न. विवाहस्थळ तीर्थाचें ठिकाणीं अस- ल्यास वरानें एका नवपरिणीत जोडप्यासह तीर्थावर जाऊन खालीं न ठेवतां आणलेलें पाणी. -लविसो ५१. [सं. शृंग- शार्ङ + पाणी]

पु. १ (संगीत) एक राग. 'उदासधुन सारंग ऐकतां ब्रह्मचारी वेळा चळती ।' -प्रला २३६. (या शब्दाचे संस्कृतांत अनेक अर्थ आहेत. त्यांपैकीं जे कांहीं मराठींत येतात ते असे) २ भ्रमर. -ज्ञा १८.१६३५; -एभा १.१०३. ३ हरण. ४ मोर. ५ सर्प. ६ सिंह. ७ चातक. ८ हत्ती. ९ हंसक. १० वृक्ष. ११ वस्त्र. १२ कामदेव. १३ धनुष्य. १४ कमळ. १५ रत्न. १६ सोनें. १७ चंदन. १८ पुष्प. १९ प्रकाश. २० मेघ. २१ कापूर. इ॰ [सं.] ॰धर-पाणी-पु. विष्णु; कृष्ण 'भीमकी नाकीचें सुपाणी । सहज देखेल सारंगपाणी ।' -एरुस्व ७.३३. -एभा २५.४९२.

पु. १ आदर; मुरवत; पूज्यबुद्धि; सत्कार; गणना. 'एथ आलेआं तुमचा मानु किती । वाढीन्निला ।' -शिशु १८१. २ तोरा; दिमाख; स्वतःचा किंवा स्वतःसंबंधी माणसें, वस्तु, देह इ॰ कांचा अभिमान; अहंता. 'जया पुरुषांचें कां मन । सांडोनि गेलें नोह मान ।' -ज्ञा १५.२८५. ३ (औषधाचा) गुण; आराम. 'वैद्याच्या औषधानें मान वाटतों कां कांही ?' ४ अधि- कार; हक्क; इलाखा; सत्ता. 'लग्नामध्यें उपाध्यायाचा वस्त्र घेण्याचा मान आहे.' ५ कामगिरी; प्रतिष्ठा; अधिकार. 'नाहीं-होय म्हणण्याचा मान सासूबाईकडे आहे.' ६ परिमिति; परिमाण; इयत्ता; माप (पदार्थाची लांबीरुंदी, महत्त्व, संख्या यांचें अथवा काल, देश, गुण याचें). 'मज अमेया मान ।' -ज्ञा ९.१५९. ७ ज्याच्या योगानें एखादें परिमाण निश्चित करितात तें; वजन, लांबी, अवकाश, वेळ इ॰ कांचें कोणतेहिं माप. 'मास म्हणून कालाचें एक मान आहे.' ८ आधार; प्रमाण; गमक. ९ प्रमाण; तुल्यता; 'अव्हेरिलें कवणें मानें ।' -ज्ञा १.९२. १० रीत; रिवाज; चाल. 'नाना क्षीरापति मान पद्धति ।' -सप्र २०.३७. ११ -न. परि- स्थिति 'पण तेच आंटनीनें आपल्या करुणरसभरित भाषणास प्रारंभ करतांच सगळें मान एकदम फिरून गेलें. -नि. १२ वयोमर्यादा; जगण्याची सीमा. 'हल्ली ५० किंवा ६० हेंच आयुष्याचें मान झालें.' -टि ४.१४०. १३ (महानु.) वृत्तांत. 'ऐसें मान आइकौनि ।' -धवळेपू २३. १४ नेम; टीप; निश्चय (काल, स्थल, कर्ता, सुमार यासंबंधीं). 'पर्जन्य केव्हां कोठें किती काय कसा पढेल ह्याचें मान कोण्हाचें हातीं लागत नाहीं.' १५ युक्तता; वाजवीपणा; औचित्य; जरूरी. 'राजा दुष्ट झाला. आतां एथें राहण्याचें मान राहिलें नाहीं.' १६ मोठेपणाची, महत्त्वाची पदवी; उंची; सुमार; मजल; पायरी. 'त्या गृहस्थाचें अलीकडें मान चढलें आहे.' १७ दर; योग्यता; उच्चता; किंमत. 'गाड्याचें, भाड्याचें, धान्याचें, गुळाचें मान चढलें-वाढलें-उतरलें-बसलें-फिरलें- उलटलें-बदललें.' [सं. मा = मापणें] म्ह॰ १ मानो हि महंता धनं । २ मानें न खाई पानें पडपडल्या खाई कांदे = कांदे खाण्यांत आनंद पावण्याइतक्या नीच स्थितीस आलेल्या गर्विष्ठ माणसासंबंधीं योज- तात. ३ मान जना, अपमान मना (सांगावा); मान सांगावा जना; अपमान सांगावा मना. (वाप्र) मानावर जाणें-क्रि. (खा.) इष्ट देवतेस नवस फेडणें. साधितशब्द- मानाचा- वि. मानाचा हक्क असणारा. जसें-मानाचा धनी-पाटील-देशमुख- देशपांड्या इ॰. मानकरी पहा. मानाचा तुकडा-पु. क्षुद्र देणगी, पदवी. 'ते देतील तेवढाच भाकरीचा किंवा मानाचा तुकडा घेऊन...' -टि २.५४. मानाचें पान-न. द्रव्यदृष्ट्या अल्प मोलाची परंतु जिच्या योगानें मान दिला जातो अशी कोणतीहि देणगी, सत्ता अथवा मालमत्तेची बाब. म्ह॰ मानाचें पान गोड. सामाशब्द- ॰करी-पु. १ (अधिकार, नातें, गुण इ॰कामुळें) दरबार, सभा, लग्न, उत्सव, ग्रामसभा इ॰ ठिकाणीं विशिष्ठ मान व नजराणा घेण्याचा हक्क असलेला मनुष्य; आदरणीय, माननीय मनुष्य. २ राजा-राणीचे आप्तेष्ट; यांस काहीं नेमणूक असतें. (गो.) मानकर. ॰कीन-धनी-पु. (व घाटी.) मानाचा मनुष्य. ॰खंडना-स्त्री. अनादर; अपमान; अवमान करणें. [सं. मान + खंडना] ॰णूक-स्त्री. १ नवस; देव, ईश्वर, पिशाच यांच्या पुढें घेतलेली शपथ. २ मानपान. [मानणें] ॰धन-न. मानरूपी धन. -वि. मान (दिमाख, ताठा) हेंच ज्याचें धन आहे असा; मानी. [मान + धन] ॰नीय-वि. पूज्य; मान्य; विश्वासार्ह; मान देण्यास, विश्वास ठेवण्यास, मान्य करण्यास योग्य. (व.) मानधरी. ॰पट्टी-स्त्री. प्रमाण मोजण्याची पट्टी; स्केलपट्टी. ॰पत्र-न. मान्यता करणारा लेख. [सं.]॰पान-पु. १ मानकऱ्याचे हक्क; लग्न, मुंज इ॰ प्रसंगी मानकऱ्यास दिलेले मान व नजराणें; आदर- सत्कार. २ गांवच्या पिढीजाद अधिकाऱ्याचे हक्क. ३ एखाद्या कामाचें संबंधीं अधिकार व हक्क. [मान + पान; मान द्वि.] ॰बरळे- वि. (महानु.) गर्वानें (वाटेल तें) बरळणारें. 'तंव रतिरसिकां भणि तलें । आंवो आंवो मानबरळें ।' -शिशु २१८. ॰भंग-पु. १ अना- दरानें, अपमानानें वागविणें. २ अपमान; परिभव; मानहानि. [सं. मान + भंग] ॰मरातब-पु. आदरसत्कार. ॰मर्यादा-स्त्री. आदर; मान्यता भीड; मुरवत. (क्रि॰ ठेवणें; राखणें). ॰मान्यता-स्त्री. १ (पदवी, विद्या इ॰ असलेल्या मनुष्याचा) वाजवी मानसन्मान, आदर उपचार करणें.' त्या दरबारांत त्याची मानमान्यता मोठी आहे.' २ सन्मान्यपणा; मान वंदन कर- ण्याची पात्रता. [मान + मान्यता] ॰म्हातारी-स्त्री. प्रौढ स्त्री; वागणुकीचें व गांभीर्याचें अनुकरण करणारी लहान मुलगी; लहानगी आजीबाई. [महान् + म्हातारी] ॰वती-स्त्री. १ स्त्री. २ (नाट्य) आपल्या प्रियकरावर रुसलेली कामिनी; मानिनी. -वि. मान- वत म्हणून एक पेठ आहे. तेथें तयार झालेलें (पागोटें इ॰). [सं.] ॰वस्त्र-न. सन्मानार्थ दिलेलें वस्त्र. 'वोपिलें पताका मानवस्त्रे ।' -दावि ४७४. ॰वाईक-वि. (व.) मान देण्यास योग्य; मानकरी. ॰हानि-स्त्री. अपमान, मानभंग. [सं. मान + हानि] मानार्ह-वि. मान देण्यास योग्य. [सं.] मानणें-सक्रि. १ आज्ञा पाळणें; पूज्य समजणें. २ विश्वास ठेवणें; भरंवसा धरणें; मान्य करणें; कबूल करणें; खरें, बरोबर आहे असें धरणें.' तूं जरी हें ऐसें मानसी । तरी खेदु कां करिसी ।' -ज्ञा २.१६२. ३ गृहीत धरणें; लेखणें; भावणें; गणणें. 'विष्णु व शिव निराळा असें मानीत नाहींत.' ४ किंमत बाळगणें; मोजणें; विचारणें; महत्त्वाचें गणणें. ' ज्याचा एकदां पराजय झाला च्यास कोण्ही मानत नाहीं.' ५ मानवणें; सुखावह होणें; आरोग्यदायक पथ्यकारक असणें (हवा, पाणी, अन्न इ॰). 'येथील पाणी मला मानतें.' ६ मर्जीस येणें; आवडणें; रूचणें. 'माझें मनास जे मानील तें करीन.' ७ वाटणें; आवडणें. 'हा मन मानेल तेंच करील.' ८ नवस करणें. [सं. मन् = विचार करणें; प्रा. मण्ण; पं. मन्नणा; सिं मनणु; गु. मानवुं; हिं. मानना] म्ह॰ मानला तर देव नाहींतर धोंडा = मूर्तीपूजक लोक दगडाच्या इ॰ मूर्तींना दोवाप्रमाणें भजतात. तदितर लोक मूर्तींना कांहींच मान देत नाहींत. यावरून मान हा दुसऱ्यानीं करावा तेव्हांच होतो. नाही तर तो होत नाहीं. मानवणें-अक्रि. १ कबूली, परवानगी, रुकार ह्याकरिता मान हालविणें; पटणें; कबूल होणें. २ संतुष्ट होणें. 'म्हणौनि मानवले सारंगपाणी.' -धवळेपू ४९. ३ अनुभवास येणें. 'ऐसें एकत्वें मानवे ।' -ज्ञा ९.२४७. ४ मान देणें. ५ सोसणें (हवा, पाणी). मानवली-स्त्री. (व.) देवीच्या नवसाची सुवासिनी. मानविणें-सक्रि. मन वळविणें (रुकार देण्यास, मान्य करण्यास, आवडण्यास). 'लग्न करण्या- विषयीं त्याचें मन मानवा.' या अर्थी ह्या क्रियापदाचा बहुधा मन शब्दाशीं प्रयोग होतो. -अक्रि. रुचणें; आवडणें; मान्य होणें. 'आजची कथा आम्हास मानविली.' [मानणें] मानवणी, मानवीण-स्त्री. १ (लग्न, श्राद्ध इ॰ प्रसंगी) मृत सुवासिनी स्त्रीची प्रतिनिधीभूत मानलेली सुवासिनी. 'मानवणीच्या सुवा- सिनी किती आहेत?' -ऐरापु ४४१. २ (व.) मृत सव- तीच्या नावानें देव्हाऱ्यांत बसविलेली प्रतिमा, टाक. ३ एक क्षुद्र देवता. 'बाळा बगुळा मानविणी ।' -दा ४.५.१६. [मानणें = गृहीत धरणें] मानाविणें-सक्रि. (काव्य) मान देणे; आदर करणें; सन्मान राखणें. 'मानावया जगा व्हावी द्रव्यमाया । नाहीं ते माझिया जिवा चाड ।' मानि(नी) जणें-१ पर्वा करणें. 'दुर्वार वाडवशिखेस न मानिजेलें ।' -र ३९. २ मानिलें जाणें. 'मानीजेसी थोर थोरी नाहीं ।' तुगा १०८. मानित-वि. मान दिलेला; आदरिलेला; आज्ञा पाळलेला; सन्मान केलेला. [सं.] ॰मानिनी-स्त्री. (नाट्य) १ आपल्या प्रियकरावर रागावलेली, मानी स्त्री. मानवती पहा. 'ते साचचि धर्माची मानिनी ।' -एभा १.२०९. २ स्त्री. [सं.] मानिया-पु. मानी पुरुष. 'कां मानिया निस्तेजा । निकृष्टास्तव ।' -ज्ञा १६.१७५. [मान] मानी-वि. १ गर्विष्ठ; ताठेबाज; चढेल. २ दुराग्रही; हट्टी. 'जो मानी म्हणतो यमपुरपथहित सामपथ नका माते ।' -मोभीष्म ७.४१. ३ तेजस्वी; उदार; थोर मनाचा. [सं.] मानीव-वि. मानलेला. मानेच्छु, मानेपाष्टी-वि. मान, आदर इ॰ इच्छिणारा; योग्य मानाविषयीं आग्रह धरणारा; मानासाठीं हपापलेला. [सं.] मान्य-वि. १ आदरार्ह; पूज्य; मानमान्यतेला, योग्यतेला योग्य. 'विद्या भोगसुकीर्तिदायक पहा ते मान्य मान्यासही ।' २ प्रशस्त; अभिमत; अनुमत; पसंत. 'शास्त्रीबुवांची ही स्पष्टोक्ति माधवरावांना मान्य झाली.' ३ तयार; कबूल; राजी. [सं.] मान्य करणें-कबूल करणें; न्याय्य, बरोबर, खरें मानणें. (प्रश्न, सूचना) मान्य होणें- प्रश्न, सूचना ह्यांस संस्थेच्या नियमांत अवश्य असलेलें बहुमत मिळणें. -सभा ७३. मान्यपूजन-न. मानास पात्र असलेल्यांचा सन्मान करणें. मान्यता-स्त्री. १ आज्ञा पाळणें. २ विश्वास ठेवणें. ३ मान; आदर; मुरवत. 'ज्यासि अग्रपूजेची मान्यता ।' -एभा १०.६१३. ४ भारदस्तपणा; पत; योग्यता (मान, आदर, समाचार याविषयींची). ५ कबुली; अनुमति; संमति. [सं.]