणी । तोहि अभिमानु सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ।' -ज्ञा ९.३७२. 'कोणी राम देखिला माजा । त्याचें पायवणी मज पाजा ।' [पाय + वणी- पाणी] ॰वाट-स्त्री. १ पाऊलवाट; पायरस्ता. 'तिकडे जय; तुज देतिल मेरूचे पायवाट आजि कडे ।' -मोभीष्म ११.४५. २ जमीनीवरचा, खुष्कीचा मार्ग; भूमिमार्ग. याच्या उलट जलमार्ग. 'समुद्रावरी सैन्य ये पायवाटें ।' -लोपमुद्रा वामन-नवनीत १०८. [पाय + वाट] ३ (गो.) पालखी देवालयांत शिरण्यापूर्वीं धोब्या- कडून घालण्यांत येणारा धुतलेला पायपोस. ॰वाट करणें-उत- रून, ओलांडून जाणें. 'पायवाट केले भवाब्धी ।' -दावि ३३०. 'भवसिंधु पायवाट कराल.' -नाना १३५. ॰शिरकाव-पु. १ प्रवेश मिळवणें. २ मिळालेला प्रवेश. [पाय + शिरकाव] ॰शूर-वि. चालण्याच्या, वाटेच्या कामीं अतिशय वाकबगार; निष्णात. 'कोळी लोक कंटक व पायशूर असल्यानें त्यांना जंगलांतील वाट ना वाट माहीत असते.' -गुजा ६०. ॰सगर-पु. (खा. व.) पायवाट; पाऊलवाट; पायरस्ता. [पाय + संगर = लहान वाट] ॰सर-पु. पायरी; पाय ठेवण्याची (जिना इ॰ची) जागा, फळी. [पाय + सर = फळी] ॰सूट-वि. चपळ; चलाख; भरभर चालणारा [पाय + सुटणें] ॰सोर-पु. (गो.) पायगुण. ॰स्वार-वि. (उप.) पायीं चालणारा; पादचारी; पाईक. [पाय + स्वारी] पायाखायला-वि. (कों.) (पायांखालील) सापांची भीति, उपद्रव असलेलें (अरण्य, रस्ता). पायाखायलें-न. १ (कों.) फुरसें; साप. २ सर्पदंश. पायाखालची वाट-स्त्री. नेहमीं ज्या वाटेनें जाणें येणें आहे अशी वाट; अंगवळणी पडलेली वाट. पायाचा-वि. पायदळ (शापाई). 'पायांचे भिडतां । तोडिति जानिवसे जे ।' -शिशु १०४५. पायाचाजड-वि. १ हळुहळु चालणारा; मंदगतीनें चालणारा. २ चांगलें चालतां न येणारा. पायाचा डोळा-पु. घोटा. पायाचा नक्की कस-पु. (मल्लविद्या) एक डाव. आपला पाय जोडीदाराच्या बगलेंतून जोडीदाराच्या मानेवर घालून मान फिरवून मानेवर घातलेल्या पायाच्या पंजानें मानेस दाब देऊन मारणें, किंवा चीत करणें. [पाय + कसणें] पायाचा नरम-वि. (बायकांप्रमाणें मऊ पाय असलेला) षंढ; नपुंसक. पायांचा पारवा-पु. (पारव्याप्रमाणें गति असलेला) जलद, भरभर किंवा पुष्कळ चालणारा मनुष्य पायाचा फटकळ-वि. लाथा मार- णारें, लाथाड (जनावर) पायाचा हुलकस-पु. (मल्लविद्या) जोडादारानें खालीं येऊन आपला एक पाय धरला असतां आपला दुसरा पाय जोडीदाराच्या बगलेंतून घालून आपल्या पायाच्या पंजानें त्याच्या कोपराजवळ तट देऊन आपला दुसरा हात त्याच्या बगलेंतून देऊन जोडीदाराचा हात आपल्या पायाच्याअटीनें धरून तो पाय लांब करून हातानें काढिलेला कस जास्त जोरानें मुरगळून चीत करणें. पायाची करंगळी-स्त्री. पायाच्या बोटां- पैकीं सर्वात लहान असलेले शेवटचें बोट. पायांची माणसें- नअव. पायदळ. 'पायाच्या माणसांची सलाबत फौजेवर.' -ख ३५९४. पायाची मोळी-स्त्री. (मल्लविद्या) एक डाव. (मागें पाय बांधून गड्यास मारणें याला मोळी म्हणतात). जोडीदाराचा एक पाय उचलून आपल्या माडीच्या लवणीत दाबून ठेवावा. दुसर्‍या हातानें जोडीदाराचा दुसरा पाय धरून जोडीदाराच्या दोन्ही पायांस तिढा घालून मुरगळून मारणें. पायांचे खुबे- पुअव. पाठीच्या कण्याच्या खालच्या बाजूकडील वेडावाकडा, बळकट आणि घट्ट असा हाडाचा सांगाडा. -मराठी ६ वें पुस्तक (१८७५) २५३. पायाचें भदें-न. अनवाणी चालून पायांस खडे वगैरे बोचून पाय खरखरीत होणें; पायाची खराबी; पाय खडबडीत होणें. 'चालतांना पायांचें भदें होऊं नये म्हणून पाव लांकरिता कातड्याचें वेष्टण तयार करण्याचें काम....' -उषा- ग्रंथमालिका (हा येथें कोण उभा). पायांच्या पोळ्या-स्त्रीअव. तापलेल्या जमीनीवरून चालल्यामुळें पोळलेले पाय; पायपोळ. (क्रि॰ होणें, करून घेणें). पायांतर-न. पायरी. [पाय + अंतर] पायापुरती वहाण कापणारा-वि. कंजुष; कृपण; कवडीचुंबक; अतिशय जपून खर्च करणारा. पायां पैस-स्त्री. पायापुरती मोकळी जागा. (अगदीं गर्दी, दाटी संबंधीं वापरतांना प्रयोग). [पाय + पैस (अघळपघळ, मोकळी)] पायींचा पारवा-पु. पायांचा पारवा पहा.